زمینه های شکل گیری تمدن اسلامی

پرسش :

عوامل و زمینه هایی شکل گیری تمدن اسلامی چیست؟

پاسخ :
زمینه های شکل گیری تمدن اسلامی عبارتند از:
 

1- جایگاه دانش در اسلام

در قرآن و روایات اسلامی سفارش اکیدی نسبت به فراگیری علم و تعلیم آن شده است که اگر این اندازه اولیای اسلام بر فضیلت دانش و دانش اندوزی تأکید نکرده بودند هرگز تمدن اسلامی به این پایه از عظمت نمی رسید.

2- انتقال علوم و جذب دانشمندان به جهان اسلام

منبع اصول عقلی که به جهان اسلام راه یافت، یونان و محفل علمی آن بود. اگرچه بیشترین علوم غیرمستقیم و با ترجمه آن ها به زبان های سریانی و لاتینی، مأخوذ از یونانی به دست مسلمانان رسید. علومی که مسلمانان از یونانیان فراگرفته اند عبارتند از ریاضی، نجوم، پزشکی و علوم طبیعی.

3- نهضت ترجمه

پس از آن که اوج دوران فتوحات فروکش کرد و قلمرو حکومت اسلامی ثبات یافت و مسلمانان از تدوین اساسی علوم اسلامی فراغتی نسبی یافتند، در پرتو اهتمام و سیاست های تشویقی برخی از خلفای عباسی با استفاده از ثروت های کلان بیت المال، توجه جامعه مسلمان رفته رفته به سوی علوم و صنایعی جلب شد که عمدتاً در اختیار تمدن های غیرمسلمان قرار داشت. آنچه بیش از همه در فراهم آوردن شرایط این حرکت اهمیت داشت، فتوحات مسلمانان و به ویژه استیلای آنان بر سراسر قلمرو ساسانیان و بخش هایی از امپراطوری روم شرقی بود. فاتحان مسلمان از سرزمین های مغلوب قلمرو یکپارچه ای ساختند و در کنار دیگر فرهنگ ها با یونانی مآبان دور و نزدیک نیز مبادله و مشارکت فرهنگی جدیدی را تجربه کردند. در مدتی کوتاه، اشتیاق و فعالیت حکّام، اندیشمندان و دوستداران دانش در جهان اسلام چنان بالا گرفت که بعدها آن دوره را عصر «نهضت ترجمه» نام نهادند. این نهضت گرچه در عصر بنی امیه آغاز شد ولی تأثیر اصلی خود را در عصر بنی عباس بر جای گذاشت.
 

4- مراکز علمی در تمدن اسلامی

با استقرار نظام نوبنیاد اسلامی و تکامل درونی این اجتماع، به تدریج نهادهای آموزشی به وجود آمد که نقش برجسته ای در پرورش و گسترش علوم و فنون داشت. نخستین مرکز مهمی که به همین منظور تأسیس شد بیت الحکمه نام داشت که در بغداد ساخته شد. این مرکز که به هزینه خزانه دولتی و بیت المال اداره می شد محلّ اجتماع دانشمندان و پژوهشگران به ویژه مترجمان شایسته ای بود که کتاب های علمی و فلسفی یونانی را به عربی ترجمه می کردند.

علاوه بر بیت الحکمه، مراکز علمی متعددی نیز وجود داشت. یکی از این مراکز دارالعلم فاطمیون در مصر بود. در این نهاد که در سال 395 ه.ق و به دستور الحاکم بامر اللَّه خلیفه فاطمی مصر در قاهره تأسیس شد، تقریباً یک میلیون جلد کتاب وجود داشت. دارالعلم موصل را نیز جعفر بن محمد حمدان موصلی برپا ساخت. این مرکز نخستین مرکزی بود که در آن کتاب هایی از همه رشته های علمی گردآوری شده بود. در طرابلس از شهرهای لبنان کنونی نیز در اواخر سده پنجم هجری دارالعلمی با 6/1 میلیون جلد کتاب وجود داشت.

از دیگر مراکز علمی و بسیار مهم و مشهور دوره اسلامی، نظامیه ها بودند. در نیمه دوم سده پنجم هجری، خواجه نظام الملک با ساخت مدارسی به نام نظامیه در بغداد و نیشابور و شهرهای دیگر بنای این نظامیه ها را پدید آورد. در نظامیه بغداد که در سال 459 قمری تأسیس شد ابواسحاق شیرازی تدریس می کرد. پس از آن، بزرگ ترین مقام تدریس در این مدرسه به امام محمّد غزالی رسید و از آن پس تأسیس مدارس در جهان اسلام گسترش یافت. به طور کلّی می توان گفت که مراکز آموزشی و علمی در قلمرو اسلامی بسیار متعدد و متنوع بوده اند. یکی از فراگیرترین مراکز آموزشی، مساجد است که در سراسر قلمرو اسلامی پراکنده شده بود. بیمارستان های جهان اسلام ضمن درمان بیماران، مراکز تحقیق و مطالعه پزشکان به شمار می آمدند و کتابخانه های تخصصی داشتند.

از دیگر مراکز علمی، رصدخانه ها بودند. در قلمرو جهان اسلام، رصدخانه های متعدد و بزرگی ساخته شد که در نوع خود از مهم ترین و بزرگ ترین رصدخانه ها به شمار می آمدند و پیشرفته ترین پژوهش های ریاضی و نجومی در آن ها صورت می گرفت. بسیاری از یافته های دانشمندان اسلامی در این رصدخانه ها تا سده ها بعد در اروپا بررسی و تحلیل می شد. از جمله این رصدخانه ها، رصدخانه مراغه و سمرقند را می توان نام برد.

منبع: اسلام شناسی و پاسخ به شبهات، رضوانی، علی اصغر، مسجد مقدس جمکران، قم، 1386 ش.