پرسش :
درباره تاريخچه مسجد جمكران، نماز مسجد و اهميت آن توضيح دهيد.
پاسخ :
1. تاريخچه مسجد
«شيخ عفيف صالح حسن بن مثله جمكرانى مىگويد:
شب سه شنبه، هفدهم ماه مبارك رمضان 393 هجرى، در سراى خود خفته بودم كه جماعتى به در سراى من آمدند. نيمى از شب گذشته بود، مرا بيدار كردند و گفتند: «برخيز و امر امام محمد مهدى صاحب الزمان، را اجابت كن كه تو را مىخواند».
حسن بن مثله مىگويد: «من، برخاستم و آماده شدم». چون به در سرا رسيدم، جماعتى از بزرگان را ديدم، سلام كردم. جواب دادند و خوشامد گفتند و مرا به آن جايگاه- كه اكنون مسجد (جمكران) است- آوردند.
حضرت امامعليه السلام مرا به نام خود خواند و فرمود: «برو به حسن بن مسلم بگو: تو، چند سال است كه اين زمين را عمارت مىكنى و ما خراب مىكنيم. پنج سال زراعت كردى و امسال ديگرباره شروع كردى، عمارت مىكنى. رخصت نيست كه تو ديگر در اين زمين زراعت كنى، بايد هر چه از اين زمين منفعت بردهاى، برگردانى تا در اين موضع مسجد بنا كنند.»
به حسن بن مسلم بگو: «اينجا، زمين شريفى است و حق تعالى اين زمين را از زمينهاى ديگر برگزيده و شريف كرده است».
حسن بن مثله مىگويد عرض كردم: «سيد و مولاى من مرا در اين باره، نشانى لازم است زيرا مردم سخن مرا بدون نشانه و دليل نمىپذيرند».
امامعليه السلام فرمود: «تو برو رسالت خود را انجام ده.
ما در اينجا، علامتى مىگذاريم كه گواه گفتار تو باشد».
2. كيفيت نماز تحيّت مسجد
«مردم را بگو تا به اين موضع رغبت كنند و عزيز بدارند و چهار ركعت نماز در اين جا بگذارند: دو ركعت تحيت مسجد، در هر ركعتى، يك بار سوره حمد و هفت بار سوره قل هو الله احد [خوانند] و تسبيح ركوع و سجود را هفت بار بگويند».
3. كيفيت نماز امام زمان (عج)
«و دو ركعت نماز صاحب الزمان بگذارند، بر اين نسق كه در [هنگام خواندن سوره] حمد چون به «اياك نعبد و اياك نستعين» برسند، آن را صد بار بگويند و بعد از آن، فاتحه را تا آخر بخوانند. ركعت دوم را نيز به همين طريق انجام دهند. تسبيح ركوع و سجود را نيز هفت بار بگويند. هنگامى كه نماز تمام شد، تهليل (لا اله الاالله) و تسبيح فاطمه زهراعليها السلام را بگويند. آن گاه سر بر سجده نهاده، صد بار صلوات بر پيغمبر و آل او فرستند».
اين نقل، از لفظ مبارك امامعليه السلام است كه فرمود:
«فمن صلّا هما، فكانما صلى فى البيت العتيق» «هر كس، اين دو ركعت (يا اين دو نماز) را بخواند، گويى در خانه كعبه نماز خوانده است»
4. ساخت مسجد
حسن بن مثله مىگويد: در دل خود گفتم تو اينجا را يك زمين عادى خيال مىكنى، اينجا مسجد حضرت صاحب الزمانعليه السلام است.
پس آن حضرت به من اشاره كردند كه برو
چون مقدارى راه پيمودم، بار ديگر مرا صدا كرده، فرمودند: «در گله جعفر كاشانى (چوپان) بزى است، بايد آن بز را بخرى. اگر مردم پولش را دادند، با پول آنان خريدارى كن، وگرنه پول آن را خودت پرداخت كن. فردا شب (شب چهارشنبه) آن بز را بياور و در اين موضع ذبح كن. آن گاه روز چهارشنبه هجدهم ماه مبارك رمضان، گوشت آن بز را بر بيماران و كسانى كه مرض صعب العلاج دارند، انفاق كن كه حق تعالى همه را شفا دهد. آن بز، ابلق است. موهاى بسيار دارد. هفت نشان سفيد و سياه، هر يكى به اندازه يك درهم، در دو طرف آن است كه سه نشان در يك طرف و چهار نشان در طرف ديگر آن است».
آن گاه به راه افتادم. يك بار ديگر مرا فرا خواندند و فرمودند: «هفت روز يا هفتاد روز در اين محل اقامت كن».
حسن بن مثله مىگويد: «من، به خانه رفتم و همه شب را درانديشه بودم تا صبح طلوع كرد. نماز صبح خواندم و به نزد على منذر رفتم و آن داستان را با او در ميان نهادم. همراه على منذر، به جايگاه ديشب رفتيم. پس او گفت: «به خدا سوگند كه نشان و علامتى كه امامعليه السلام فرموده بود، اينجا نهاده است و آن، اينكه حدود مسجد، با ميخها و زنجيرها مشخص شده است».
ديدگاه آية الله حاج شيخ مرتضى حائرى(1)
«مسجد جمكران، يكى از آيات باهرات آن حضرت است. توضيح اين مطلب، در ضمن چند جهت- كه شايد خيلىها از آن غافل باشند- بيان مىگردد:
1. داستان مسجد جمكران- كه در بيدارى واقع شده-
در كتاب تاريخ قم از صدوق، نقل شده است.
مرحوم آقاى بروجردى كه مرد دقيق و ملّايى بود، مىفرمود: «اين داستان، در زمان صدوق واقع شده و اينكه او نقل كرده است، دلالت بر كمال صحت آن دارد».
2. داستان، مشتمل بر جريانى است كه مربوط به يك نفر نيست زيرا وقتى صبح مردم بيدار مىشوند، مىبينند با زنجير، علامت گذاشته شده است كه مردم باور كنند و اين زنجير، مدتى در منزل سيد محترمى (ظاهراً به نام سيد ابوالحسن الرضا) بوده است و مردم به آن استشفا مىكردهاند و بعداً، بدون هيچ جهت طبيعى، مفقود مىشود.
3. متن دستور [نمازهاى مسجد]، موافق با ادله ديگر است براى اينكه هم نماز تحيت مسجد وارد شده است و هم نماز امام زمان (عج) با صد بار «اياك نعبد و اياك نستعين» و هم تهليل و تسبيح فاطمه زهراعليها السلام.(2)
پيشگويى امير المؤمنينعليه السلام
از اميرمؤمنانعليه السلام روايت شده كه خطاب به حذيفه فرمود: «اى پسر يمانى در اول ظهور، خروج نمايد قائم آل محمد (عج) از شهرى كه آن را قم گويند(3) و مردم را دعوت به حق مىكند، همه خلايق از شرق و غرب، به آن شهر روى آورند و اسلام، تازه شود اى پسر يمانى اين زمين، مقدس است، از همه لوثها، پاك است عمارت آن، هفت فرسنگ در هشت فرسنگ باشد. رايت وى بر كوهى سفيد بزنند، به نزد دهى كهن، كه در جنب مسجد است، و قصرى كهن- كه قصر مجوس است- و آن را «جمكران» خوانند. از زير يك مناره آن مسجد بيرون آيد، نزديك آنجا كه آتش خانه گبران بوده».(4)
از اين حديث شريف، استفاده مىشود همان گونه كه مسجد سهله در دوران ظهور حضرت بقية الله، پايگاه آن حضرت خواهد بود، مسجد مقدس جمكران نيز در عصر ظهور، جايگاه خاصى دارد و پايگاه ديگرى براى آن حضرت است.
ختم زيارت عاشورا
در عصر زعامت مرحوم آية الله حاج سيد محمد حجت، قحطى و گرانى سختى پديد آمد به طورى كه نان سنگك دانهاى يك تومان شد، در حالى كه شهريه طلاب در ماه فقط ده تومان بود.
مرحوم آيتالله حجت، به چهل تن از طلاب مهذّب و متدين دستور داد كه به مسجد مقدس جمكران مشرف شوند و در پشت بام مسجد، به صورت دسته جمعى، زيارت عاشورا را با صد لعن و صد سلام و دعاى صفوان بخوانند و به حضرت موسى بن جعفرعليه السلام و حضرت ابوالفضلعليه السلام و حضرت على اصغرعليه السلام متوسل شوند و رفع گرانى و نزول باران را از خداوند متعال بخواهند.
چهل طلبه مهذب و متدين، طبق فرمان مرجعيت اعلاى شيعه، به ميعادگاه عاشقان شرف ياب شدند. بعد از اداى نماز تحيت و نماز حضرت بقية الله- أرواحنا له الفدا- و توسّل به ذيل عنايت فرمانرواى جهان هستى، به پشت بام مسجد رفتند، ختم زيارت عاشورا را، طبق دستور آن مرجع وارسته، انجام دادند و حوائج خود را با شفيع قرار دادن سه تن باب الحوائج، به درگاه حضرت احديت، عرضه داشتند و مسجد را به قصد قم ترك كردند.
راه قديمى مسجد جمكران، از طرف روستاى جمكران بود. گروه چهل نفرى طلاب، هنوز به ده جمكران نرسيده بودند كه درياى رحمت گشوده شد و باران رحمت، سيل آسا فرو ريخت.
دعا در جمكران
در اينجا ياد آورى اين نكته لازم است كه در مسجد مقدس جمكران، از دعاهاى مربوط به حضرت بقيةالله- أرواحنا له الفدا- دعاى ندبه، دعاى سلام الله الكامل، زيارت آل ياسين و دعاى عهد به ويژه از دعاى اللهم عظم البلاء- كه بعد از نماز حضرت صاحب الزمان (عج) به آن امر شده است- غفلت نشود.(5)
نكتهاى مهم
از تاريخ مسجد قبا كه ثواب يك نماز در آن برابر انجام يك عمره است و اولين مسجد مهمى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله بنا فرمود، نكته مهمى استفاده مىشود كه براى مسجد مقدس جمكران نيز مفيد است و آن اينكه مسجد قبا با وجودى كه افتخارات زيادى دارد از قبيل اينكه پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله دستور ساخت آن را دادند، و خود آن حضرت در ساخت آن مشاركت نمودند، با دستهاى خود كارگرى و بنّايى كردند و در آن نماز خواندند و هر هفته نيز دوشنبهها براى اقامه نماز به آنجا مىرفتند ولى با وجود اين همه فضيلت، وقتى خداوند در قرآن از مسجد قبا تعريف و تمجيد مىكند، به دو نكته اشاره مىنمايد كه هر دو نكته درباره مسجد جمكران نيز صدق مىكند.
1.
اساس آن از روز اول بر تقوا نهاده شده است: «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ»(6)
2. در آن كسانى هستند كه دوست دارند پاك گردند: «فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا». بنابراين اين دو ملاك در هر جا موجود باشد ديگر نيازى به جست و جوى ادله ديگر و سند و شجرهنامه آن مكان نداريم.
مسجد جمكران مكانى است كه بيش از هزار سال، مؤمنان در آن به نماز و توبه و تضرّع مشغولاند و نداى «يا صاحبالزمان» دل شكستگان در آن مكان مقدس همه را به ياد قطب عالم امكان بقية اللَّه الاعظم انداخته و ياد حضرت را هميشه در دلها زنده نگه مىدارد.
پىنوشت
(1) فرزند آيةالله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مؤسس حوزه علميه قم.
(2) كريمه اهل بيت: ص 484 سر دلبران: ص 842- 250.
(3) ترديدى نيست كه قيام نخستين حضرت بقية الله، أرواحنا له الفداء از مكه معظمه و كنار خانه خدا است. اين حديث و احاديث مشابه، به حركتهاى بعدى آن كعبه مقصود، نظر دارد يا اينكه منشا ظهور حضرت و فراهم شدن شرايط ظهور از شهرقم و مسجد جمكران است.
(4) انوار المشعشعين: ج 1، ص 453. به نقل از مونس الحزين) از تصنيفات شيخ صدوق (.
(5) فصلنامه انتظار: ش 5.
(6) سوره توبه (9): آيه 108.
1. تاريخچه مسجد
«شيخ عفيف صالح حسن بن مثله جمكرانى مىگويد:
شب سه شنبه، هفدهم ماه مبارك رمضان 393 هجرى، در سراى خود خفته بودم كه جماعتى به در سراى من آمدند. نيمى از شب گذشته بود، مرا بيدار كردند و گفتند: «برخيز و امر امام محمد مهدى صاحب الزمان، را اجابت كن كه تو را مىخواند».
حسن بن مثله مىگويد: «من، برخاستم و آماده شدم». چون به در سرا رسيدم، جماعتى از بزرگان را ديدم، سلام كردم. جواب دادند و خوشامد گفتند و مرا به آن جايگاه- كه اكنون مسجد (جمكران) است- آوردند.
حضرت امامعليه السلام مرا به نام خود خواند و فرمود: «برو به حسن بن مسلم بگو: تو، چند سال است كه اين زمين را عمارت مىكنى و ما خراب مىكنيم. پنج سال زراعت كردى و امسال ديگرباره شروع كردى، عمارت مىكنى. رخصت نيست كه تو ديگر در اين زمين زراعت كنى، بايد هر چه از اين زمين منفعت بردهاى، برگردانى تا در اين موضع مسجد بنا كنند.»
به حسن بن مسلم بگو: «اينجا، زمين شريفى است و حق تعالى اين زمين را از زمينهاى ديگر برگزيده و شريف كرده است».
حسن بن مثله مىگويد عرض كردم: «سيد و مولاى من مرا در اين باره، نشانى لازم است زيرا مردم سخن مرا بدون نشانه و دليل نمىپذيرند».
امامعليه السلام فرمود: «تو برو رسالت خود را انجام ده.
ما در اينجا، علامتى مىگذاريم كه گواه گفتار تو باشد».
2. كيفيت نماز تحيّت مسجد
«مردم را بگو تا به اين موضع رغبت كنند و عزيز بدارند و چهار ركعت نماز در اين جا بگذارند: دو ركعت تحيت مسجد، در هر ركعتى، يك بار سوره حمد و هفت بار سوره قل هو الله احد [خوانند] و تسبيح ركوع و سجود را هفت بار بگويند».
3. كيفيت نماز امام زمان (عج)
«و دو ركعت نماز صاحب الزمان بگذارند، بر اين نسق كه در [هنگام خواندن سوره] حمد چون به «اياك نعبد و اياك نستعين» برسند، آن را صد بار بگويند و بعد از آن، فاتحه را تا آخر بخوانند. ركعت دوم را نيز به همين طريق انجام دهند. تسبيح ركوع و سجود را نيز هفت بار بگويند. هنگامى كه نماز تمام شد، تهليل (لا اله الاالله) و تسبيح فاطمه زهراعليها السلام را بگويند. آن گاه سر بر سجده نهاده، صد بار صلوات بر پيغمبر و آل او فرستند».
اين نقل، از لفظ مبارك امامعليه السلام است كه فرمود:
«فمن صلّا هما، فكانما صلى فى البيت العتيق» «هر كس، اين دو ركعت (يا اين دو نماز) را بخواند، گويى در خانه كعبه نماز خوانده است»
4. ساخت مسجد
حسن بن مثله مىگويد: در دل خود گفتم تو اينجا را يك زمين عادى خيال مىكنى، اينجا مسجد حضرت صاحب الزمانعليه السلام است.
پس آن حضرت به من اشاره كردند كه برو
چون مقدارى راه پيمودم، بار ديگر مرا صدا كرده، فرمودند: «در گله جعفر كاشانى (چوپان) بزى است، بايد آن بز را بخرى. اگر مردم پولش را دادند، با پول آنان خريدارى كن، وگرنه پول آن را خودت پرداخت كن. فردا شب (شب چهارشنبه) آن بز را بياور و در اين موضع ذبح كن. آن گاه روز چهارشنبه هجدهم ماه مبارك رمضان، گوشت آن بز را بر بيماران و كسانى كه مرض صعب العلاج دارند، انفاق كن كه حق تعالى همه را شفا دهد. آن بز، ابلق است. موهاى بسيار دارد. هفت نشان سفيد و سياه، هر يكى به اندازه يك درهم، در دو طرف آن است كه سه نشان در يك طرف و چهار نشان در طرف ديگر آن است».
آن گاه به راه افتادم. يك بار ديگر مرا فرا خواندند و فرمودند: «هفت روز يا هفتاد روز در اين محل اقامت كن».
حسن بن مثله مىگويد: «من، به خانه رفتم و همه شب را درانديشه بودم تا صبح طلوع كرد. نماز صبح خواندم و به نزد على منذر رفتم و آن داستان را با او در ميان نهادم. همراه على منذر، به جايگاه ديشب رفتيم. پس او گفت: «به خدا سوگند كه نشان و علامتى كه امامعليه السلام فرموده بود، اينجا نهاده است و آن، اينكه حدود مسجد، با ميخها و زنجيرها مشخص شده است».
ديدگاه آية الله حاج شيخ مرتضى حائرى(1)
«مسجد جمكران، يكى از آيات باهرات آن حضرت است. توضيح اين مطلب، در ضمن چند جهت- كه شايد خيلىها از آن غافل باشند- بيان مىگردد:
1. داستان مسجد جمكران- كه در بيدارى واقع شده-
در كتاب تاريخ قم از صدوق، نقل شده است.
مرحوم آقاى بروجردى كه مرد دقيق و ملّايى بود، مىفرمود: «اين داستان، در زمان صدوق واقع شده و اينكه او نقل كرده است، دلالت بر كمال صحت آن دارد».
2. داستان، مشتمل بر جريانى است كه مربوط به يك نفر نيست زيرا وقتى صبح مردم بيدار مىشوند، مىبينند با زنجير، علامت گذاشته شده است كه مردم باور كنند و اين زنجير، مدتى در منزل سيد محترمى (ظاهراً به نام سيد ابوالحسن الرضا) بوده است و مردم به آن استشفا مىكردهاند و بعداً، بدون هيچ جهت طبيعى، مفقود مىشود.
3. متن دستور [نمازهاى مسجد]، موافق با ادله ديگر است براى اينكه هم نماز تحيت مسجد وارد شده است و هم نماز امام زمان (عج) با صد بار «اياك نعبد و اياك نستعين» و هم تهليل و تسبيح فاطمه زهراعليها السلام.(2)
پيشگويى امير المؤمنينعليه السلام
از اميرمؤمنانعليه السلام روايت شده كه خطاب به حذيفه فرمود: «اى پسر يمانى در اول ظهور، خروج نمايد قائم آل محمد (عج) از شهرى كه آن را قم گويند(3) و مردم را دعوت به حق مىكند، همه خلايق از شرق و غرب، به آن شهر روى آورند و اسلام، تازه شود اى پسر يمانى اين زمين، مقدس است، از همه لوثها، پاك است عمارت آن، هفت فرسنگ در هشت فرسنگ باشد. رايت وى بر كوهى سفيد بزنند، به نزد دهى كهن، كه در جنب مسجد است، و قصرى كهن- كه قصر مجوس است- و آن را «جمكران» خوانند. از زير يك مناره آن مسجد بيرون آيد، نزديك آنجا كه آتش خانه گبران بوده».(4)
از اين حديث شريف، استفاده مىشود همان گونه كه مسجد سهله در دوران ظهور حضرت بقية الله، پايگاه آن حضرت خواهد بود، مسجد مقدس جمكران نيز در عصر ظهور، جايگاه خاصى دارد و پايگاه ديگرى براى آن حضرت است.
ختم زيارت عاشورا
در عصر زعامت مرحوم آية الله حاج سيد محمد حجت، قحطى و گرانى سختى پديد آمد به طورى كه نان سنگك دانهاى يك تومان شد، در حالى كه شهريه طلاب در ماه فقط ده تومان بود.
مرحوم آيتالله حجت، به چهل تن از طلاب مهذّب و متدين دستور داد كه به مسجد مقدس جمكران مشرف شوند و در پشت بام مسجد، به صورت دسته جمعى، زيارت عاشورا را با صد لعن و صد سلام و دعاى صفوان بخوانند و به حضرت موسى بن جعفرعليه السلام و حضرت ابوالفضلعليه السلام و حضرت على اصغرعليه السلام متوسل شوند و رفع گرانى و نزول باران را از خداوند متعال بخواهند.
چهل طلبه مهذب و متدين، طبق فرمان مرجعيت اعلاى شيعه، به ميعادگاه عاشقان شرف ياب شدند. بعد از اداى نماز تحيت و نماز حضرت بقية الله- أرواحنا له الفدا- و توسّل به ذيل عنايت فرمانرواى جهان هستى، به پشت بام مسجد رفتند، ختم زيارت عاشورا را، طبق دستور آن مرجع وارسته، انجام دادند و حوائج خود را با شفيع قرار دادن سه تن باب الحوائج، به درگاه حضرت احديت، عرضه داشتند و مسجد را به قصد قم ترك كردند.
راه قديمى مسجد جمكران، از طرف روستاى جمكران بود. گروه چهل نفرى طلاب، هنوز به ده جمكران نرسيده بودند كه درياى رحمت گشوده شد و باران رحمت، سيل آسا فرو ريخت.
دعا در جمكران
در اينجا ياد آورى اين نكته لازم است كه در مسجد مقدس جمكران، از دعاهاى مربوط به حضرت بقيةالله- أرواحنا له الفدا- دعاى ندبه، دعاى سلام الله الكامل، زيارت آل ياسين و دعاى عهد به ويژه از دعاى اللهم عظم البلاء- كه بعد از نماز حضرت صاحب الزمان (عج) به آن امر شده است- غفلت نشود.(5)
نكتهاى مهم
از تاريخ مسجد قبا كه ثواب يك نماز در آن برابر انجام يك عمره است و اولين مسجد مهمى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله بنا فرمود، نكته مهمى استفاده مىشود كه براى مسجد مقدس جمكران نيز مفيد است و آن اينكه مسجد قبا با وجودى كه افتخارات زيادى دارد از قبيل اينكه پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله دستور ساخت آن را دادند، و خود آن حضرت در ساخت آن مشاركت نمودند، با دستهاى خود كارگرى و بنّايى كردند و در آن نماز خواندند و هر هفته نيز دوشنبهها براى اقامه نماز به آنجا مىرفتند ولى با وجود اين همه فضيلت، وقتى خداوند در قرآن از مسجد قبا تعريف و تمجيد مىكند، به دو نكته اشاره مىنمايد كه هر دو نكته درباره مسجد جمكران نيز صدق مىكند.
1.
اساس آن از روز اول بر تقوا نهاده شده است: «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ»(6)
2. در آن كسانى هستند كه دوست دارند پاك گردند: «فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا». بنابراين اين دو ملاك در هر جا موجود باشد ديگر نيازى به جست و جوى ادله ديگر و سند و شجرهنامه آن مكان نداريم.
مسجد جمكران مكانى است كه بيش از هزار سال، مؤمنان در آن به نماز و توبه و تضرّع مشغولاند و نداى «يا صاحبالزمان» دل شكستگان در آن مكان مقدس همه را به ياد قطب عالم امكان بقية اللَّه الاعظم انداخته و ياد حضرت را هميشه در دلها زنده نگه مىدارد.
پىنوشت
(1) فرزند آيةالله حاج شيخ عبدالكريم حائرى مؤسس حوزه علميه قم.
(2) كريمه اهل بيت: ص 484 سر دلبران: ص 842- 250.
(3) ترديدى نيست كه قيام نخستين حضرت بقية الله، أرواحنا له الفداء از مكه معظمه و كنار خانه خدا است. اين حديث و احاديث مشابه، به حركتهاى بعدى آن كعبه مقصود، نظر دارد يا اينكه منشا ظهور حضرت و فراهم شدن شرايط ظهور از شهرقم و مسجد جمكران است.
(4) انوار المشعشعين: ج 1، ص 453. به نقل از مونس الحزين) از تصنيفات شيخ صدوق (.
(5) فصلنامه انتظار: ش 5.
(6) سوره توبه (9): آيه 108.
