پرسش :
آیا اتحاد جماهیر شوروى سابق، در طول جنگ از عراق حمایت کرد؟ چگونه؟
پاسخ :
جنگ ایران و عراق موجب بروز تعارض در مواضع شوروى شد. این کشور در ابتداى جنگ به رغم اینکه عراق حمله به ایران را آغاز کرده بود، در سازمان ملل بر بىطرفى خود تأکید کرد و در اوایل جنگ نیز به تقاضاى عراق براى تسلیحات پاسخ مثبت نداد و حتى شواهدى وجود دارد که سعى کرد با کمکهاى تسلیحاتى به ایران به این کشور نزدیک شود و جاى آمریکا را بگیرد، ولى در مقابل ایران از سیاست شوروى در این زمان استقبال نکرد.
به هر حال، وضع به همین منوال به پیش نرفت بلکه پس از آزادسازى سرزمینهاى اشغالى به همت رزمندگان اسلام و هم زمان با عقبنشینى نیروهاى عراقى از بخشى از سرزمینهاى اشغالى در تابستان 1982 )1361(، روسها انتقال سلاح به عراق را از سر گرفتند. صدام حسین در سپتامبر 1982 ) شهریور 1361( آغاز مجدد دریافت سلاحهاى روسى بر اساس قرار دادهاى پیش پرداخت شده و منعقد در دورهى پیش از جنگ را اعلام کرد. این سلاحها شامل جنگندههاى میگ 25، تانکهاى تى 72 و انواع موشکهاى سام بود. در این دوره، شمار تکنسینها و مشاوران روسى در بغداد نیز به 1000 تا 1200 نفر رسید. در اوایل 1983 نیز، بعد از دیدار مقامات عراقى از مسکو، این کشور سلاح بیشترى دریافت نمود و متخصصان روسى نیز در عراق افزایش یافتند.
این اقدامات شوروى جهتگیرى جدید براى حمایت از عراق بود و با سیاست بىطرفى شوروى که در اوایل جنگ اعلام کرده بود، تناقض داشت. حمایت شوروى از عراق در این دوره از جنگ یعنى پس از فتح خرمشهر، نقطهى عطفى در تاریخ جنگ به شمار مىآید . زیرا که عراق به خاطر سیستم نظامى شرقى خود احتیاج بسیار مبرمى به این کمکها داشت، حتى کمکهاى نظامى غرب نیز نمىتوانست به این حد به ساختار شرقى نظامى عراق کمک کند؛ زیرا امکان تهیهى تسلیحات شرقى از بازار آزاد به راحتى امکانپذیر نبود و برخلاف تسلیحات غربى، اگر کشور سازندهى آن یعنى شوروى و بلوک شرق از اعطاى آن خوددارى مىکردند، کشور مصرف کننده با بنبست رو به رو مىشد. از این جهت بود که کمکهاى شوروى که به طور مستقیم و یا غیر مستقیم و از طریق یک کشور ثالث صورت مىگرفت، براى عراق به منزلهى گشایش روزنهى امیدى به حساب مىآمد.
از طرف دیگر، شوروى همگام با آمریکا در شوراى امنیت، قطعنامههایى را به تصویب رساندهاند که همگى به ضرر ایران تمام شده است. به عنوان مثال به دنبال اجراى موفقیتآمیز عملیات والفجر 8، شوراى امنیت در 5 اسفند 1364 تشکیل جلسه داد و قطعنامهى 582 را درباره استفاده از سلاح شیمیایى به تصویب رساند. در این قطعنامه که با همکارى شوروى تصویب شد، با وجودى که فقط عراق از این نوع سلاحها استفاده مىکرد، محکوم نشد. قید جملهى »شوراى امنیت از طرفین مىخواهد که از سلاحهاى شیمیایى استفاده نکنند«، نشان مىدهد که شوروى و آمریکا تا چه حد نسبت به اقدامات غیر قانونى و ضد حقوق بشر عراق، از خود بىتفاوتى نشان مىدادند. علاوه بر این، هنگامى که ایران از پذیرش قطعنامههاى 582 و 588 شوراى امنیت به دلیل عدم توجه به خواستههاى به حقش امتناع نمود، سفیر شوروى در امارات متحدهى عربى همگام با آمریکا اعلام کرد که ایران مسئول شکست تلاشهاى بینالمللى براى پایان دادن به جنگ است و باید سرزنش شود. موضعگیرى شوروى علیه ایران در حالى صورت مىگرفت که ارتش عراق به سلاحهایى همچون تانکهاى تى 55، تى 62 و تى 72، هلى کوپترهاى توپدار اى 24، توپهاى روسى، هواپیماهاى میگ 25،23 و 29 و نیز وسایل حمل و نقل تانک و ... مجهز شده بود که از سال 1982 به بعد شوروى در اختیار عراق قرار داده بود و عراق با کمک همین هواپیماها و نیز موشکهاى اسکاد شوروى اقدام به بمباران و موشک باران مناطق مسکونى، بنادر، سکوهاى نفتى و ... ایران مىکرد.
با نگاهى گذرا به حقایق مذکور، بدون شک مىتوان نتیجه گرفت که شوروى از لحاظ نظامى و سیاسى در جنگ، مخصوصا پس از فتح خرمشهر، از دولت عراق حمایت مىکرد.
منبع: جنگ ایران و عراق، پرسشها و پاسخها، فرهاد درویشی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
جنگ ایران و عراق موجب بروز تعارض در مواضع شوروى شد. این کشور در ابتداى جنگ به رغم اینکه عراق حمله به ایران را آغاز کرده بود، در سازمان ملل بر بىطرفى خود تأکید کرد و در اوایل جنگ نیز به تقاضاى عراق براى تسلیحات پاسخ مثبت نداد و حتى شواهدى وجود دارد که سعى کرد با کمکهاى تسلیحاتى به ایران به این کشور نزدیک شود و جاى آمریکا را بگیرد، ولى در مقابل ایران از سیاست شوروى در این زمان استقبال نکرد.
به هر حال، وضع به همین منوال به پیش نرفت بلکه پس از آزادسازى سرزمینهاى اشغالى به همت رزمندگان اسلام و هم زمان با عقبنشینى نیروهاى عراقى از بخشى از سرزمینهاى اشغالى در تابستان 1982 )1361(، روسها انتقال سلاح به عراق را از سر گرفتند. صدام حسین در سپتامبر 1982 ) شهریور 1361( آغاز مجدد دریافت سلاحهاى روسى بر اساس قرار دادهاى پیش پرداخت شده و منعقد در دورهى پیش از جنگ را اعلام کرد. این سلاحها شامل جنگندههاى میگ 25، تانکهاى تى 72 و انواع موشکهاى سام بود. در این دوره، شمار تکنسینها و مشاوران روسى در بغداد نیز به 1000 تا 1200 نفر رسید. در اوایل 1983 نیز، بعد از دیدار مقامات عراقى از مسکو، این کشور سلاح بیشترى دریافت نمود و متخصصان روسى نیز در عراق افزایش یافتند.
این اقدامات شوروى جهتگیرى جدید براى حمایت از عراق بود و با سیاست بىطرفى شوروى که در اوایل جنگ اعلام کرده بود، تناقض داشت. حمایت شوروى از عراق در این دوره از جنگ یعنى پس از فتح خرمشهر، نقطهى عطفى در تاریخ جنگ به شمار مىآید . زیرا که عراق به خاطر سیستم نظامى شرقى خود احتیاج بسیار مبرمى به این کمکها داشت، حتى کمکهاى نظامى غرب نیز نمىتوانست به این حد به ساختار شرقى نظامى عراق کمک کند؛ زیرا امکان تهیهى تسلیحات شرقى از بازار آزاد به راحتى امکانپذیر نبود و برخلاف تسلیحات غربى، اگر کشور سازندهى آن یعنى شوروى و بلوک شرق از اعطاى آن خوددارى مىکردند، کشور مصرف کننده با بنبست رو به رو مىشد. از این جهت بود که کمکهاى شوروى که به طور مستقیم و یا غیر مستقیم و از طریق یک کشور ثالث صورت مىگرفت، براى عراق به منزلهى گشایش روزنهى امیدى به حساب مىآمد.
از طرف دیگر، شوروى همگام با آمریکا در شوراى امنیت، قطعنامههایى را به تصویب رساندهاند که همگى به ضرر ایران تمام شده است. به عنوان مثال به دنبال اجراى موفقیتآمیز عملیات والفجر 8، شوراى امنیت در 5 اسفند 1364 تشکیل جلسه داد و قطعنامهى 582 را درباره استفاده از سلاح شیمیایى به تصویب رساند. در این قطعنامه که با همکارى شوروى تصویب شد، با وجودى که فقط عراق از این نوع سلاحها استفاده مىکرد، محکوم نشد. قید جملهى »شوراى امنیت از طرفین مىخواهد که از سلاحهاى شیمیایى استفاده نکنند«، نشان مىدهد که شوروى و آمریکا تا چه حد نسبت به اقدامات غیر قانونى و ضد حقوق بشر عراق، از خود بىتفاوتى نشان مىدادند. علاوه بر این، هنگامى که ایران از پذیرش قطعنامههاى 582 و 588 شوراى امنیت به دلیل عدم توجه به خواستههاى به حقش امتناع نمود، سفیر شوروى در امارات متحدهى عربى همگام با آمریکا اعلام کرد که ایران مسئول شکست تلاشهاى بینالمللى براى پایان دادن به جنگ است و باید سرزنش شود. موضعگیرى شوروى علیه ایران در حالى صورت مىگرفت که ارتش عراق به سلاحهایى همچون تانکهاى تى 55، تى 62 و تى 72، هلى کوپترهاى توپدار اى 24، توپهاى روسى، هواپیماهاى میگ 25،23 و 29 و نیز وسایل حمل و نقل تانک و ... مجهز شده بود که از سال 1982 به بعد شوروى در اختیار عراق قرار داده بود و عراق با کمک همین هواپیماها و نیز موشکهاى اسکاد شوروى اقدام به بمباران و موشک باران مناطق مسکونى، بنادر، سکوهاى نفتى و ... ایران مىکرد.
با نگاهى گذرا به حقایق مذکور، بدون شک مىتوان نتیجه گرفت که شوروى از لحاظ نظامى و سیاسى در جنگ، مخصوصا پس از فتح خرمشهر، از دولت عراق حمایت مىکرد.
منبع: جنگ ایران و عراق، پرسشها و پاسخها، فرهاد درویشی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ