پرسش :

عامل تحرك تاريخ و تطور اجتماعي چيست؟

پاسخ :
درباره اين مسأله نظريّاتى به اين شكل طرح مى‏شود:
1. نظريّه نژادى: طبق اين نظريّه، عامل اساسى پيش برنده تاريخ، برخى نژادها هستند. بعضى نژادها استعداد تمدّن آفرينى و فرهنگ آفرينى دارند و بعضى ديگر ندارند.
«كنت گوبينو» فيلسوف معروف فرانسوى طرفدار اين نظريّه است.
2. نظريّة جغرافيايى: طبق اين نظريه، عامل سازنده تمدّن و به وجودآورنده فرهنگ و توليدكننده صنعت، محيط طبيعى است. اين اقليمهاى خاص و منطقه‏هاى خاص مى‏باشند كه پيش برنده و نوآفرين مى‏باشند. منتسكيو دانشمند جامعه‏شناس فرانسوى قرن هفدهم، در كتاب معروف روح‏القوانين طرفدار اين نظريّه است.
3. نظريّه قهرمانان: طبق اين نظريه اكثريّت افراد بشر فاقد ابتكارند، دنباله روند، مصرف كنندة انديشه و صنعت ديگران‏اند اما همواره كم و بيش در هر جامعه‏اى يك اقليّت مبتكر، ابداعگر، پيشرو و پيشتاز، توليدكننده انديشه و آفريننده صنعت وجود دارد و آنان هستند كه تاريخ را به جلو مى‏رانند و وارد مرحله جديدى مى‏كنند. «كارلايل» فيلسوف انگليسى چنين نظريه‏اى دارد.
4. نظريه اقتصادى: كارل و ماركس طرفدار اين نظريه است.
5. نظريّه الهى: تحوّلات و تطوّرات تاريخ، جلوگاه مشيّت حكيمانه و حكمت بالغه الهى است. پس آنچه تاريخ را جلو مى‏برد و دگرگون مى‏سازد اراده خداوند است. «بوسوئه» مورّخ و اسقف معروف، طرفدار اين نظريّه است.
اينها نظريّاتى است كه معمولًا در كتب فلسفة تاريخ به عنوان علل محرّكه تاريخ طرح مى‏شود،
از نظر ما غالباً اين نظريات به علت محرّكه تاريخ كه در پى كشف آن هستيم مربوط نمى‏شود. مثلٌا نظريّه نژاديك نظريه جامعه شناسانه است و از اين جهت قابل طرح است، اما راز فلسفه تاريخ همچنان مهجول مى‏ماند. اينكه عامل، يك نژاد باشد يا همه نژادها راز تحرّك تاريخ را نمى‏گشايد.
همچنين نظريّه جغرافيايى. اين نظريّه نيز به نوبة خود مربوط به يك مسأله جامعه شناسى مفيدى است. اما پرسش اصلى سر جاى خود باقى است.
از اينها بى‏ربطتر نظريّه الهى است. مگر تنها تاريخ است كه جلوه‏گاه مشيّت الهى است؟ همه عالم، از آغاز تا انجام با همه اسباب و علل و موجبات و موانع، جلوه‏گاه مشيّت الهى است. نسبت مشيّت الهى با همه اسباب و علل جهان على‏السّويّه است. همچنانكه زندگى متحوّل و متطوّر انسان جلوه‏گاه مشيّت الهى است، زندگى ثابت و يكنواخت زنبور عسل هم جلوه‏گاه مشيّت الهى است.
نظريّه اقتصادى تاريخ نيز فاقد جنبة فنّى و اصولى است. نظريه اقتصادى تاريخ به اين صورت كه طرح شده، فقط ماهيّت و هويّت تاريخ را روشن مى‏كند كه مادّى و اقتصادى است و همه شؤون ديگر به منزلة اعراض اين جوهر تاريخى است.
نظريّه قهرمانان، اعمّ از اينكه درست باشد يا نادرست، مستقيماً به فلسفه تاريخ، يعنى به عامل محرّك تاريخ مربوط مى‏شود.
مجموعه آثار شهيد علامه مطهرى(رحمت الله علیه) ج 2 ج جامعه و تاريخ‏