پرسش :
اهداف و فوايد وجودي آيات علمي قرآن چيست؟
پاسخ :
پاسخ دكتر ناصر رفيعي:
بدون ترديد، تعدادي از آيات قرآن كريم، به‌طور مستقيم يا ضمني، متضمن مباحث علمي است. وقتي اين آيات در كنار ساير آيات قرار گيرد، يقيناً مباحث علمي مطلوب بالذات قرآن نيست، بلكه هدف ديگري را دنبال مي‌كند. با يك تقسيم‌بندي مي‌توان اهداف آيات علمي در قرآن را به دو بخش تقسيم نمود:
الف) اهداف اصلي؛ ب) اهداف فرعي. آقاي دكتر رضايي، هدايت را جنبه‌ي اصلي گرفتند، در حالي كه مي‌توان آن را به موضوعات فرعي تقسيم كرد. شايد بتوان سه هدف را در مورد آيات الهي بيان كرد.
هدف اوّل و اصلي از آيات علمي در قرآن كريم ـ كه در اين هدف، ساير آيات علمي مشترك‌اند؛ مثل آيات فقهي و آيات اخلاقي ـ اثبات وجود خداي متعال و توحيد است.[1] بسياري از مباحث علمي وقتي در قرآن مطرح مي‌شوند، در پايان اين نكته را تذكر مي‌دهند كه پس آفريننده‌ي اين‌ها كيست؟ ببينيد كه موجد اين‌ها كيست؟ آيا دست بشر مي‌تواند در آن دخالت كند؟ به عنوان مثال، در سوره‌ي مباركه‌ي آلعمران مي‌فرمايد:
إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ.[2]
نقل شده است كه رسول خدا اين آيات را، مخصوصاً در شب، زياد مي‌خواند و گاهي هم مي‌فرمود:
وَيْلٌ لِمَنْ قَرَءَها و لَم يَتَفَكَّر فيها؛ واي بر كساني كه اين پنج آيه را بخوانند (91 تا 95 آل عمران) و در آن تفكر نكنند.
ميثم تمار نيز نقل مي‌كند:
مي‌ديدم مولايم علي (ع) شب‌هايي به آسمان نگاه مي‌كرد و اين پنج آيه را مي‌خواند و اشك مي‌ريخت.
قرآن كريم بعد از اين‌كه به آسمان‌ها و زمين و اختلاف شب و روز اشاره مي‌كند، مي‌فرمايد:« رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً.» اين براي پي بردن به باطل نبودن آفرينش است. از آيه‌ي « سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ» پي‌مي‌بريم كه چه كسي آفرينش را ايجاد كرده است. سوره‌اي در قرآن يافت نمي‌شود ـ به خصوص سوره‌هاي مكي ـ مگر اين‌كه در آن به عالم هستي و تأمل در نظم و خلقت اشاره يا تصريحي شده است، تا عقل بشر را براي تفكر در خلقت الهي تحريك كند؛ آن‌گاه از مخلوق به خالق، از طبيعت به ايجاد‌كننده‌ي آن، از مسبب به سبب و از مصنوع به صانع پي‌ببرد. خداي متعال فكر بشر را به سوي دقيق‌ترين، عظيم‌ترين، كوچك‌ترين و بزرگ‌ترين امور هستي فرا مي‌خواند و اين، آن چيزي بود كه اعراب (صدر اسلام) به فطرت سليم اعتراف كردند.[3]
هدف دوّم: كه باز هم يكي از اهداف اصلي است اين است كه آيات علمي براي اثبات معاد و هدف‌دار بودن خلقت آمده‌اند؛ مثل آية:
فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ إِنَّهُ عَلى رَجْعِهِ لَقادِرٌ .[4]
كه بعد از مطرح كردن بحث آفرينش، مي‌فرمايد: «خداوند به بازگردانيدن همه‌ي آفرينش قادر است»؛ يعني بحث معاد را از آن نتيجه مي‌گيرد.
كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ؛[5] چگونه شما به خدا كفر مي‌ورزيد؛ همان‌طور كه شما را به اين جهان آورد، مجدداً شما را از قيامت يا پس از برزخ بر مي‌گرداند.
هدف سوم اين‌كه، آيات علمي در ردّ عقيده‌ي كفار و مشركان و مادهّپرستان است؛ كساني كه ميگفتند كه هر چه هست همين دنياست. «ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا»؛[6] چيزي حز اين دنيا نيست. «وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْرُ»؛[7] همين روزگار است كه ما را مي‌ميراند. بخشي از آيات علمي، به تحقير اين عقيده‌ي مشركان پرداخته، مي‌فرمايد:
شما جمع بشويد مي‌توانيد حتي يك مگس را بيافرينيد؟ شما فكر كنيد و بينديشيد آيا مي‌توانيد شبيه آن را ايجاد كنيد؟[8]
خلاصه اين‌كه، اهداف آيات علمي قرآن به دو بخش تقسيم شد: اهداف اصلي و اهداف فرعي. در اهداف اصلي سه هدف (توحيد معاد و رد تحقير كفار و مشركين) مطرح شد. (البته مي‌توان هر سه عنوان را در يك عنوان كلي مثل هدايت گرفت؛ يعني هدايت به خداوند، به معاد، به ماوراء الطبيعه). در بخش اهداف فرعي نيز مي‌توان يك هدف را توجه بشر به بعد علمي‌اش دانست. خداوند در قرآن كريم گله مي‌كند و مي‌فرمايد:
وَ كَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ؛ چه نشانه‌هايي در آسمان و زمين است! «يَمُرُّونَ عَلَيْها»؛ بعضي از كنارش رد مي‌شوند « وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ»؛ و حال آنكه آنها از آن روي برميگردانند.[9]
منظور از توجّه در آيه‌ي «أفلا يَنْظُرُونَ إلَي الإبل كَيْفَ خُلِقَت[10]» نگاه ظاهري به شتر نيست، بلكه خرد شدن و دقت در مباحث علمي است؛ يعني اين موضوع داراي چه ويژگياي است كه خداوند در قرآن به نظر و تفكر و تأمل در آن توجه مي‌دهد. پس يك هدف فرعي، توجه به جنبه‌هاي علمي، براي پي بردن به آن است؛ يعني جنبه‌هاي علمي، طريقي براي هدف اصلي است. وقتي قرآن كريم به يك نكته‌ي علمي اشاره مي‌كند و يا وقتي كه پيامبر گرامي اسلام (ص) گله مي‌كند و مي‌گويد: «ويلٌ لمِنَ قَرَءها و لَمْ يَتَفَكّر فيها؛ واي بر كساني كه آيات سوره‌ي آل عمران را بخوانند و تفكر نكنند»، منظور از تفكر چيست؟ پي بردن به بعد علمي آيه يك هدف است. هدف فرعي ديگر، بحث اعجاز است. وقتي كه قرآن كريم مي‌فرمايد: ده سوره مثل اين قرآن بياوريد،[11] و در جاي ديگر مي‌فرمايد: يك سوره بياوريد،[12] لازمه‌اش اين است كه اين قرآن مشتمل بر جنبه‌هاي مختلف اعجاز است، يكي از آنها اعجاز علمي است كه بزرگان و علما ذكر كرده‌اند.[13]
پس مي‌توان گفت اهداف اصلي آيات علمي قرآن، توحيد، معاد، توجه به ماوراء الطبيعه و نفي عقيده‌ي مشركان، و اهداف فرعي آيات ـ كه كمك به اهداف اصلي است ـ شامل بررسي آيات، تطبيق آنها بر يافته‌هاي علمي و يقينيات و پي‌بردن به اعجاز علمي قرآن مي‌شود.
پاسخ دكتر محمد علي رضايي:
يكي از فوايد اشارات علمي قرآن، توجه بيش‌تر انسان به طبيعت است. وقتي كه قرآن مي‌فرمايد: «أفَلا يَنْظُرونَ َإلَي الإبلِ كَيْفَ خُلِقَتْ.»[14]
انسان را به طبيعت، بر خلقت خودش و به جنيني كه در شكم مادر است توجه مي‌دهد. اين باعث دقت بيش‌تر مسلمانان در اين مسائل و رشد علوم تجربي در بين آنان مي‌شود. شايد بسياري از مسائل علمي قرآن، موجب انگيزهاي در مسلمانان براي شناخت بهتر حيوانات و ديگر موجودات شدند؛ مثلاً علم پزشكي ، مسئله‌ي نجوم و مسائل كيهانشناسي در بين مسلمانان بسيار رشد نمودند.
پی نوشتها:
[1] . عبدالله شحاته، تفسير الايات الكونيه، ص 30.
[2] .سوره‌ي آل عمران، آيه‌ي 190.
[3]. عبدالله شحاته، همان، ص 30.
[4] . سوره‌ي طارق، آيه‌ي 5 ـ 8.
[5] . سوره‌ي بقره، آيه‌ي 28.
[6] . سوره‌ي جاثيه، آيه‌ي 24.
[7] . همان.
[8] . سوره‌ي حج، آيه‌ي 73.
[9] . سوره‌ي يوسف، آيه‌ي 105.
[10] . سوره‌ي غاشيه، آيه‌ي 17.
[11] . سوره‌ي هود، آيه‌ي 13.
[12] . سوره‌ي بقره، آيه‌ي 23.
[13] . كتب فراواني در زمينهي جنبه‌هاي اعجاز قرآن تأليف شده است؛ از جمله: اعجاز بياني از نظر فصاحت و بلاغت؛ اعجاز از نظر اشتمال بر معارف الهي؛ اعجاز از نظر فقدان اختلاف در آن؛ اعجاز از نظر قانون گذاري؛ اعجاز در اخبار از غيب؛ اعجاز در تبيين فلسفي هستي؛ اعجاز از بيان اخبار و تاريخ گذشتگان؛ اعجاز از نظر ايجاز و اطناب؛ اعجاز در بيان اخبار علمي و اسرار هستي.
[14] . سوره‌ي غاشيه، آيه‌ي 17.
منبع: آشنايي با تفسير علمي قرآن، گفتگو با دكتر ناصر رفيعي و دكتر محمد علي رضايي، مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي‌‌حوزه علميه (1381 ).
پاسخ دكتر ناصر رفيعي:
بدون ترديد، تعدادي از آيات قرآن كريم، به‌طور مستقيم يا ضمني، متضمن مباحث علمي است. وقتي اين آيات در كنار ساير آيات قرار گيرد، يقيناً مباحث علمي مطلوب بالذات قرآن نيست، بلكه هدف ديگري را دنبال مي‌كند. با يك تقسيم‌بندي مي‌توان اهداف آيات علمي در قرآن را به دو بخش تقسيم نمود:
الف) اهداف اصلي؛ ب) اهداف فرعي. آقاي دكتر رضايي، هدايت را جنبه‌ي اصلي گرفتند، در حالي كه مي‌توان آن را به موضوعات فرعي تقسيم كرد. شايد بتوان سه هدف را در مورد آيات الهي بيان كرد.
هدف اوّل و اصلي از آيات علمي در قرآن كريم ـ كه در اين هدف، ساير آيات علمي مشترك‌اند؛ مثل آيات فقهي و آيات اخلاقي ـ اثبات وجود خداي متعال و توحيد است.[1] بسياري از مباحث علمي وقتي در قرآن مطرح مي‌شوند، در پايان اين نكته را تذكر مي‌دهند كه پس آفريننده‌ي اين‌ها كيست؟ ببينيد كه موجد اين‌ها كيست؟ آيا دست بشر مي‌تواند در آن دخالت كند؟ به عنوان مثال، در سوره‌ي مباركه‌ي آلعمران مي‌فرمايد:
إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ.[2]
نقل شده است كه رسول خدا اين آيات را، مخصوصاً در شب، زياد مي‌خواند و گاهي هم مي‌فرمود:
وَيْلٌ لِمَنْ قَرَءَها و لَم يَتَفَكَّر فيها؛ واي بر كساني كه اين پنج آيه را بخوانند (91 تا 95 آل عمران) و در آن تفكر نكنند.
ميثم تمار نيز نقل مي‌كند:
مي‌ديدم مولايم علي (ع) شب‌هايي به آسمان نگاه مي‌كرد و اين پنج آيه را مي‌خواند و اشك مي‌ريخت.
قرآن كريم بعد از اين‌كه به آسمان‌ها و زمين و اختلاف شب و روز اشاره مي‌كند، مي‌فرمايد:« رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً.» اين براي پي بردن به باطل نبودن آفرينش است. از آيه‌ي « سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ» پي‌مي‌بريم كه چه كسي آفرينش را ايجاد كرده است. سوره‌اي در قرآن يافت نمي‌شود ـ به خصوص سوره‌هاي مكي ـ مگر اين‌كه در آن به عالم هستي و تأمل در نظم و خلقت اشاره يا تصريحي شده است، تا عقل بشر را براي تفكر در خلقت الهي تحريك كند؛ آن‌گاه از مخلوق به خالق، از طبيعت به ايجاد‌كننده‌ي آن، از مسبب به سبب و از مصنوع به صانع پي‌ببرد. خداي متعال فكر بشر را به سوي دقيق‌ترين، عظيم‌ترين، كوچك‌ترين و بزرگ‌ترين امور هستي فرا مي‌خواند و اين، آن چيزي بود كه اعراب (صدر اسلام) به فطرت سليم اعتراف كردند.[3]
هدف دوّم: كه باز هم يكي از اهداف اصلي است اين است كه آيات علمي براي اثبات معاد و هدف‌دار بودن خلقت آمده‌اند؛ مثل آية:
فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ إِنَّهُ عَلى رَجْعِهِ لَقادِرٌ .[4]
كه بعد از مطرح كردن بحث آفرينش، مي‌فرمايد: «خداوند به بازگردانيدن همه‌ي آفرينش قادر است»؛ يعني بحث معاد را از آن نتيجه مي‌گيرد.
كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ؛[5] چگونه شما به خدا كفر مي‌ورزيد؛ همان‌طور كه شما را به اين جهان آورد، مجدداً شما را از قيامت يا پس از برزخ بر مي‌گرداند.
هدف سوم اين‌كه، آيات علمي در ردّ عقيده‌ي كفار و مشركان و مادهّپرستان است؛ كساني كه ميگفتند كه هر چه هست همين دنياست. «ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا»؛[6] چيزي حز اين دنيا نيست. «وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْرُ»؛[7] همين روزگار است كه ما را مي‌ميراند. بخشي از آيات علمي، به تحقير اين عقيده‌ي مشركان پرداخته، مي‌فرمايد:
شما جمع بشويد مي‌توانيد حتي يك مگس را بيافرينيد؟ شما فكر كنيد و بينديشيد آيا مي‌توانيد شبيه آن را ايجاد كنيد؟[8]
خلاصه اين‌كه، اهداف آيات علمي قرآن به دو بخش تقسيم شد: اهداف اصلي و اهداف فرعي. در اهداف اصلي سه هدف (توحيد معاد و رد تحقير كفار و مشركين) مطرح شد. (البته مي‌توان هر سه عنوان را در يك عنوان كلي مثل هدايت گرفت؛ يعني هدايت به خداوند، به معاد، به ماوراء الطبيعه). در بخش اهداف فرعي نيز مي‌توان يك هدف را توجه بشر به بعد علمي‌اش دانست. خداوند در قرآن كريم گله مي‌كند و مي‌فرمايد:
وَ كَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ؛ چه نشانه‌هايي در آسمان و زمين است! «يَمُرُّونَ عَلَيْها»؛ بعضي از كنارش رد مي‌شوند « وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ»؛ و حال آنكه آنها از آن روي برميگردانند.[9]
منظور از توجّه در آيه‌ي «أفلا يَنْظُرُونَ إلَي الإبل كَيْفَ خُلِقَت[10]» نگاه ظاهري به شتر نيست، بلكه خرد شدن و دقت در مباحث علمي است؛ يعني اين موضوع داراي چه ويژگياي است كه خداوند در قرآن به نظر و تفكر و تأمل در آن توجه مي‌دهد. پس يك هدف فرعي، توجه به جنبه‌هاي علمي، براي پي بردن به آن است؛ يعني جنبه‌هاي علمي، طريقي براي هدف اصلي است. وقتي قرآن كريم به يك نكته‌ي علمي اشاره مي‌كند و يا وقتي كه پيامبر گرامي اسلام (ص) گله مي‌كند و مي‌گويد: «ويلٌ لمِنَ قَرَءها و لَمْ يَتَفَكّر فيها؛ واي بر كساني كه آيات سوره‌ي آل عمران را بخوانند و تفكر نكنند»، منظور از تفكر چيست؟ پي بردن به بعد علمي آيه يك هدف است. هدف فرعي ديگر، بحث اعجاز است. وقتي كه قرآن كريم مي‌فرمايد: ده سوره مثل اين قرآن بياوريد،[11] و در جاي ديگر مي‌فرمايد: يك سوره بياوريد،[12] لازمه‌اش اين است كه اين قرآن مشتمل بر جنبه‌هاي مختلف اعجاز است، يكي از آنها اعجاز علمي است كه بزرگان و علما ذكر كرده‌اند.[13]
پس مي‌توان گفت اهداف اصلي آيات علمي قرآن، توحيد، معاد، توجه به ماوراء الطبيعه و نفي عقيده‌ي مشركان، و اهداف فرعي آيات ـ كه كمك به اهداف اصلي است ـ شامل بررسي آيات، تطبيق آنها بر يافته‌هاي علمي و يقينيات و پي‌بردن به اعجاز علمي قرآن مي‌شود.
پاسخ دكتر محمد علي رضايي:
يكي از فوايد اشارات علمي قرآن، توجه بيش‌تر انسان به طبيعت است. وقتي كه قرآن مي‌فرمايد: «أفَلا يَنْظُرونَ َإلَي الإبلِ كَيْفَ خُلِقَتْ.»[14]
انسان را به طبيعت، بر خلقت خودش و به جنيني كه در شكم مادر است توجه مي‌دهد. اين باعث دقت بيش‌تر مسلمانان در اين مسائل و رشد علوم تجربي در بين آنان مي‌شود. شايد بسياري از مسائل علمي قرآن، موجب انگيزهاي در مسلمانان براي شناخت بهتر حيوانات و ديگر موجودات شدند؛ مثلاً علم پزشكي ، مسئله‌ي نجوم و مسائل كيهانشناسي در بين مسلمانان بسيار رشد نمودند.
پی نوشتها:
[1] . عبدالله شحاته، تفسير الايات الكونيه، ص 30.
[2] .سوره‌ي آل عمران، آيه‌ي 190.
[3]. عبدالله شحاته، همان، ص 30.
[4] . سوره‌ي طارق، آيه‌ي 5 ـ 8.
[5] . سوره‌ي بقره، آيه‌ي 28.
[6] . سوره‌ي جاثيه، آيه‌ي 24.
[7] . همان.
[8] . سوره‌ي حج، آيه‌ي 73.
[9] . سوره‌ي يوسف، آيه‌ي 105.
[10] . سوره‌ي غاشيه، آيه‌ي 17.
[11] . سوره‌ي هود، آيه‌ي 13.
[12] . سوره‌ي بقره، آيه‌ي 23.
[13] . كتب فراواني در زمينهي جنبه‌هاي اعجاز قرآن تأليف شده است؛ از جمله: اعجاز بياني از نظر فصاحت و بلاغت؛ اعجاز از نظر اشتمال بر معارف الهي؛ اعجاز از نظر فقدان اختلاف در آن؛ اعجاز از نظر قانون گذاري؛ اعجاز در اخبار از غيب؛ اعجاز در تبيين فلسفي هستي؛ اعجاز از بيان اخبار و تاريخ گذشتگان؛ اعجاز از نظر ايجاز و اطناب؛ اعجاز در بيان اخبار علمي و اسرار هستي.
[14] . سوره‌ي غاشيه، آيه‌ي 17.
منبع: آشنايي با تفسير علمي قرآن، گفتگو با دكتر ناصر رفيعي و دكتر محمد علي رضايي، مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي‌‌حوزه علميه (1381 ).
