پرسش :

مصحف إمام على عليه السلام چيست؟ توضيح دهيد.

پاسخ :
از مصحف امام على(ع) بسيار گفته اند و شنيده ايـم. آيا ايـن مصحف ـ آن گونه كه مى پندارند.ـ با قرآن موجود اختلاف دارد؟ اگر چنيـن است, اختلاف آن چقدر است؟
مصحف امـام علـى(ع) چه انـدازه است؟ و منابع مذهبـى تـاريخـى كه اشاره به وجـود آن دارد, كدام است؟ آيا ايـن همان مصحفى است كه نزد پيـامبـر(ص) بـود يـا مصحفـى ديگـر است؟ و...
برخـى پنداشته اند شيعيان, قرآنـى غير از قرآن مـوجـود دارند, و دليل خـود را وجـود قرآن على(ع) مى دانند, كه ويژگـى هايى غير از قرآن موجود دارد. ما در اين مقاله به پاسخگويى به ايـن شبهات مى پردازيم و درباره ايـن مصحف تـوضيحاتى را به خـوانندگان تقديم مى كنيـم, تا همگان بـدانند آنچه گفته مـى شـود (وجـود قرآنـى ديگر در نزد شيعيان), تهمتى بيش نيست.
اهل بيت وحى
همه مسلمانان اتفاق نظر دارند كه رسـول الله(ص) به امام على(ع) تـوجهى ويژه داشت و از ابتـدا سـرپـرست ايشـان بود.
ايـن اهتمام به دستـور خـداونـد و به منظور آماده ساختـن ايشان براى امامت و سرپرستـى امت بود. ابـونعيـم الحافظ الشافعى(م 430 ه' .) چنيـن روايت كرده است: "رسول الله فرمود: اى على, خداوندعزوجل ـ به مـن دستور داد تو را نزد خود نگهدارم و آموزشت دهم تابدانى; و ايـن آيه نازل شد:
گوشهاى شنوا قرآن را دريابند و بفهمنـد. تـو گـوش شنـواى دانـش هستى." على(ع) به بركت سرپرستـى و آمـوزش پيامبر(ص) آگاهتريـن فرد ـ پـس از رسول الله ـ شد. رسـول اكرم در ايـن باره فرمـود:
"پس از مـن آگاهتريـن شخص در امتم على بـن ابى طالب است." تمام كسانى كه مى خواستند از دانـش پيامبر بهره گيرند, مى دانستند همان علـوم را مى تـوانند از على(ع) بياموزند; زيرا پيامبر(ص) فرموده بـود: "مـن شهر علـم هستـم و علـى دروازه آن است." در ميــان دانشهايى كه پيامبر(ص) به علـى(ع) آمـوخت, علـوم قرآن جايگاهـى ويژه داشت. امام علـى(ع) مـى فرمايد: "آيه اى از قرآن بر رسـول الله نازل نشد مگر ايـن كه آن را بر مـن خـواند و ديكته كرد تا بنـويسـم; و تاءويل و تفسيـر و ناسخ و منسـوخ و محكـم و متشابه قـرآن را به مـن آمـوخت." در روايتـى ديگـر مـى فـرمـايـــــد:
"هرگاه از رسول الله(ص) پرسشى مى كردم, پاسخـم را مى داد; و اگر مسايلى به ذهنـم نمى رسيد, خـود ايشان مى فرمود. هر آيه اى درباره شب يا روز, آسمان يا زميـن, دنيا و آخـرت, بهشت وجهنـم, كـوه و دشت, نور و ظلمت نازل مى شد, بر من مى خواند و ديكته مى كرد و مـن آن را مى نوشتم; و به مـن تاءويل و تفسير و محكم و متشابه و خاص و عام قرآن را و اينكه چگـونه وكجا و درباره چه كسـى نازل شـده است, آموخت. پيامبر(ص) از خدا خـواست به مـن فهم و حافظه بدهد, تا آيه اى از كتاب خدا را فراموش نكنـم و درباره هركسى آيه نازل مى شـد, به مـن مـى فـرمـود" در كتاب طبقات ابـن سعد آمـده است:
"امام علـى(ع) به مسلمانان مـى گفت: هر پرسشـى درباره كتاب خدا داريد, از من بپـرسيـد; زيرا مـن به هـر آيه اى آگاهـم." صحابه اتفـاق نظر دارنـد كه علـم قـرآن به علـى و ديگـر اهل بيت(عليهم السلام) اختصاص دارد.
امام علـى(ع) شـاهـد وحـى و دارنـده دانـش قـرآنـى و وارث علـم پيامبـر(ص) بـود. او دومين شخص جهان اسلام و آگاهتريـن صحابه به شمار مـى رفت. بسيارى از مفسـران اعتقـاد دارنـد عبـاراتـى چـون "راسخـون فى العلم" (صاحبان علـم و دانـش الهى), "اهل الذكر", (آگاهان) يا "الذيـن آتيناهـم الكتاب" (كسانى كه كتاب آسمانى را به آنها داده ايـم.) درباره امام على(ع) است. در روايات شيعه و سنى آمده است: مقصود از "مـن عنده علم الكتاب" (كسى كه علم كتاب و آگاهى بر قـرآن نزد اوست) امـام علـى(ع) است. پيـامبـر(ص) مـى فـرمـايـد: "على مع القرآن و القـرآن مع على; لـن يفتـرقا حتـى يـرد علـى الحوض"; على با قرآن و قرآن با على است آن دو از هـم هرگز جدا نمى شوند, تا اين كه كنار حوض كوثر نزد مـن آيند." ابـن مسعود, يكى از مفسران صدر اسلام, مى گويد: "اگر كسى آگاهتر از خـودم به كتاب خدا مـى شناختـم, خـود را حتـى با پيمـودن راه بسيار به او مى رساندم. " شخصى پرسيد: "با على چگونه اى؟" ابـن مسعود گفت: "مـن قـرآن را با او شـروع كرده, نزد او آمـوخته ام." در كتاب شواهد التنزيل آمده است:
"عمرو ابن مسعود و عايشه و عبدالله بـن عمر (فرزند خليفه دوم) و... گفته انـد: علـى بيـش از همه مـردم از قـرآن آگـاهـى دارد.
على(ع) قرآن را جمع آورى مى كند
بنابر آنچه از علـم امام على گفتيم, طبيعى است رسول الله(ص) كار مهم جمعآورى قرآن را به او بسپارد. بر اساس روايات, هنگامـى كه رسـول الله در حال احتضار بـود, به على(ع) فـرمـود: "اى علـى, قرآن در ميان كتابها و قطعه ها و برگهايى كنار رختخواب مـن است; آنها را بـرداشته, در يك جا گـردآوريـد و ضايع نكنيـد, چنان كه يهود تـورات را ضايع كردنـد. علـى(ع) بـرگها را در پارچه اى زرe نهاده, در خـانه اش گذاشت و مهر كـرد و فـرمـود: ردا بـــــردوش نمى اندازم تا زمانى كه قرآن را گرد آورم. از آن پـس امام بـىآن كه عبا بردوش اندازد, با ميهمانانـش رو به رو مى شـد تا هنگامـى كه قرآن را جمعآورى كرد." ايـن كار شش ماه به درازا كشيد.برخى اين مدت را به سه روز گفته اند. البته ايـن در صورتى است كه جمع قـرآن به معنـاى متـرتب كـردن آن بـرحسب نزول آيـات بـاشــــد. آيه الله سيـدحسـن صـدر در كتـاب تـاءسيـس الشيعه لعلــوم الاسلام مى گويد:
ديگـر علـوم قـرآن را اميـرمـومنـان آمـوزش داد.
او انـواع و اقسام دانشهاى قرآنـى را بازگـو كرد و براى هركدام مثـال آورد كه تمام آن در بحـارالانـوار جمع آورى شـده است. هـر كتابى درباره علـوم قرآن نوشته شده, برگرفته از آموخته هاى امام على(ع) است.
معتزلـى حنفـى مى گـويد: "همگان اتفاق نظر دارند كه قرآن را در زمان رسـول الله حفظ مى كرد و كسى ديگرى ايـن كار را نمى كرد. از ايـن گذشته او اوليـن كسـى است كه قـرآن را گرد آورد."
ويژگيهاى مصحف امام على(ع)
بخشـى از ويژگيهاى مصحف امـام عبــارت است از:
1 ـ ترتيب آيات بر اساس نزول
ابـن حجر مى گـويد: "علـى قرآن را به ترتيب نزول (آيات) پـس از وفات پيامبر جمع آورى كرد." ابـن جزى الكلبـى مـى گـويـد: "در زمـان رسـول الله, قـرآن در ميـان كتـابها و سينه هـاى مـردمـان پراكنده بـود. وقتـى رسـول الله وفات يافت, على بـن ابـى طالب ـ رضـى الله عنه ـ درخـانه اش نشست و آن را به تـــــرتيب نزول جمع كرد." در كتاب تاريخ يعقـوبـى تـرتيب ايـن آيات ذكر شـده است.
2 ـ تقديم منسوخ بر ناسخ
شيخ مفيـد در كتـاب المسـائل السـرويه مـى گـويـد:
"اميرمـومنان(ع) قرآن نازل شـده را ـ از اول تا آخرـ جمع آورى كرد و آن را به گـونه اى كه مى بايست, مرتب ساخت. او آيات مكى را بـر مـدنـى و منسـوخ را بـر نـاسخ مقـدم كرد."
3 ـ در بردارنده تاءويل
امام علـى(ع) مـى فـرمايـد: "هـرآيه اى كه خـداونـد ـ جل و علا ـ بـرمحمـد(ص) نازل كرد, به املاى رسـول الله و خط خـودم, نزد مـن است; و تاءويل هـر آيه اى كه خـدا بـر محمـد نازل كـرد, نزد مـن است." منظور از "تاءويل" بيان مقصـود كلـى و برگردانـدن كلام به يكى از احتمالات عقلانى آن است; گو ايـن كه ممكـن است در ظاهر دلالتش روشن باشد.
درايـن مصحف تمامى جـوانب آيات بر شمرده شده است, به گونه اى كه آيات به زمان و يا مكان و يا شخص خاص اختصاصـى نـدارد و ماننـد مـاه و خـورشيـد بـراى همه زمـانهاست.
4 ـ در بردارنده تنزيل
تنزيل يعنى شاءن نزول و سبب نزول وحـى. البته گروهى تفاسيرى كه خـداونـد براى شـرح برخـى از آيات بر پيامبـر نازل كرده, تنزيل مى دانند. ايـن تفاسير چگـونگـى نماز خـواندن, زكات دادن و ديگر آيات را تـوضيح مـى دهـد.و خصـوصيات تنزيل آيه ها مـاننـد مناسبت نزول, مكان و زمان نزول و كسانى را كه مقصود آيه بـوده اند و... را بيان مـى كنـد. شيخ مفيد در مقايسه ميان قرآن مـوجـود و مصحف امام علـى(ع) مـى نـويسد: تاءويل و تفسير معانـى قرآن ـ چنان كه شاءن نزول آن بـودهـ در مصحف اميـرمـومنان(ع) وجـود داشته است.
امام باقر(ع) فرمود: "هيچ كـس جز على(ع) قرآن را چنان كه فرود آمد, جمع نكرد. "
5 ـ تفكيك محكم و متشابه
در مصحف امـام علـى(ع) محكمـات و متشـابهات مشخص شـده بــــود. سيدعبدالحسين شرف الدين مى گويد: "علـى(ع) قرآن را به ترتيب نزول جمع كرد وناسخ و منسـوخ و عام و خـاص ومeلق و مقيـد و محكـم و متشابه و عزيمت و رخصت و سنت و آداب و سبب نزول آن را بيان كرد و دشواريهايـش را توضيح داد... قرآن جمع آورى شده از سـوى اميرمـومنان به تفسير شبيه تر است."
6 ـ الف و لام نيفتاده است
در هيچ يك از آيـات و واژه هـاى ايـن مصحف, حــــروف "الف" و "لام" حذف نشده و هيچ حرف ديگرى, اضافه ياكـم نشده است; يعنـى نص آيـات بـدون كـوچكتـريـن تغييـر آمـده است.
7 ـ قرائت "عاصم" است.
استـاد معرفت در جلـد اول كتـاب التمهيـد مـى گـويـد: "ايـن مصحف بر اساس قرائت رسول الله بود." استاد مرتضى عسكرى در كتاب حقائق هامه مـى نـويسد: اگر قرائت را صحت مخرج بدانيـم, قرائت عاصـم مقصود است. او قرائتـش را از "ابى عبدالرحمان" و وى از امام علـى(ع) و او از پيامبـر(ص) ياد گـرفته است. بسيارى از مـورخـان و نـويسنـدگـان ايـن مطلب را ذكـر كـرده اند.
8 ـ در بـردارنـده نـامهاى اهل حق و باطل
در ايـن مصحف آياتـى كه درباره كافران, مشـركان و منافقان است, با نام اشخاص همراه است. ايـن مصحف در اختيار امام رضا(ع) بود. امام آن را به "ابـن ابـى نصـر بزنطـى" امانت داد. "بزنطـى" مصحف را گشـود و نام هفتاد نفر از قريـش را در تفسير آيه "لـم يكـن الذين كفروا" ديد. وقتـى امام از ايـن امر آگاه شد, كتاب را از "بزنطى" پس گرفت.
9 ـ املاى رسـول الله و نگـارش امـام علـى
تمامـى تفسير, تنزيل, تعييـن آيات محكـم و متشابه و... گفته هاى پيـامبـر(ص) بـوده كه به دست امـام علـى(ع) نـوشته شـــده است. امـام علـى(ع) ايـن مطلب را در حـديثـى كه گذشت, بيان مـى دارد. بر اساس ايـن حديث, مصحف امام در زمان پيامبر(ص) نوشته شده; به املاى پيامبر(ص) بوده است.
آنچه گذشت, بخشـى از ويژگيهاى ايـن كتـاب است كه آيـات الهى را باتـرتيب و تفسير در خـود گنجانـده است و تفسير گـونه اى است كه مطلبى زياده يا كمتر از قرآن ندارد و "مصحف" خـوانده مى شـود.
چرا مصحف امام پذيرفته نشد؟
به سبب ويژگيهاى ايـن مصحف, بسيـارى از دانـش پژوهـان در پــــى دست يابى و خواندن آن بـوده اند. محمدبـن سيريـن مى گويد: "شنيدم امام, آن مصحف را بر اساس تنزيل (تفسير) نـوشته است. اگر بـرآن مصحف دست مى يافتـم, دانـش در آن بود. به دنبال آن كتاب بـودم و به مدينه نامه فرستادم, ولى آن را نيافتـم." زهرى درباره ايـن مصحف مى گويد:
"اگر يافت مى شد, سـودمندتر (از هر تفسير) و داراى دانشى بيشتر بـود." ولـى چـرا ايـن مصحف ـ به رغم دانشها و سـودمنـدى آن ـ اكنون در دسترس نيست؟! در تاريخ مى خـوانيـم امام على(ع) پـس از پايان بردن ايـن مصحف, آن را بـر مردم عرضه كـرد و همگان را به استفاده از آن فراخواند, ولى پذيرفته نشد. از ايـن رو, امام آن را ـ بـراى هميشه ـ نزد خـود و ديگـر امـامــــان(عليهم السلام) نگهداشت.
علت عدم پذيـرش مصحف از سـوى مـردم, همـاهنگ نبـودن آن بـــــا خواسته هاى نامشروع سياستمداران بـود. امام على(ع) در ايـن باره مـى فـرمايـد: "هنگامـى كه اسامـى اهل حق و بـاطل را ـ در آنچه خداتبيين كرده بود.ـ دانستند و اين, مصالحشان را از بيـن مى برد, گفتند: ما به آن نياز نـداريم. ما به خاطـر آنچه داريـم, از آن بـى نيازيـم." در اخبـار اهل بيت(عليهم السلام) آمـده است: امـام على(ع) سوگند خـورد جز براى نماز عبا بر دوش نگذارد تازمانى كه قرآن را جمعآورى كنـد. از ايـن رو, از مردم كناره گرفت تا قرآن را گرد آورد. پـس از آن, قرآن گردآورى شده را نزد مردم ـ كه در مسجـد جمع شـده بـودنـد.ـ بـرد. آنها از خـود مـى پـرسيـدنـــد:
ابـوالحسـن براى چه آمده است. امام كتاب را به آنان نشان داد و فرمود: رسول الله(ص) فرمود: "مـن در ميان شما چيزهايى مى گذارم كه اگـر به آنها چنگ زنيد, هرگز گمراه نمـى شـويـد; كتاب خـدا و عترت و اهل بيتـم." ايـن كتاب است و ـن عترت. آن گاه خليفه دوم برخاست و گفت: اگر نزد تو قرآنى يافت مى شود, پيـش ما نيز مانند آن هست; بدان نيازى نداريم.
امـام(ع) پـس از آن كه حجت را بـر آنها تمـام كـرد, كتـــاب را برگرداند. امام صادق(ع) مـى فرمايد: "امام كتاب را برداشت و به خـانه اش بـرگشت, در حـالـى كه ايـن آيه را مـى خـواند:
"... آن را پشت سـرافكنـدنـد و به بهاى كمـى فـروختنـــد و چه بدمتاعى مى خرند."
مصحف امام على(ع) كجاست؟
از شمارى روايـات فهميـده مـى شـود ايـن مصحف, پـس از امـام, به فرزندش امام حسـن(ع) و سپس به ديگر امامان:رسيد و اكنون در دست (عليهم السلام)مـام زمـان(ع) است. امـام صـادق(ع) مـى فـرمـايـد: "هنگامى كه قائم قيام كند, مصحفى را كه على(ع) نـوشته است, با خـود مىآورد." چنان كه گفتيـم, امام علـى(ع) ايـن مصحف را طبق ترتيب نزول آيات جمعآورى و مرتب كرد. از ايـن رو, در بـرخـى از روايات مـى خـوانيـم: قرآنـى كه امام زمان(ع) مـىآورد, با قـرآن مـوجـود تفاوت دارد. امام صـادق(ع) فـرمـود: "قائم ما كه قيام كند, خيمه هايى مـى زند تا مردم قرآن را آن گـونه كه خدا فرستاده است, فراگيرنـد و در آن روز كارى دشـوارتـر از ايـن نيست; زيرا قرآن به گونه اى جز ترتيب كنونى خـواهد بـود." امام على(ع) پـس از به دست گرفتـن حكـومت, قـرآن خـود را بـر مردم عرضه نكـرد و قرآنى را كه از سـوى عثمان گردآورى شده بـود, تاءييد كرد; زيرا نمـى خـواست مسلمـانـان دچـار تفـرقه شـونـد.
ايشان حتـى ديگـر امامان را از قرائت قـرآن بـر پايه تنزيل نهى كـرد. علامه طبـاطبـايـى در ايـن بـاره مـى نـويسد:
على(ع) با ايـن كه خودش پيـش از آن قرآن مجيد را به ترتيب نزول جمعآورى كرده بود و به مردم نشان داده بـود و مـورد پذيرش نشده بود و در هيچ يك از جمع اول و دوم وى را شركت نداده بـودند, با ايـن حال هيچ گـونه مخالفت و مقاومتـى به خرج نداد و مصحف رايج را پذيـرفت و تـا زنـده بـود ـ حتـى در زمان خلافت خـود ـ دم از اختلاف نزد. و همچنيـن ائمه اهل بيت(عليهم السلام) ـ كه جـانشينان و فرزندان آن حضرتند.ـ هرگز در اعتبار قرآن مجيد حتـى به خـواص شيعيان خود حرفـى نزده اند, بلكه پيـوسته در بيانات خـود استناد به آن جسته اند و شيعيان خـود را امر كرده انـد كه از قرائت مردم پيروى كننـد. به جراءت مـى تـوان گفت كه سكـوت علـى(ع) با اينكه مصحف معمولى با مصحف او در ترتيب اختلاف داشت, از ايـن جهت بـود كه در مذاق اهل بيت(عليهم السلام) تفسيـر قـرآن به قـرآن كنـونـى معتبر است.
نتيجه بحث:
مصحف امام علـى(ع) در بردارنده آيات مـوجـود, همراه با تفسير و به تـرتيب نزول آيات است و ايـن تنها تفاوت آن با قرآن مـوجـود است. ايـن مصحف و جمعآورى قرآن در يك جا, به امر رسـول الله(ص) و پس وفات ايشان انجام شد. منابع تاريخى مذهبى شيعه و سنى ايـن امر را تاءييد مى كند. آيات منسـوخ و ناسخ, محكـم و متشابه, خاص و عام, شـاءن نزول آيات, محل و زمان فـرود آيات, در ايـن كتـاب تفسيرگـونه مشخص شده است. مردم زمان امام على(ع) ايـن تفسير را به خاطر ايـن كه مصالحشان به خطر مـى افتاد, نپذيرفتنـد و امام, بعدها كه به حكـومت رسيد, براى حفظ وحـدت مسلمانان, آن را نشان نـداد. ايـن تفسيـر اكنـون نزد امـام زمـان(ع) است.
منبع: ماهنامه كوثر / شماره 33