پرسش :
زهد و پارسايي در تعليمات ديني به چه معنا است؟ و اگر خداوند اين همه نعمات را براي انسان خلق كرده، چرا بايد بشر همه آن ها را ترك كند و از آن ها استفاده ننمايد؟
پاسخ :
در فرهنگ تربيتي اسلام و در نظم و نثر آن، مسأله زهد زياد مطرح شده است. زهد و دوري از دنيا، از اصول مسلم اخلاق و تعليم و تربيت اسلامي است.متأسفانه در قرون گذشته اين تعليم حيات بخش تدريجاً تغيير يافته و به گوشه گيري و ركود در زندگي تبديل گشته است.منشأ اين تغيير نفوذ برخي از افكار و فلسفه هاي مبتني بر بدبيني به هستي و ترك همه ظواهر آن بوده كه پيش از اسلام وجود داشته و در اثر اختلاط ملت هاي اسلامي با فرهنگ هاي ديگر در ميان مسلمين شايع شده است.
رگه هايي از فلسفه هاي بودايي و مسيحي در اين انحراف ديده مي شود و انحرافي است كه در زمينه تعليمات زهدگرايانه انبيا ايجاد شده است.حال با توجه به معارف ديني، معناي صحيح زهد از معناي نادرست آن را توضيح مي دهيم.معناي زهد از نظر لغت: زهد در اصل معني لغوي يعني بي ميلي و بي رغبتي. زهد يعني اين كه انسان از امور مورد طبع خودش براي مدتي دست بردارد. بعضي خيال مي كنند كه زهد يعني رو آوردن از كار دنيا به كار آخرت با عزلت و انزوا و رهبانيت و غارنشيني (همانند همان رهبانيتي كه در دنياي مسحيت رايج بود).[1]
اما كار دنيا و آخرت از يكديگر جداست; يا بايد متوجه زندگي و معاش بود تا در اين جهان به كار آيد، يا به عبادت پرداخت تا در آن جهان سبب نجات گردد.[2] اين است كه رهبانيت بر ضد زندگي و ضد جامعه گرايي است و مستلزم كناره گيري از خلق و بريدن از مردم و سلب هر گونه مسؤوليت و تعهد از خود است. اما زهد اسلامي در عين اين كه مستلزم انتخاب زندگي ساده و بي تكلف است و به معناي پرهيز از تنعم و تجمل و لذت گرايي است، در متن زندگي و بطن روابط اجتماعي قرار دارد و درعين جامعه گرايي است. پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) صريحاً فرمود: "رهبانيت در اسلام وجود ندارد"[3] و حتي فرمود: "رهبانيت و سياحت امت من جهاد است".
از نظر اسلام، كار دنيا و آخرت وجود اين دو از يكديگر ارتباط ظاهر و باطن يك چيز است، از قبيل پيوند روح و بدن است كه چيزي است حد وسطِ ميان يگانگي و دوگانگي. پس دنيا و آخرت تضادي با هم ندارند.
زهد اسلامي براي كيفيت بخشيدن به زندگي است و در اسلام نمي توانيم دو قلمرو در نظر بگيريم: يكي براي دنيا و ديگري براي آخرت;[4] بلكه اسلام رسيدگي به امور دنيايي را چه در مسايل فردي مانند رسيدگي به اقتصاد خانواده و چه در مسايل جامعه، مثل به عهده گرفتن مسؤوليت هاي اجتماعي و در بطن جامعه بودن، تنها با يك شرط، جزء آخرت مي داندوآن اين است كه آن براي كار خدا صورت گرفته باشد.برداشت غلط ديگر از زهد اين است كه نمي گوئيم قلمرودنياوآخرت ازهم جداست بلكه همه كارهاي دنياراچون وظيفه است بايد انجام دهيم ولي حساب لذت دنيا از آخرت جداست.مايابايددردنيالذتببريم وازلذت آخرت محروم باشيم يالذت آخرت را به دست آوريم وخودمان راازلذات دنيامحروم كنيم.هر چه بيشترازدنيالذت ببريم ازلذت آخرت ماكاسته مي شود.[5] در پاسخ مي گوييم: اين تفكر نيز با معارف اسلامي سازشي ندارد. خداوند مي فرمايد: اشياء پاكيزه را براي آن ها حلال مي شمرد و ناپاكي ها را تحريم مي كند.[6] در همين سوره در آيه ديگري مي فرمايد: اي پيامبر، چه كسي زينت هاي خدا را كه براي بندگان خود آفريده است حرام كرده و از صرف رزق حلال و پاكيزه منع كرده است؟[7]
پس، اين منطق به عنوان زهد در فرهنگ تربيتي اسلام وجود ندارد كه كسي خيال كند من از لذت حلال دنيا چشم مي پوشم، براي اين كه در عوض لذتي در آخرت به من بدهند و معاوضه كنند; چنين معاوضه اي وجود ندارد و اگر هم بتوان آن را جزء زهد شمرد، در مرتبه پايين آن قرار دارد و كمال نيست. اين معناي از زهد و معناي پيشين دو تصور مرده است، دو تصوري كه نشان دهنده هيچ نمونه اي از حيات در بشر نيست. حال آن كه تعليمات اسلامي در تمامي شؤون زندگي، تعليماتي حيات بخش و زنده كننده اند.
حال بايد ديد زهد اسلامي به چه معناست؟
زهد بر سه پايه اصلي كه از اركان جهان بيني اسلامي هستند قرار دارد:
1 ـ بهره گيري هاي مادي از جهان و لذت هاي طبيعي و جسماني تنها عامل تأمين كننده خوشي و سعادت انسان نيست، بلكه بدون يك سلسله ارزش هاي معنوي سعادت واقعي محقق نمي گردد.
2 ـ سعادت فرد از سعادت جامعه جدا نيست و انسان به خاطر وابستگي هاي عاطفي و احساس مسوؤليت هاي انساني كه درباره جامعه دارد، نمي تواند فارغ از آسايش ديگران آسايش و آرامشي داشته باشد.
3 ـ روح در عين داشتن نوعي اتحاد و يگانگي با بدن، در مقابل بدن اصالت دارد.[8] بدون شك غرق شدن در تنعمات مادي و روي آوردن به لذت گرايي جسماني، مجال و فراغتي براي بهره گيري از كانون روح و منبع بي پايان ضمير باقي نمي گذارد. با توجه به اين سه اصل، روشن مي شود كه اسلام با دنيا و با برخورداري از نعمات آن مخالف نيست، بلكه براي رسيدن به هدف بالاتر، با دلبستگي و هدف قرار دادن دنيا مخالف است. هدف تعاليم تربيتي اسلام فارغ ساختن انسان از بندهاي اسارت مادي و توجه به امور معنوي است.
در جهان بيني زاهد، دنيا و آخرت به يكديگر پيوسته و دنيا مزرعه آخرت است. از نظر زاهد آن چه به زندگي اين جهان سامان مي بخشد و موجب رونق و صفا و امنيت و آسايش آن مي گردد اين است كه ملاك هاي اخروي آن جهان وارد زندگي اين جهان شود. آن چه مايه سعادت آن جهان است اين است كه تعهدات و مسوؤليت هاي اين جهان خوب انجام شود وبا ايمان و پاكي و طهارت و تقوا توأم باشد.[9]
اسلام مي گويد: بايد آن قدر قوي و نيرومند باشيد كه به دنيا و آن چه در اوست اعتنا نداشته باشيد. حضرت علي (عليه السلام)مي فرمايد:
"تمام معناي زهد را خداوند در دو جمله از قرآن بيان كرده: براي اين كه متأسف نشويد بر آن چه از ماديات دنيا از شما جدا مي شود و شاد نگرديد بر آن چه به شما مي رسد هر كس بر گذشته اندوه نخود وبراي آينده شادمان نشود بر هر دو جانب زهد دست يافته است".[10]
پس زاهد كسي است كه توجهش از ماديات دنيا به عنوان كمال مطلوب و بالاترين خواسته عبور كرده و متوجه چيز ديگري شده. بي رغبتي زاهد، بي رغبتي در ناحيه انديشه و آمال و ايده و اندوه است، نه بي رغبتي در ناحيه طبيعت. حضرت علي (عليه السلام) به همين معني اشاره مي فرمايد:
اي مردم، زهد عبارت است از كوتاهي آرزو و سپاسگزاري هنگام نعمت و پارسايي نسبت به محرمات.[11]
احاديث[12] بسياري كه در فضيلت زهد و مراتب آن ذكر شده ناظر به اين معنا است، كه از باب تبرك، در پايان حديثي را ذكر مي كنيم. امام صادق مي فرمايد:
"زهد كليد درِ جهان آخرت و كليد خلاص شدن از آتش است. زهد آن است كه چون به چيزي مشغول شوي ياد پروردگار متعال را ترك نكني و براي ترك كردن آن تأسف بخوري و در اين عمل عجب و خودبيني پيدا نشود (به خاطر گشايش كار ورونق بازار وجلب اعتبار نباشد و به منظور ستايش وتعريف و ثناگويي مردم انجام نشود. زاهد كسي است كه زندگي معنوي را بر عيش دنيوي مقدم بدارد... و مجاهده و كوشش و مخالفت نفس رابه راحتي و عيش اختيار كند."[13]
منابع براي مطالعه بيشتر
1 - شهيد مطهري، مرتضي، حق و باطل، چ چهارم، ص 124 تا 175، صدرا، 1364، قم
2 ـ شهيد مطهري، مرتضي، سيري در نهج البلاغه، ص 214 تا 255، صدرا، قم.
3 ـ منسوب به امام صادق، مصباح الشريعة، ج اول، ص 135، قلم، 1364.
4 ـ نراقي، محمدمهدي، جامع السعادات، ج 2، چ ششم، ص 57 تا 77، موسسه الاعلمي للمطبوعات، 1408 هـ ، بيروت.
5 ـ فيض كاشاني، ملامحسن، محجة البيضاء، ج 7، ص 345 تا 376، نشر اسلامي وابسته به جامعه مدرسين قم.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . مطهري، مرتضي، حق و باطل، چ چهارم، قم، صدرا 1364، ص 140.
[2] . مطهري، مرتضي، سيري در نهج البلاغه، چاپ چهارم، قم، انتشارات صدرا، ص 216.
[3] . "لا رهبانية في الاسلام"، بحار الانوار، ج 15، جزء اخلاق،باب 14.
"لا رهبانية في امتي"، بحارالانوار، ج 70، ص 115.
[4] . مطهري، مرتضي، حق و باطل، چاپ چهارم، قم، صدرا، ص142.
مطهري، مرتضي، سيري در نهج البلاغه، قم، صدرا، ص 244.
[5] . مطهري، مرتضي، حق و باطل، چ چهارم، قم، صدرا، 1364 ص 143.
[6] . "و يحلّ لهم الطيبات و يحرّم عليهم الخبائث" (اعراف، 157)
[7] . "قل من حرّم زينة ا... التي اخرج لعباده و الطيبات من الرزق" (اعراف، 32) و همچنين آيات ديگر مي فرمايد: "كلوا من طيبات ما رزقناكم" (طه،81)
[8] . مطهري، مرتضي، سيري در نهج البلاغه، چ4، قم، صدرا، ص 218.
[9] . مصباح يزدي، محمدتقي، راهيان كوي دوست، چ اول، قم، شفق، 1374، ص 132.
شهيد مطهري، مرتضي، حق و باطل، چ چهارم، قم، صدرا، 1364، ص 146.
شهيد مطهري، مرتضي، سيري در نهج البلاغه، چ چهارم ، قم، صدرا، ص 289.
[10] . فيض الاسلام، نهج البلاغه، حكمت 431، ص 1291، بحارالانوار، ج 7، ص 320، ميزان الحكمة، ج 4، ص 251، "الزهد بين كلمتين من القرآن قال الله سبحانه "لكيلا تأسوا علي مافاتكم ولاتفرحوا بما اتاكم" و من لم يأس علي الماضي و لم يفرح بالآتي فقد اخذ الزهد بطرفيه."
[11] . "ايها الناس الزهادة قصر الامل و الشكر عند النعم و الورع عند المحارم"، بحارالانوار، ج 78، ص 59 و نيز از رسول اكرم در بحارالانوار، ج 77، ص 161.
[12] . رجوع شود به، ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، ج 4، چاپ دوم، قم، دفتر تبليغات، 1362، ص 255 - 264.
[13] . "الزهد مفتاح باب الاخرة و البراءة من النار وهو ترك كل شي يشغلك عن الله تعالي من غير تأسف علي فوقها و لا اعجاب في تركها و لا انتظار فرج منها و لا طلب محمدة عليها... الزاهد يختار الآخرة علي الدنيا و الذل علي العزّ و الجهد علي الراحة". منسوب به امام صادق، مصباح الشريعة، ج اول، قم، انتشارات قلم، 1363، ص 135.
در فرهنگ تربيتي اسلام و در نظم و نثر آن، مسأله زهد زياد مطرح شده است. زهد و دوري از دنيا، از اصول مسلم اخلاق و تعليم و تربيت اسلامي است.متأسفانه در قرون گذشته اين تعليم حيات بخش تدريجاً تغيير يافته و به گوشه گيري و ركود در زندگي تبديل گشته است.منشأ اين تغيير نفوذ برخي از افكار و فلسفه هاي مبتني بر بدبيني به هستي و ترك همه ظواهر آن بوده كه پيش از اسلام وجود داشته و در اثر اختلاط ملت هاي اسلامي با فرهنگ هاي ديگر در ميان مسلمين شايع شده است.
رگه هايي از فلسفه هاي بودايي و مسيحي در اين انحراف ديده مي شود و انحرافي است كه در زمينه تعليمات زهدگرايانه انبيا ايجاد شده است.حال با توجه به معارف ديني، معناي صحيح زهد از معناي نادرست آن را توضيح مي دهيم.معناي زهد از نظر لغت: زهد در اصل معني لغوي يعني بي ميلي و بي رغبتي. زهد يعني اين كه انسان از امور مورد طبع خودش براي مدتي دست بردارد. بعضي خيال مي كنند كه زهد يعني رو آوردن از كار دنيا به كار آخرت با عزلت و انزوا و رهبانيت و غارنشيني (همانند همان رهبانيتي كه در دنياي مسحيت رايج بود).[1]
اما كار دنيا و آخرت از يكديگر جداست; يا بايد متوجه زندگي و معاش بود تا در اين جهان به كار آيد، يا به عبادت پرداخت تا در آن جهان سبب نجات گردد.[2] اين است كه رهبانيت بر ضد زندگي و ضد جامعه گرايي است و مستلزم كناره گيري از خلق و بريدن از مردم و سلب هر گونه مسؤوليت و تعهد از خود است. اما زهد اسلامي در عين اين كه مستلزم انتخاب زندگي ساده و بي تكلف است و به معناي پرهيز از تنعم و تجمل و لذت گرايي است، در متن زندگي و بطن روابط اجتماعي قرار دارد و درعين جامعه گرايي است. پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) صريحاً فرمود: "رهبانيت در اسلام وجود ندارد"[3] و حتي فرمود: "رهبانيت و سياحت امت من جهاد است".
از نظر اسلام، كار دنيا و آخرت وجود اين دو از يكديگر ارتباط ظاهر و باطن يك چيز است، از قبيل پيوند روح و بدن است كه چيزي است حد وسطِ ميان يگانگي و دوگانگي. پس دنيا و آخرت تضادي با هم ندارند.
زهد اسلامي براي كيفيت بخشيدن به زندگي است و در اسلام نمي توانيم دو قلمرو در نظر بگيريم: يكي براي دنيا و ديگري براي آخرت;[4] بلكه اسلام رسيدگي به امور دنيايي را چه در مسايل فردي مانند رسيدگي به اقتصاد خانواده و چه در مسايل جامعه، مثل به عهده گرفتن مسؤوليت هاي اجتماعي و در بطن جامعه بودن، تنها با يك شرط، جزء آخرت مي داندوآن اين است كه آن براي كار خدا صورت گرفته باشد.برداشت غلط ديگر از زهد اين است كه نمي گوئيم قلمرودنياوآخرت ازهم جداست بلكه همه كارهاي دنياراچون وظيفه است بايد انجام دهيم ولي حساب لذت دنيا از آخرت جداست.مايابايددردنيالذتببريم وازلذت آخرت محروم باشيم يالذت آخرت را به دست آوريم وخودمان راازلذات دنيامحروم كنيم.هر چه بيشترازدنيالذت ببريم ازلذت آخرت ماكاسته مي شود.[5] در پاسخ مي گوييم: اين تفكر نيز با معارف اسلامي سازشي ندارد. خداوند مي فرمايد: اشياء پاكيزه را براي آن ها حلال مي شمرد و ناپاكي ها را تحريم مي كند.[6] در همين سوره در آيه ديگري مي فرمايد: اي پيامبر، چه كسي زينت هاي خدا را كه براي بندگان خود آفريده است حرام كرده و از صرف رزق حلال و پاكيزه منع كرده است؟[7]
پس، اين منطق به عنوان زهد در فرهنگ تربيتي اسلام وجود ندارد كه كسي خيال كند من از لذت حلال دنيا چشم مي پوشم، براي اين كه در عوض لذتي در آخرت به من بدهند و معاوضه كنند; چنين معاوضه اي وجود ندارد و اگر هم بتوان آن را جزء زهد شمرد، در مرتبه پايين آن قرار دارد و كمال نيست. اين معناي از زهد و معناي پيشين دو تصور مرده است، دو تصوري كه نشان دهنده هيچ نمونه اي از حيات در بشر نيست. حال آن كه تعليمات اسلامي در تمامي شؤون زندگي، تعليماتي حيات بخش و زنده كننده اند.
حال بايد ديد زهد اسلامي به چه معناست؟
زهد بر سه پايه اصلي كه از اركان جهان بيني اسلامي هستند قرار دارد:
1 ـ بهره گيري هاي مادي از جهان و لذت هاي طبيعي و جسماني تنها عامل تأمين كننده خوشي و سعادت انسان نيست، بلكه بدون يك سلسله ارزش هاي معنوي سعادت واقعي محقق نمي گردد.
2 ـ سعادت فرد از سعادت جامعه جدا نيست و انسان به خاطر وابستگي هاي عاطفي و احساس مسوؤليت هاي انساني كه درباره جامعه دارد، نمي تواند فارغ از آسايش ديگران آسايش و آرامشي داشته باشد.
3 ـ روح در عين داشتن نوعي اتحاد و يگانگي با بدن، در مقابل بدن اصالت دارد.[8] بدون شك غرق شدن در تنعمات مادي و روي آوردن به لذت گرايي جسماني، مجال و فراغتي براي بهره گيري از كانون روح و منبع بي پايان ضمير باقي نمي گذارد. با توجه به اين سه اصل، روشن مي شود كه اسلام با دنيا و با برخورداري از نعمات آن مخالف نيست، بلكه براي رسيدن به هدف بالاتر، با دلبستگي و هدف قرار دادن دنيا مخالف است. هدف تعاليم تربيتي اسلام فارغ ساختن انسان از بندهاي اسارت مادي و توجه به امور معنوي است.
در جهان بيني زاهد، دنيا و آخرت به يكديگر پيوسته و دنيا مزرعه آخرت است. از نظر زاهد آن چه به زندگي اين جهان سامان مي بخشد و موجب رونق و صفا و امنيت و آسايش آن مي گردد اين است كه ملاك هاي اخروي آن جهان وارد زندگي اين جهان شود. آن چه مايه سعادت آن جهان است اين است كه تعهدات و مسوؤليت هاي اين جهان خوب انجام شود وبا ايمان و پاكي و طهارت و تقوا توأم باشد.[9]
اسلام مي گويد: بايد آن قدر قوي و نيرومند باشيد كه به دنيا و آن چه در اوست اعتنا نداشته باشيد. حضرت علي (عليه السلام)مي فرمايد:
"تمام معناي زهد را خداوند در دو جمله از قرآن بيان كرده: براي اين كه متأسف نشويد بر آن چه از ماديات دنيا از شما جدا مي شود و شاد نگرديد بر آن چه به شما مي رسد هر كس بر گذشته اندوه نخود وبراي آينده شادمان نشود بر هر دو جانب زهد دست يافته است".[10]
پس زاهد كسي است كه توجهش از ماديات دنيا به عنوان كمال مطلوب و بالاترين خواسته عبور كرده و متوجه چيز ديگري شده. بي رغبتي زاهد، بي رغبتي در ناحيه انديشه و آمال و ايده و اندوه است، نه بي رغبتي در ناحيه طبيعت. حضرت علي (عليه السلام) به همين معني اشاره مي فرمايد:
اي مردم، زهد عبارت است از كوتاهي آرزو و سپاسگزاري هنگام نعمت و پارسايي نسبت به محرمات.[11]
احاديث[12] بسياري كه در فضيلت زهد و مراتب آن ذكر شده ناظر به اين معنا است، كه از باب تبرك، در پايان حديثي را ذكر مي كنيم. امام صادق مي فرمايد:
"زهد كليد درِ جهان آخرت و كليد خلاص شدن از آتش است. زهد آن است كه چون به چيزي مشغول شوي ياد پروردگار متعال را ترك نكني و براي ترك كردن آن تأسف بخوري و در اين عمل عجب و خودبيني پيدا نشود (به خاطر گشايش كار ورونق بازار وجلب اعتبار نباشد و به منظور ستايش وتعريف و ثناگويي مردم انجام نشود. زاهد كسي است كه زندگي معنوي را بر عيش دنيوي مقدم بدارد... و مجاهده و كوشش و مخالفت نفس رابه راحتي و عيش اختيار كند."[13]
منابع براي مطالعه بيشتر
1 - شهيد مطهري، مرتضي، حق و باطل، چ چهارم، ص 124 تا 175، صدرا، 1364، قم
2 ـ شهيد مطهري، مرتضي، سيري در نهج البلاغه، ص 214 تا 255، صدرا، قم.
3 ـ منسوب به امام صادق، مصباح الشريعة، ج اول، ص 135، قلم، 1364.
4 ـ نراقي، محمدمهدي، جامع السعادات، ج 2، چ ششم، ص 57 تا 77، موسسه الاعلمي للمطبوعات، 1408 هـ ، بيروت.
5 ـ فيض كاشاني، ملامحسن، محجة البيضاء، ج 7، ص 345 تا 376، نشر اسلامي وابسته به جامعه مدرسين قم.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . مطهري، مرتضي، حق و باطل، چ چهارم، قم، صدرا 1364، ص 140.
[2] . مطهري، مرتضي، سيري در نهج البلاغه، چاپ چهارم، قم، انتشارات صدرا، ص 216.
[3] . "لا رهبانية في الاسلام"، بحار الانوار، ج 15، جزء اخلاق،باب 14.
"لا رهبانية في امتي"، بحارالانوار، ج 70، ص 115.
[4] . مطهري، مرتضي، حق و باطل، چاپ چهارم، قم، صدرا، ص142.
مطهري، مرتضي، سيري در نهج البلاغه، قم، صدرا، ص 244.
[5] . مطهري، مرتضي، حق و باطل، چ چهارم، قم، صدرا، 1364 ص 143.
[6] . "و يحلّ لهم الطيبات و يحرّم عليهم الخبائث" (اعراف، 157)
[7] . "قل من حرّم زينة ا... التي اخرج لعباده و الطيبات من الرزق" (اعراف، 32) و همچنين آيات ديگر مي فرمايد: "كلوا من طيبات ما رزقناكم" (طه،81)
[8] . مطهري، مرتضي، سيري در نهج البلاغه، چ4، قم، صدرا، ص 218.
[9] . مصباح يزدي، محمدتقي، راهيان كوي دوست، چ اول، قم، شفق، 1374، ص 132.
شهيد مطهري، مرتضي، حق و باطل، چ چهارم، قم، صدرا، 1364، ص 146.
شهيد مطهري، مرتضي، سيري در نهج البلاغه، چ چهارم ، قم، صدرا، ص 289.
[10] . فيض الاسلام، نهج البلاغه، حكمت 431، ص 1291، بحارالانوار، ج 7، ص 320، ميزان الحكمة، ج 4، ص 251، "الزهد بين كلمتين من القرآن قال الله سبحانه "لكيلا تأسوا علي مافاتكم ولاتفرحوا بما اتاكم" و من لم يأس علي الماضي و لم يفرح بالآتي فقد اخذ الزهد بطرفيه."
[11] . "ايها الناس الزهادة قصر الامل و الشكر عند النعم و الورع عند المحارم"، بحارالانوار، ج 78، ص 59 و نيز از رسول اكرم در بحارالانوار، ج 77، ص 161.
[12] . رجوع شود به، ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، ج 4، چاپ دوم، قم، دفتر تبليغات، 1362، ص 255 - 264.
[13] . "الزهد مفتاح باب الاخرة و البراءة من النار وهو ترك كل شي يشغلك عن الله تعالي من غير تأسف علي فوقها و لا اعجاب في تركها و لا انتظار فرج منها و لا طلب محمدة عليها... الزاهد يختار الآخرة علي الدنيا و الذل علي العزّ و الجهد علي الراحة". منسوب به امام صادق، مصباح الشريعة، ج اول، قم، انتشارات قلم، 1363، ص 135.
.jpg "چطور به بچه ها یاد بدهیم طبیعت را تمیز نگه دارند؟")
