پرسش :
معنی مردم سالاری دینی چیست؟ چرا در سال های اخیر از این واژه بیشتر استفاده می شود ؟
پاسخ :
به منظور پاسخ گویی به این سوال ابتدا لازم است درباره واژه دموکراسی که ارتباطی تنگاتنگ با مفهوم مردمسالاری پیدا می کند توضیح داده و نسبت آن را با آموزه های دینی مورد بررسی قرار دهیم تا بهتر بتوانیم معنا و جایگاه مردمسالاری دینی را درک نماییم . دموکراسی که رایج ترین اصطلاح در علم سیاست است دو کلمه یونانی Demos به معنای مردم و Kratos به معنای قدرت و حکومت آمده و ترکیب آن دو "حکومت مردم" معنی میدهد.1
این واژه که ابتدائاً در دولت - شهرهای یونان کهن پدید آمد به معنای حقّ اتخاذ تصمیم همگان دربارة مسایل مورد علاقة عمومی و یا به عبارتی به معنای حکومت مردم بر مردم میباشد و معیارها و ویژگیهای آن به طور خلاصه از این قرارند:
الف. مردم با انتخاب خود، نمایندگانی را برای تصمیم گیریهای کلان انتخاب کنند، این انتخابات باید آزاد باشد یعنی هر شهروندی حقّ رأی دادن داشته باشد و رأی دهنده از طریق مخفی بودن رأی در مقابل ارعاب محافظت می شود ضمن اینکه منتخب او باید آزادانه بیانش را مطرح کند.
ب. چنین انتخاباتی گزینش مؤثر را امکانپذیر کند یعنی گزینش انتخاب کنندگان فقط محدود به یک حزب نباشد و باید اکثریت آراء در مقابل دولت صاحب قدرت منجر به تغییر شود.
ج. سومین ویژگی آن است که اکثریت برگزیدة نمایندگان، حق قانونگذاری، حقّ رأی برای مالیاتها و مهار بودجه و استیضاح علنی و بحث و انتقاد و مخالفت با اقدامات حکومت را بدون آن که مشمول تهدید به مداخله یا بازداشت شود را داشته باشد.2
این کلمات خلاصه ای بود از معنای دموکراسی که عمدتا غربی ها آن را مطرح کرده اند . امّا اینکه آیا دموکراسی در اسلام هست یا خیر؟ توجه شما را به نظریات دو اندیشمند اسلامی جلب می کنیم:
شهید مطهری (ره) در این مورد می گوید: در اسلام ... آزادی فردی و دموکراسی وجود دارد، منتها با تفاوتی که میان بینش اسلامی و بینش غربی وجود دارد... در نقطة مقابل دموکراسی و آزادی "مدل غربیها"، دموکراسی اسلامی قرار دارد. دموکراسی اسلامی بر اساس آزادی انسان است امّا این آزادی انسان در آزادی شهوات خلاصه نمی شود. از دیدگاه اسلام، آزادی و دموکراسی بر اساس آن چیزی است که تکامل انسانی انسان ایجاب می کند، یعنی آزادی حق انسان بما هو انسان است... دموکراسی در اسلام یعنی انسانیت رها شده، حال آن که این واژه در قاموس غرب معنای حیوانیت رها شده را متضمّن است.3
همین طور آیت الله مصباح یزدی در این مورد معتقد است که: دموکراسی جدید در غرب هنگامی شروع شد که متدینین غربی متوجه شدند که آیین مسیحیت کارایی و قابلیت این را ندارد که در تمام جنبه های زندگی انسان به ویژه زندگی اجتماعی نقش داشته باشد و قانونگذاری نماید. از این رو گفته اند حوزة کاربرد دین و حکمرانی خدا محدود به زندگی انسان و چگونگی رابطة او با خدا باشد یعنی دین فقط باید احکام را بگوید و دیگر ربطی به آن ندارد که در حوزة سیاست و حکومت دخالت کند و... حال آیا اسلام هم مانند مسیحیت تحریف شده است که نتواند درباره مسائل اجتماعی و حکومتی و بین المللی نظر دهد و حکم کند؟ ... آیا اسلام به ما اجازه می دهد فقط در مسائل نماز، روزه، زکات و مانند اینها به سراغ خدا برویم، امّا در مسئله حکومت و سیاست معیار مشروعیّت قانون را رأی مردم بدانیم... امّا اگر منظور از دموکراسی این باشد که مردم در چارچوب احکام الهی و قوانین شرعی در سرنوشت خود مؤثر باشند، چنین تعبیری با دین مخالفت ندارد.4 در یک کلام باید گفت که اگر دموکراسی را به معنای ارج نهادن به رأی مردم در چارچوب ارزشها و اصول پذیرفته شده، تفسیر کنیم می توان از سازگاری حکومت دینی با دموکراسی سخن بگوئیم. بر این اساس، در جامعة اسلامی رأی اکثریت تا آن جا محترم و نافذ است که با اصول و مبانی دینی سازگاری داشته باشد که به چنین شیوه حکومتی «مردمسالاری دینی» می گویند . به عبارتی مردمسالاری دینی عبارت است از : «مشارکت مردم در سرنوشت خود در راستای فرامین الهی. »
در پاسخ به اینکه چرا در سال های اخیر واژه مردمسالاری دینی بیشتر به کار می رود لازم است بگوییم که اولاً این موضوع در دوران بعد از انقلاب اسلامی به طور جدّی مورد نظر قرار داشته است و هدف اصلی انقلاب اسلامی نیز حاکمیت مردمسالاری دینی بوده است که نمود آن استقرار نظام جمهوری اسلامی بوده است . بنابر این اگر دیده می شود که این موضوعات اکنون نمایان تر شده است و مورد بحث قرار می گیرد، دلیل بر این نمی شود که در قبل وجود نداشته و یا موجب تمایز و فرق بین دهه های بعدی انقلاب شده است؛ زیرا این تعابیر مورد تأیید و تأکید امام امت (ره) بوده و ایشان قاطعانه خواهان اجرای این مسائل بوده اند. به عنوان مثال باید یادآوری نماییم بعد از سقوط حکومت پهلوی، وقتی از امام خمینی سؤال شد نوع حکومت شما چیست، فرمودند: جمهوری اسلامی، نه یک کلمه بیشتر و نه یک کلمه کمتر. با این توضیح باید گفت که منظور ایشان از کلمة جمهوری اسلامی، حکومت مردمی اسلامی است که در واقع به معنای مردمسالاری در چارچوب مسایل شرعی و اسلامی می باشد .
امام امت در معنای جمهوری اسلامی می فرمایند: ... اینکه ما جمهوری اسلامی می گوئیم، این است که هم شرائط منتخب و هم احکامی که در ایران جاری میشود، اینها بر اسلام متکی است، لکن انتخاب با ملت است و طرز جمهوری هم همان جمهوری است که همه جا هست. در جایی دیگر شهید مطهری در این مورد می گوید: "کلمة جمهوری شکل حکومت پیشنهاد شده را مشخص می کند و کلمة اسلامی، محتوای آن را . جمهوری اسلامی یعنی حکومتی که شکل آن انتخاب رئیس حکومت از سوی عامّه است برای مدت موقت و محتوای آن، اسلامی است." پس مشخص شد که این واژه ها از مسائل اساسی در جمهوری اسلامی میباشد، ولی اینکه اکنون مورد بحث بیشتر قرار گرفته است به خاطر فضای ایجاد شده طی سالیان اخیر است. زیرا به اعتقاد ما سالهای بعد از انقلاب را میشود به سه دسته تقسیم کرد:
1. از سالهای 1358 تا 1367، که کشور دچار التهاب جنگ و ترور و بازسازی اولیه طرح حکومت جمهوری اسلامی بود؛
2. از سالهای 1368 تا 1375 که کشور گرفتار مسائل بعد از جنگ، بازسازی و مقابله با فشارهای خارجی بود؛
3. از سالهای 1376 تا امروز که التهابات اولیه تا حدود زیادی فروکش کرد و پایه های جمهوری اسلامی مستحکم شد. وقتی که پایه ها مستحکم شد اکنون موقع ساختن بنای رفیع جمهوری اسلامی و حکومت الهی و علوی بود.
لذا مباحثی از قبیل مردمسالاری دینی، جامعة مدنی اسلامی و... شکل گرفت. به عبارت دیگر، باید گفت که این مسائل در بطن انقلاب ما و جمهوری اسلامی وجود داشت و به صورت بالقوه در درون آن نهفته بود ولی در سالهای اخیر فعلیّت آن عیان تر شده است . غیر از این وجود مجلسی کارآمد با رأی مردم، انتخاب رئیس جمهور با رأی مستقیم مردم، انتخاب رهبر با رأی غیرمستقیم مردم و.... از ابتدای انقلاب تاکنون نمونه ای بارز از وجود مؤلّفه هایی مانند مردمسالاری دینی و دموکراسی اسلامی در کشور ایران می باشد.
پاورقی ها:
1 . فرهنگ جدید سیاسی، نوشتة محمود مهرداد، چ انتشارات هفته، ص 58.
2 . فرهنگ اندیشه نو، نوشته اولیور استلی برس و آلن بولک، ترجمة گروه مترجمان، چ مازیار، ص 376.
3 . پیرامون انقلاب اسلامی، انتشارات صدرا، ص 99 الی 104.
4 . پرسشها و پاسخها، آیت الله مصباح، انتشارات موسسه امام خمینی، از ص 37 الی 41.
به منظور پاسخ گویی به این سوال ابتدا لازم است درباره واژه دموکراسی که ارتباطی تنگاتنگ با مفهوم مردمسالاری پیدا می کند توضیح داده و نسبت آن را با آموزه های دینی مورد بررسی قرار دهیم تا بهتر بتوانیم معنا و جایگاه مردمسالاری دینی را درک نماییم . دموکراسی که رایج ترین اصطلاح در علم سیاست است دو کلمه یونانی Demos به معنای مردم و Kratos به معنای قدرت و حکومت آمده و ترکیب آن دو "حکومت مردم" معنی میدهد.1
این واژه که ابتدائاً در دولت - شهرهای یونان کهن پدید آمد به معنای حقّ اتخاذ تصمیم همگان دربارة مسایل مورد علاقة عمومی و یا به عبارتی به معنای حکومت مردم بر مردم میباشد و معیارها و ویژگیهای آن به طور خلاصه از این قرارند:
الف. مردم با انتخاب خود، نمایندگانی را برای تصمیم گیریهای کلان انتخاب کنند، این انتخابات باید آزاد باشد یعنی هر شهروندی حقّ رأی دادن داشته باشد و رأی دهنده از طریق مخفی بودن رأی در مقابل ارعاب محافظت می شود ضمن اینکه منتخب او باید آزادانه بیانش را مطرح کند.
ب. چنین انتخاباتی گزینش مؤثر را امکانپذیر کند یعنی گزینش انتخاب کنندگان فقط محدود به یک حزب نباشد و باید اکثریت آراء در مقابل دولت صاحب قدرت منجر به تغییر شود.
ج. سومین ویژگی آن است که اکثریت برگزیدة نمایندگان، حق قانونگذاری، حقّ رأی برای مالیاتها و مهار بودجه و استیضاح علنی و بحث و انتقاد و مخالفت با اقدامات حکومت را بدون آن که مشمول تهدید به مداخله یا بازداشت شود را داشته باشد.2
این کلمات خلاصه ای بود از معنای دموکراسی که عمدتا غربی ها آن را مطرح کرده اند . امّا اینکه آیا دموکراسی در اسلام هست یا خیر؟ توجه شما را به نظریات دو اندیشمند اسلامی جلب می کنیم:
شهید مطهری (ره) در این مورد می گوید: در اسلام ... آزادی فردی و دموکراسی وجود دارد، منتها با تفاوتی که میان بینش اسلامی و بینش غربی وجود دارد... در نقطة مقابل دموکراسی و آزادی "مدل غربیها"، دموکراسی اسلامی قرار دارد. دموکراسی اسلامی بر اساس آزادی انسان است امّا این آزادی انسان در آزادی شهوات خلاصه نمی شود. از دیدگاه اسلام، آزادی و دموکراسی بر اساس آن چیزی است که تکامل انسانی انسان ایجاب می کند، یعنی آزادی حق انسان بما هو انسان است... دموکراسی در اسلام یعنی انسانیت رها شده، حال آن که این واژه در قاموس غرب معنای حیوانیت رها شده را متضمّن است.3
همین طور آیت الله مصباح یزدی در این مورد معتقد است که: دموکراسی جدید در غرب هنگامی شروع شد که متدینین غربی متوجه شدند که آیین مسیحیت کارایی و قابلیت این را ندارد که در تمام جنبه های زندگی انسان به ویژه زندگی اجتماعی نقش داشته باشد و قانونگذاری نماید. از این رو گفته اند حوزة کاربرد دین و حکمرانی خدا محدود به زندگی انسان و چگونگی رابطة او با خدا باشد یعنی دین فقط باید احکام را بگوید و دیگر ربطی به آن ندارد که در حوزة سیاست و حکومت دخالت کند و... حال آیا اسلام هم مانند مسیحیت تحریف شده است که نتواند درباره مسائل اجتماعی و حکومتی و بین المللی نظر دهد و حکم کند؟ ... آیا اسلام به ما اجازه می دهد فقط در مسائل نماز، روزه، زکات و مانند اینها به سراغ خدا برویم، امّا در مسئله حکومت و سیاست معیار مشروعیّت قانون را رأی مردم بدانیم... امّا اگر منظور از دموکراسی این باشد که مردم در چارچوب احکام الهی و قوانین شرعی در سرنوشت خود مؤثر باشند، چنین تعبیری با دین مخالفت ندارد.4 در یک کلام باید گفت که اگر دموکراسی را به معنای ارج نهادن به رأی مردم در چارچوب ارزشها و اصول پذیرفته شده، تفسیر کنیم می توان از سازگاری حکومت دینی با دموکراسی سخن بگوئیم. بر این اساس، در جامعة اسلامی رأی اکثریت تا آن جا محترم و نافذ است که با اصول و مبانی دینی سازگاری داشته باشد که به چنین شیوه حکومتی «مردمسالاری دینی» می گویند . به عبارتی مردمسالاری دینی عبارت است از : «مشارکت مردم در سرنوشت خود در راستای فرامین الهی. »
در پاسخ به اینکه چرا در سال های اخیر واژه مردمسالاری دینی بیشتر به کار می رود لازم است بگوییم که اولاً این موضوع در دوران بعد از انقلاب اسلامی به طور جدّی مورد نظر قرار داشته است و هدف اصلی انقلاب اسلامی نیز حاکمیت مردمسالاری دینی بوده است که نمود آن استقرار نظام جمهوری اسلامی بوده است . بنابر این اگر دیده می شود که این موضوعات اکنون نمایان تر شده است و مورد بحث قرار می گیرد، دلیل بر این نمی شود که در قبل وجود نداشته و یا موجب تمایز و فرق بین دهه های بعدی انقلاب شده است؛ زیرا این تعابیر مورد تأیید و تأکید امام امت (ره) بوده و ایشان قاطعانه خواهان اجرای این مسائل بوده اند. به عنوان مثال باید یادآوری نماییم بعد از سقوط حکومت پهلوی، وقتی از امام خمینی سؤال شد نوع حکومت شما چیست، فرمودند: جمهوری اسلامی، نه یک کلمه بیشتر و نه یک کلمه کمتر. با این توضیح باید گفت که منظور ایشان از کلمة جمهوری اسلامی، حکومت مردمی اسلامی است که در واقع به معنای مردمسالاری در چارچوب مسایل شرعی و اسلامی می باشد .
امام امت در معنای جمهوری اسلامی می فرمایند: ... اینکه ما جمهوری اسلامی می گوئیم، این است که هم شرائط منتخب و هم احکامی که در ایران جاری میشود، اینها بر اسلام متکی است، لکن انتخاب با ملت است و طرز جمهوری هم همان جمهوری است که همه جا هست. در جایی دیگر شهید مطهری در این مورد می گوید: "کلمة جمهوری شکل حکومت پیشنهاد شده را مشخص می کند و کلمة اسلامی، محتوای آن را . جمهوری اسلامی یعنی حکومتی که شکل آن انتخاب رئیس حکومت از سوی عامّه است برای مدت موقت و محتوای آن، اسلامی است." پس مشخص شد که این واژه ها از مسائل اساسی در جمهوری اسلامی میباشد، ولی اینکه اکنون مورد بحث بیشتر قرار گرفته است به خاطر فضای ایجاد شده طی سالیان اخیر است. زیرا به اعتقاد ما سالهای بعد از انقلاب را میشود به سه دسته تقسیم کرد:
1. از سالهای 1358 تا 1367، که کشور دچار التهاب جنگ و ترور و بازسازی اولیه طرح حکومت جمهوری اسلامی بود؛
2. از سالهای 1368 تا 1375 که کشور گرفتار مسائل بعد از جنگ، بازسازی و مقابله با فشارهای خارجی بود؛
3. از سالهای 1376 تا امروز که التهابات اولیه تا حدود زیادی فروکش کرد و پایه های جمهوری اسلامی مستحکم شد. وقتی که پایه ها مستحکم شد اکنون موقع ساختن بنای رفیع جمهوری اسلامی و حکومت الهی و علوی بود.
لذا مباحثی از قبیل مردمسالاری دینی، جامعة مدنی اسلامی و... شکل گرفت. به عبارت دیگر، باید گفت که این مسائل در بطن انقلاب ما و جمهوری اسلامی وجود داشت و به صورت بالقوه در درون آن نهفته بود ولی در سالهای اخیر فعلیّت آن عیان تر شده است . غیر از این وجود مجلسی کارآمد با رأی مردم، انتخاب رئیس جمهور با رأی مستقیم مردم، انتخاب رهبر با رأی غیرمستقیم مردم و.... از ابتدای انقلاب تاکنون نمونه ای بارز از وجود مؤلّفه هایی مانند مردمسالاری دینی و دموکراسی اسلامی در کشور ایران می باشد.
پاورقی ها:
1 . فرهنگ جدید سیاسی، نوشتة محمود مهرداد، چ انتشارات هفته، ص 58.
2 . فرهنگ اندیشه نو، نوشته اولیور استلی برس و آلن بولک، ترجمة گروه مترجمان، چ مازیار، ص 376.
3 . پیرامون انقلاب اسلامی، انتشارات صدرا، ص 99 الی 104.
4 . پرسشها و پاسخها، آیت الله مصباح، انتشارات موسسه امام خمینی، از ص 37 الی 41.
