پرسش :
در سوره واقعه آمده است: (وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ قَلِيلٌ مِنَ الآخِرِينَ»آيا فراواني «سابقون» در اقوام گذشته، دور از عدل الهي نيست؟ منظور از اولين و آخرين چيست؟
پاسخ :
درباره تفسير اين آيه چند نظريه از سوي مفسران مطرح شده است:
يك. تعبير به «ثلة» (جماعت يا جماعت بيشتر) در رابطه با پيشينيان، به لحاظ كثرت پيامبران پيشين و تعداد امتهاي آنان و وجود پيشگامان آن امت است كه سبب ميشود تعداد آنها افزون بوده و نسبت به پيشگامان امت محمد(ص) از كميت بيشتري برخوردار گردند؛ زيرا روشن و مسلم است كه در امت اسلامي پيشگامان در پذيرش اسلام در صدر اول، گروه اندكي بودند كه نخستين آنان از مردان، حضرت علي(ع) و از زنان، حضرت خديجه(س) بود.طبرسي، مجمع البيان، ج 9، ص 359، بيروت، نشر موئسسه اعلمي.
البته كمتر بودن تعداد سابقون امت محمد(ص) دليل بر برتري مقام امتهاي پيشين نيست. به سبب اينكه براساس تعاليم اسلامي، كثرت عددي، دليل بر كثرت كيفي نيست. پيامبر(ص) افضل پيامبران پيشين است؛ چنان كه قرآن ميفرمايد: «ما برخي از رسولان را بر بعضي ديگر برتري داديم، امت ايشان هم بر ساير امتهاي گذشته برتري دارد»بقره (2)، آيه 253. و نيز ميفرمايد: (كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ) «شما بهترين امت برانگيخته شده از ميان امتها هستيد».آل عمران (3)، آيه 110.
دو. مقصود از «اولين» و «آخرين» هر دو همين امت آخرالزمان و امت محمدي(ص) هستند، منتها سابقين در ميان اولين اين امت بيشتر است؛ زيرا بيشتر اوليا و شهدا و پيشوايان بزرگ - به ويژه امامان معصوم(ع) - در دوره نخست بودهاند و زمانشان به عصر وحي و نزول قرآن، نزديك تر بوده است.صدرالمتألهين شيرازي، تفسير سوره واقعه، ترجمه محمد خواجوي، ص 29، نشر مولي.
براي آگاهي بيشتر ر.ك:
الف. مطهري، مرتضي، آشنايي با قرآن، ج 6، ص 95، انتشارات صدرا؛
ب. صدرالمتألهين، تفسير سوره واقعه، ترجمه محمد خواجوي، انتشارات مولي؛
پ. قوامي، سيد ناصر، تفسير عرفاني سوره واقعه، انتشارات كتاب طوبي؛
ت. مكارم شيرازي، تفسير نمونه، ج 27، ص 207، نشر دارالكتب الاسلاميه.
سه. پس از بررسي و دقت در آيات و روايات، ميتوان به اين نتيجه رسيد كه منظور از «اولين» و «آخرين»، گاهي به طور «نسبي» استعمال ميشود و مربوط به يك امت است؛ چنان كه درباره مهاجران و انصار ميخوانيم: (وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِينَ وَ الْأَنْصارِ) توبه (9)، آيه 100.. و گاهي واژه «اولين» به طور «مطلق» استعمال ميشود كه شامل همه امتهاي گذشته است. در مقابل منظور از واژه «آخرين» امت پيامبر خاتم(ص) است؛ چنان كه در قرآن خطاب به پيروان پيامبر اسلام(ص) ميفرمايد: (هذا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْناكُمْ وَ الْأَوَّلِينَ) «اين [همان ]روز داوري است، شما و [همگي ]پيشينيان را گرد ميآوريم».مرسلات (77)، آيه 38.
پس از اين مقدمه و با نگاهي فراگير به آيات و روايات مشابه، ميتوان به اين نتيجه رسيد كه منظور از «سابقون» پيشگامان امتها است؛ پيشگاماني مانند پيامبران و امامان كه به مقام قرب الهي نائل شدهاند. بديهي است كه تعداد پيامبران و اوصياي آنان در امتهاي پيشين، گروه فراواني را تشكيل ميدهند. در مقابل پيامبر و امامان(ع) در امت اسلام قرار دارند كه تعداد اندكي را تشكيل ميدهند؛ چنان كه در قرآن مجيد ميخوانيم: (وَ كَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِيٍّ فِي الْأَوَّلِينَ) «و چه بسيار پيامبراني كه در [ميان ]گذشتگان روانه كرديم»زخرف (43)، آيه 6. و درباره امت برگزيده اسلام نيز ميخوانيم: (ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ) «سپس اين كتاب را به آن بندگان خود - كه [آنان را ]برگزيده بوديم - به ميراث داديم، پس برخي از آنان بر خود ستمكارانند و بعضي از ايشان ميانهرو و برخي از آنان در كارهاي نيك به اذن خدا پيشگامند و اين فضيلت بزرگي است».فاطر (35)، آيه 32.
از قراين و شواهد ظاهر (آيه مانند «باذن الله» و «فضل كبير») و با استفاده از روايات تفسيري، به خوبي ميتوان پيبرد مصداق آشكار گروه «سابق بالخيرات» امامان(ع) ميباشند كه تعداد آنان نسبت به پيامبران و اوصياي گذشته، اندك ميباشد و به روشني معناي آيه (ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ قَلِيلٌ مِنَ الْآخِرِينَ) آشكار ميشود. اين بيان يك واقعيت تحقق يافته است و با عدل الهي منافات ندارد. از ميان گفتههاي مفسران، آنچه گفته شد، سزاوارتر به نظر ميرسد.براي آگاهي بيشتر ر.ك:
1. تفسير نمونه، ج 18، ص 263 - ج 27، ص 207، نشر اسلاميه؛
2. تفسير الميزان، ج 19، ص 3 121 - مجمع البيان، ج 9، ص 359.
eporsesh.com
درباره تفسير اين آيه چند نظريه از سوي مفسران مطرح شده است:
يك. تعبير به «ثلة» (جماعت يا جماعت بيشتر) در رابطه با پيشينيان، به لحاظ كثرت پيامبران پيشين و تعداد امتهاي آنان و وجود پيشگامان آن امت است كه سبب ميشود تعداد آنها افزون بوده و نسبت به پيشگامان امت محمد(ص) از كميت بيشتري برخوردار گردند؛ زيرا روشن و مسلم است كه در امت اسلامي پيشگامان در پذيرش اسلام در صدر اول، گروه اندكي بودند كه نخستين آنان از مردان، حضرت علي(ع) و از زنان، حضرت خديجه(س) بود.طبرسي، مجمع البيان، ج 9، ص 359، بيروت، نشر موئسسه اعلمي.
البته كمتر بودن تعداد سابقون امت محمد(ص) دليل بر برتري مقام امتهاي پيشين نيست. به سبب اينكه براساس تعاليم اسلامي، كثرت عددي، دليل بر كثرت كيفي نيست. پيامبر(ص) افضل پيامبران پيشين است؛ چنان كه قرآن ميفرمايد: «ما برخي از رسولان را بر بعضي ديگر برتري داديم، امت ايشان هم بر ساير امتهاي گذشته برتري دارد»بقره (2)، آيه 253. و نيز ميفرمايد: (كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ) «شما بهترين امت برانگيخته شده از ميان امتها هستيد».آل عمران (3)، آيه 110.
دو. مقصود از «اولين» و «آخرين» هر دو همين امت آخرالزمان و امت محمدي(ص) هستند، منتها سابقين در ميان اولين اين امت بيشتر است؛ زيرا بيشتر اوليا و شهدا و پيشوايان بزرگ - به ويژه امامان معصوم(ع) - در دوره نخست بودهاند و زمانشان به عصر وحي و نزول قرآن، نزديك تر بوده است.صدرالمتألهين شيرازي، تفسير سوره واقعه، ترجمه محمد خواجوي، ص 29، نشر مولي.
براي آگاهي بيشتر ر.ك:
الف. مطهري، مرتضي، آشنايي با قرآن، ج 6، ص 95، انتشارات صدرا؛
ب. صدرالمتألهين، تفسير سوره واقعه، ترجمه محمد خواجوي، انتشارات مولي؛
پ. قوامي، سيد ناصر، تفسير عرفاني سوره واقعه، انتشارات كتاب طوبي؛
ت. مكارم شيرازي، تفسير نمونه، ج 27، ص 207، نشر دارالكتب الاسلاميه.
سه. پس از بررسي و دقت در آيات و روايات، ميتوان به اين نتيجه رسيد كه منظور از «اولين» و «آخرين»، گاهي به طور «نسبي» استعمال ميشود و مربوط به يك امت است؛ چنان كه درباره مهاجران و انصار ميخوانيم: (وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِينَ وَ الْأَنْصارِ) توبه (9)، آيه 100.. و گاهي واژه «اولين» به طور «مطلق» استعمال ميشود كه شامل همه امتهاي گذشته است. در مقابل منظور از واژه «آخرين» امت پيامبر خاتم(ص) است؛ چنان كه در قرآن خطاب به پيروان پيامبر اسلام(ص) ميفرمايد: (هذا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْناكُمْ وَ الْأَوَّلِينَ) «اين [همان ]روز داوري است، شما و [همگي ]پيشينيان را گرد ميآوريم».مرسلات (77)، آيه 38.
پس از اين مقدمه و با نگاهي فراگير به آيات و روايات مشابه، ميتوان به اين نتيجه رسيد كه منظور از «سابقون» پيشگامان امتها است؛ پيشگاماني مانند پيامبران و امامان كه به مقام قرب الهي نائل شدهاند. بديهي است كه تعداد پيامبران و اوصياي آنان در امتهاي پيشين، گروه فراواني را تشكيل ميدهند. در مقابل پيامبر و امامان(ع) در امت اسلام قرار دارند كه تعداد اندكي را تشكيل ميدهند؛ چنان كه در قرآن مجيد ميخوانيم: (وَ كَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِيٍّ فِي الْأَوَّلِينَ) «و چه بسيار پيامبراني كه در [ميان ]گذشتگان روانه كرديم»زخرف (43)، آيه 6. و درباره امت برگزيده اسلام نيز ميخوانيم: (ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ) «سپس اين كتاب را به آن بندگان خود - كه [آنان را ]برگزيده بوديم - به ميراث داديم، پس برخي از آنان بر خود ستمكارانند و بعضي از ايشان ميانهرو و برخي از آنان در كارهاي نيك به اذن خدا پيشگامند و اين فضيلت بزرگي است».فاطر (35)، آيه 32.
از قراين و شواهد ظاهر (آيه مانند «باذن الله» و «فضل كبير») و با استفاده از روايات تفسيري، به خوبي ميتوان پيبرد مصداق آشكار گروه «سابق بالخيرات» امامان(ع) ميباشند كه تعداد آنان نسبت به پيامبران و اوصياي گذشته، اندك ميباشد و به روشني معناي آيه (ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ قَلِيلٌ مِنَ الْآخِرِينَ) آشكار ميشود. اين بيان يك واقعيت تحقق يافته است و با عدل الهي منافات ندارد. از ميان گفتههاي مفسران، آنچه گفته شد، سزاوارتر به نظر ميرسد.براي آگاهي بيشتر ر.ك:
1. تفسير نمونه، ج 18، ص 263 - ج 27، ص 207، نشر اسلاميه؛
2. تفسير الميزان، ج 19، ص 3 121 - مجمع البيان، ج 9، ص 359.
eporsesh.com
