مفهوم واژه مستضعف در قرآن مجید و روایات
پرسش :
واژه «مستضعف» در قرآن مجید و روایات اسلامی، در چه معنایی بکار رفته است؟
پاسخ :
واژه «مستضعف» در قرآن و روایات اسلامى به دو معنا اطلاق شده است:
1. کسانى که از نظر زندگى مادى در فشارند؛ مانند آنچه در آیه 5 سوره «قصص» آمده، مى فرماید: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِى الْاَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ»؛ (ما اراده کرده ایم تا بر مستضعفان زمین نعمت بخشیم و آنان را پیشوایان و وارثان روى زمین قرار دهیم). این آیه اشاره اى به داستان بنى اسرائیل و فرعونیان است و اصل کلّى را در باب مستضعفان بیان مى دارد.
2. کسانى که از نظر دینى در فشار واقع شده اند و قادر بر هجرت از محل زندگى خود نیستند؛ قرآن مجید درباره آنها مى فرماید: «وَ مَا لَکُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِى سَبِیلِ اللهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَ اجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنْکَ وَلِیّاً وَ اجْعَل لَّنَا مِنْ لَّدُنْکَ نَصِیراً»(1). این آیه ناظر به مسلمانان مکّه است که توانایى هجرت نداشتند و مشرکان به آنها اجازه نمى دادند مراسم دینى خود را آزادانه انجام دهند. قرآن مسلمانان مدینه را تشویق به نجات آنها از چنگال مشرکان مى کند و نام مستضعف بر آنها مى نهد.
گاه این واژه در روایات معناى سومى نیز دارد و آن کسى است که توانایى بر تحقیق از حقّ و شناخت آن را ندارد؛ خواه بر اثر ضعف فکرى باشد یا عدم دسترسى به منابع تحقیق. در روایتى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم که از آن حضرت درباره مستضعف سؤال کردند، فرمود: «هُوَ الَّذى لَا یَهْتَدِی حِیلَةً إلَى الْکُفْرِ فَیَکْفُرُ وَ لَا یَهْتَدِی سَبِیلاً إِلَى الْإِیمَانِ، لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُؤْمِنَ وَ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَکْفُرَ»(2)؛ (مستضعف کسى است که راهى بر شناخت کفر و ایمان ندارد؛ نه مى تواند ایمان را اختیار کند و نه مى تواند کفر را بپذیرد).
پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره نساء، آیه 75.
(2). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 2، ص 404، (باب المستضعف).
منبع: پیام امام امیر المؤمنین(علیه السلام)، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1386 شمسی، چاپ: اول، ج 7، ص 286.
واژه «مستضعف» در قرآن و روایات اسلامى به دو معنا اطلاق شده است:
1. کسانى که از نظر زندگى مادى در فشارند؛ مانند آنچه در آیه 5 سوره «قصص» آمده، مى فرماید: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِى الْاَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ»؛ (ما اراده کرده ایم تا بر مستضعفان زمین نعمت بخشیم و آنان را پیشوایان و وارثان روى زمین قرار دهیم). این آیه اشاره اى به داستان بنى اسرائیل و فرعونیان است و اصل کلّى را در باب مستضعفان بیان مى دارد.
2. کسانى که از نظر دینى در فشار واقع شده اند و قادر بر هجرت از محل زندگى خود نیستند؛ قرآن مجید درباره آنها مى فرماید: «وَ مَا لَکُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِى سَبِیلِ اللهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَ اجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنْکَ وَلِیّاً وَ اجْعَل لَّنَا مِنْ لَّدُنْکَ نَصِیراً»(1). این آیه ناظر به مسلمانان مکّه است که توانایى هجرت نداشتند و مشرکان به آنها اجازه نمى دادند مراسم دینى خود را آزادانه انجام دهند. قرآن مسلمانان مدینه را تشویق به نجات آنها از چنگال مشرکان مى کند و نام مستضعف بر آنها مى نهد.
گاه این واژه در روایات معناى سومى نیز دارد و آن کسى است که توانایى بر تحقیق از حقّ و شناخت آن را ندارد؛ خواه بر اثر ضعف فکرى باشد یا عدم دسترسى به منابع تحقیق. در روایتى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم که از آن حضرت درباره مستضعف سؤال کردند، فرمود: «هُوَ الَّذى لَا یَهْتَدِی حِیلَةً إلَى الْکُفْرِ فَیَکْفُرُ وَ لَا یَهْتَدِی سَبِیلاً إِلَى الْإِیمَانِ، لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُؤْمِنَ وَ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَکْفُرَ»(2)؛ (مستضعف کسى است که راهى بر شناخت کفر و ایمان ندارد؛ نه مى تواند ایمان را اختیار کند و نه مى تواند کفر را بپذیرد).
پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره نساء، آیه 75.
(2). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 2، ص 404، (باب المستضعف).
منبع: پیام امام امیر المؤمنین(علیه السلام)، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1386 شمسی، چاپ: اول، ج 7، ص 286.
