پرسش :
اگر انسان با مرگ معدوم و نابود مى شود و فلاسفه هم برگشت معدوم را محال مى دانند، پس چگونه ممكن است انسان بعد از مرگ زنده شود؟
پاسخ :
مراد فلاسفه از اين كلام (اعاده ى معدوم محال است) اين است كه، بازگشت يك شىء با تمام خصوصياتش (مانند جسم، ارتفاع، رنگ، مكان، زمان و...) يعنى بازگشت عين يك چيز معدوم شده محال است و مسلماً چيزى كه ديروز وجود داشته و امروز معدوم شده، برگشت و تكرارش محال است؛ چون هيچ گاه امروز ديروز نمى شود و يكى از خصوصيات آن شىء معدوم شده وجود آن در روز گذشته بوده است.
از بيان مذكور به خوبى آشكار مى شود كه معاد از قبيل اعاده ى معدوم نيست؛ چون اولا، انسان در اثر مرگ به تمامى فانى و معدوم نمى شود، بلكه مرگ فقط جدايى روح از جسم است و بعد از مرگ، حقيقت روح و حتى اجزاى جسمانى هم چنان موجودند؛[1] ثانياً، زمان رستاخيز با زمان دنيا يكى نيست، آخرت بعد از دنياست، در حقيقت معاد تحقق زندگى در زمان دوم است؛ ايجاد مماثل است نه عينيت كامل:
(أَ وَ لَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الاَْرْضَ بِقادِر عَلى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ)؛[2] آيا كسى كه آسمان ها و زمين را آفريد، نمى تواند همانند آنان -= انسان هاى خاك شده -را بيافريند.
توضيح بيش تر: يك قاعده و كبراى كلى فلسفى اين است كه هر گاه چيزى به طور كامل (جوهر و عرض و تمام وجودش) نابود شود، برگردانيدن و موجود كردن آن، به گونه اى كه عين همان وجود پيشين باشد، محال و نشدنى است؛ چون يكى از ويژگى هاى وجود پيشين، زمانى است كه در آن قرار دارد، برگشت عين وجود معدوم شده متوقف بر برگردانيدن چرخ زمان است و اين نشدنى است و، به فرض محال، اگر چنين چيزى صورت گيرد، ديگر تكرار و اعاده نخواهد بود.
اين قاعده امرى بديهى و مورد پذيرش است، لكن مهم اين است كه معاد جسمانى - روحانى از مصاديق، و صغرويات اين كبرى نيست تا مورد استفاده ى بعضى از فلاسفه ى منكر اصل معاد و يا منكرين معاد جسمانى - روحانى قرار گيرد؛ چون:
- اولا: جسم و روح انسان با مرگ معدوم و نابود نمى شوند تا رستاخيز اعاده ى معدوم باشد.
- ثانياً: زمان قيامت با زمان دنيا دو تاست، پس رستاخيز عين دنيا نيست تا اعاده ى معدوم باشد.
- ثالثاً: روح كه مهم ترين عامل يگانگى بدن اخروى با بدن دنيوى است، با مرگ هيچ كم و كاستى نمى يابد و به هيچ وجه معدوم نمى شود تا مصداق اعاده ى معدوم باشد.[3]
پی نوشتها:
[1]. سعدالدين تفتازانى، شرح المقاصد، ج 5، ص 88 به بعد. طبق قانون بقاى ماده كه در سال 1789 م توسط لاوازيه اعلام شد، اصولا هيچ موجودى معدوم و نابود مطلق نمى شود و طبق قانون بقاى انرژى نيز اصل وجود اشيا محفوظ مى ماند؛ محمدباقر شريعتى، معاد در نگاه عقل و دين، ص 198.
[2]. سوره ى يس، آيه ى 81.
[3]. عبدالرزاق لاهيجى، گوهر مراد، ص 452، (اختلاف مردم در امر معاد)؛ جعفر سبحانى، منشور جاويد، ج 9، ص 147؛ سيدعبداله شبّر، حق اليقين، ج 2، ص 52 و صدرالدين شيرازى، مبدأ و معاد، ص 272.
منبع: آخرين سفر، رحيم لطيفى، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم (1385)
مراد فلاسفه از اين كلام (اعاده ى معدوم محال است) اين است كه، بازگشت يك شىء با تمام خصوصياتش (مانند جسم، ارتفاع، رنگ، مكان، زمان و...) يعنى بازگشت عين يك چيز معدوم شده محال است و مسلماً چيزى كه ديروز وجود داشته و امروز معدوم شده، برگشت و تكرارش محال است؛ چون هيچ گاه امروز ديروز نمى شود و يكى از خصوصيات آن شىء معدوم شده وجود آن در روز گذشته بوده است.
از بيان مذكور به خوبى آشكار مى شود كه معاد از قبيل اعاده ى معدوم نيست؛ چون اولا، انسان در اثر مرگ به تمامى فانى و معدوم نمى شود، بلكه مرگ فقط جدايى روح از جسم است و بعد از مرگ، حقيقت روح و حتى اجزاى جسمانى هم چنان موجودند؛[1] ثانياً، زمان رستاخيز با زمان دنيا يكى نيست، آخرت بعد از دنياست، در حقيقت معاد تحقق زندگى در زمان دوم است؛ ايجاد مماثل است نه عينيت كامل:
(أَ وَ لَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الاَْرْضَ بِقادِر عَلى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ)؛[2] آيا كسى كه آسمان ها و زمين را آفريد، نمى تواند همانند آنان -= انسان هاى خاك شده -را بيافريند.
توضيح بيش تر: يك قاعده و كبراى كلى فلسفى اين است كه هر گاه چيزى به طور كامل (جوهر و عرض و تمام وجودش) نابود شود، برگردانيدن و موجود كردن آن، به گونه اى كه عين همان وجود پيشين باشد، محال و نشدنى است؛ چون يكى از ويژگى هاى وجود پيشين، زمانى است كه در آن قرار دارد، برگشت عين وجود معدوم شده متوقف بر برگردانيدن چرخ زمان است و اين نشدنى است و، به فرض محال، اگر چنين چيزى صورت گيرد، ديگر تكرار و اعاده نخواهد بود.
اين قاعده امرى بديهى و مورد پذيرش است، لكن مهم اين است كه معاد جسمانى - روحانى از مصاديق، و صغرويات اين كبرى نيست تا مورد استفاده ى بعضى از فلاسفه ى منكر اصل معاد و يا منكرين معاد جسمانى - روحانى قرار گيرد؛ چون:
- اولا: جسم و روح انسان با مرگ معدوم و نابود نمى شوند تا رستاخيز اعاده ى معدوم باشد.
- ثانياً: زمان قيامت با زمان دنيا دو تاست، پس رستاخيز عين دنيا نيست تا اعاده ى معدوم باشد.
- ثالثاً: روح كه مهم ترين عامل يگانگى بدن اخروى با بدن دنيوى است، با مرگ هيچ كم و كاستى نمى يابد و به هيچ وجه معدوم نمى شود تا مصداق اعاده ى معدوم باشد.[3]
پی نوشتها:
[1]. سعدالدين تفتازانى، شرح المقاصد، ج 5، ص 88 به بعد. طبق قانون بقاى ماده كه در سال 1789 م توسط لاوازيه اعلام شد، اصولا هيچ موجودى معدوم و نابود مطلق نمى شود و طبق قانون بقاى انرژى نيز اصل وجود اشيا محفوظ مى ماند؛ محمدباقر شريعتى، معاد در نگاه عقل و دين، ص 198.
[2]. سوره ى يس، آيه ى 81.
[3]. عبدالرزاق لاهيجى، گوهر مراد، ص 452، (اختلاف مردم در امر معاد)؛ جعفر سبحانى، منشور جاويد، ج 9، ص 147؛ سيدعبداله شبّر، حق اليقين، ج 2، ص 52 و صدرالدين شيرازى، مبدأ و معاد، ص 272.
منبع: آخرين سفر، رحيم لطيفى، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم (1385)
