پرسش :

در آيه 86 سوره كهف، ضمن داستان ذوالقرنين مىخوانیم: «حَتَّى اِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِى عَيْن حَمِئَة; تا به غروبگاه آفتاب رسيد; احساس كرد (و در نظرش مجسّم شد) كه خورشيد در چشمه تيره و گل آلودى فرو مى رود.» منظور از اين آب تيره چيست و چگونه خورشيد با آن عظمت، ممكن است در آب تيره اى فرو رود؟ و آيا اين معنا با كرويّت زمين و گردش آن به دور خورشيد و محتويات هيئت جديد مخالف نيست؟

پاسخ :
طبق آخرين تحقيقات دانشمندان و مفسّران عالى قدر قرآن درباره داستان ذوالقرنين، معناى آيه فوق چنين است:
ذوالقرنين، از طرف مغرب همچنان به پيشروى خود ادامه مى داد تا به كرانه دريا رسيد (آيا منظور اقيانوس اطلس است يا درياى مديترانه و آيا انتهاى پيشروى ذوالقرنين در ناحيه مغرب مراكش بوده يا از مير تركيه؟ ميان مفسّران، گفتگوست). به هر حال، هنگام غروب آفتاب بود كه ذوالقرنين در كنار ساحل ايستاده و به آن منظره شگفت انگيز نگاه مى كرد، از آن جا كه هرگاه شخصى در ساحل دريا بايستد، به واسطه كروى بودن زمين، هنگام غروب آفتاب، چنين به نظرش مى رسد كه خورشيد آهسته آهسته در انتهاى افق به دريا فرو مى رود، از اين جهت قرآن مجيد نيز آن حالت و احساس ذوالقرنين را اين طور بيان مى كند: «چنين احساس كرد كه خورشيد در آب تيره اى فرو مى رود».
روى اين حساب، آيه فوق با كرويّت زمين كاملا سازگار است و منظور از (عين حمئة) همان دريا خواهد بود كه خورشيد در انتهاى افق آن، غروب مى كند.
ولى چرا قرآن از آب دريا به «عين» تعبير كرده، سؤال ديگرى است كه مفسّران اين طور توضيح داده اند: يكى از معانى هفتگانه «عين» آب كثير و محلّ ريزش آب است. از آن جا كه آب درياها و اقيانوس ها زياد است و آب جوى ها و نهرها و رودها و شط ها معمولا به درياها مى ريزد و آب درياها نيز به اقيانوس ها اتصال پيدا مى كند، از اين جهت قرآن از آن به «عين» كه به معناى آب زياد و مصبّ آبهاست، تعبير نموده است.
امّا اين كه چرا قرآن از آب درياها تعبير به آب تيره كرده، چند علّت براى آن مى توان گفت:
1- آب هاى ساحل دريا در اثر ريزش آب هاى گل آلود رودها و در اثر گل و لاى ساحلى، تيره و صورتى شبيه به گل آلود، به خود مى گيرد.
2- وقتى كه خورشيد به هنگام غروب به آب دريا مى تابد، آب دريا رنگ تيره اى به خود مى گيرد. از اين جهت قرآن آن را تشبيه به آب گل آلود كرده است.
3- هر قدر آب زيادتر و عميق تر باشد، در اثر شدّت كبودى سياه به نظر مى رسد و چون آب دريايى كه ذوالقرنين مى ديده زياد بوده، از جهت اين كه صورتى شبيه سياهى به خود گرفته بوده، قرآن از آن تعبير به «آب مخلوط با گِل سياه» كرده است.(1)

1. تفسير مراغى، ج 16، ص 17; تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 490; طنطاوى، ج 9، ص 200، المنجد، ذيل كلمه حمئة و عين; مفردات راغب، قصص قرآن، ذيل كلمه ذوالقرنين.