هشدار در حفظ بیت المال
امام علی علیه السلام فرمودند:
لِکَاتِبِهِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ أَلِقْ دَوَاتَکَ وَ أَطِلْ جِلْفَةَ قَلَمِکَ وَ فَرِّجْ بَیْنَ السُّطُورِ وَ قَرْمِطْ بَیْنَ الْحُرُوفِ فَإِنَّ ذَلِکَ أَجْدَرُ بِصَبَاحَةِ الْخَطِّ.
امام علی علیه السلام به نویسنده خود عبیدالله بن ابی رافع فرمودند: دواتت را اصلاح کن و نوک قلمت را تیز کن بین سطرها فاصله بینداز و حروف را نزدیک هم بنویس که به تحقیق رعایت این کارها زیبایی خط را شایسته تر می نماید.
نهج البلاغه: حکمت 307
شرح حدیث:
دو تذکر ریشه ای در کلام امام مشاهده می شود:
1- استفاده کامل از بیت المال مسلمین و اسراف نکردن کاغذ برای نوشتن
2- فاصله بین خطوط و زینت دادن به نوشته
هر دو تذکر امام علیه السلام جالب و مهم است در قسمت نخست هشدار آن حضرت در حفظ بیت المال است که حیف و میل نشود. وظیفه کارگزاران و کارمندان دولت اسلامی بسیار دقیق و سنگین است از این جهت که مواظبت کنند. از بیت المال مسلمانان استفاده شخصی نکنند و به اموال عمومی آسیب نرسانند.
دیگر اینکه در نامه نگاری ها و برقراری ارتباط مکتوب بین یکدیگر رعایت نظم در نوشتن و حفظ فاصله خطوط را بنماید که این کار بر زیبایی نوشتار می افزاید. امام علیه السلام در خصوص تذکر نخست خود بسیار حساس و دقیق بود چون همین که به آن گرامی گزارش می دادند که فلانی صدمه ای به بیت المال زده متخلف را مواخذه می کردند در نامه خود به اشعث بن قیس فرماندار آذربایجان پس از جنگ جمل در شعبان 36 هجری در شهر کوفه نوشتند:
ای اشعث پست فرمانداری برای تو وسیله آب و نان نبوده بلکه امانتی در گردن تو است باید از فرمانده و امام خود اطاعت کنی تو حق نداری نسبت به رعیت استبداد ورزی و بدون دستور به کار مهمی اقدام نمایی در دست تو اموالی از ثروت خدای بزرگ و عزیز است و تو خزانه دار آن تا به من بسپاری امیدوارم برای تو بدترین زمامدار نباشم.(1)
عبدالله بن زمعه از یاران امام بود درخواست مالی از بیت المال مسلمین داشت. امام علی علیه السلام در جوابش فرمودند:
إنَّ هذَا المالَ لَیسَ لِی و لا لَکَ و انَّما هو فی ءٌ لِلمسلمین و جَلْبُ أسیافهم. فإنْ شَرَکْتَهم فی حربهم کانَ لکَ مثلُ حظهم و إلّا فَجَناهُ أیدیهم لا تکون لغیر أفْواهِهمْ؛
این اموال که می بینی نه مال من و نه مال توست غنیمتی است گرد آمده و متعلق به مسلمانانی است که با شمشیرهای خود به دست آوردند. اگر تو در جهاد همراهشان بودی سهمی چونان سهم آنان داشتی وگرنه دسترنج آنان خوراک دیگران نخواهد بود.(2)
امام علیه السلام مشابه فرمایش خود در این بخش در جای دیگر به کارگزاران خود نوشتند:
اَدِقُّو اَقلامَکُم و قَارِبُوا بَینَ سُطورِکُم وَاحذِفُوا عَنِّی فُضُولَکُم و اقصِد و اقَصدَوا قَصدَ المَعانِی و اِیّاکُم والاِکثارَ فَاِنَّ اَموالَ المُسلِمینَ لا تَحتَمِلُ الاِضرارَ؛
نوک قلم هایتان را باریک کنید و سطرهایتان را نزدیک به هم بنویسید و از نوشتن مطالب اضافی برای من خودداری ورزید و جان کلام و لب مطلب را بنویسید. و از زیاده گویی بپرهیزید زیرا اموال مسلمانان ضرر و زیان را تحمل نمی کند و به عبارتی نباید به اموال مسلمین ضرر وارد شود.(3)
شرح ابن میثم
فایده قید اوّل روشن است، اما فایده قید دوّم آن است که سر قلم دراز، مرکّب زیادى مى گیرد، در نتیجه قلم یاراى نوشتن کلمات زیادى را- به صورت همسان بدون جدا سازى میان کلمات- پیدا مى کند برخلاف سر قلم کوتاه که مرکبش اندک و تفکیک میان هر بار به مرکب زدن زیاد مى باشد و در نتیجه تفاوت بین کلمات در آخر هر بار به مرکب زدن و آغاز نوبت دیگر فراوان است.
و فایده قید سوّم آن است که بدان وسیله، فاصله ها بین خطوط و جدایى آنها از یکدیگر روشن مى شود.
و فایده قید چهارم آنست که کلمات خوش شکل مى شود و جلوه خوبى خواهد داشت، و شاید بعضى از این قیدها و یا تمام آنها شرط جنس خط باشند.
نه باعث زیبایى بعضى از انواع خطوطى که بعدها پیدا شده اند.
و با عبارت: فان ذلک... وادار بر انجام کارهایى که دستور داده فرموده است یعنى این شرایط. و این بخش از عبارت مقدمه صغرا براى قیاس مضمرى است که کبراى مقدر آن چنین است: و هر چه باعث زیبایى خط باشد انجامش شایسته تر است.(4)
پی‌نوشت‌ها:
1- نهج البلاغه، نامه 5
2- نهج البلاغه خطبه 232
3- خصال ص310
4- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 677 و 678
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.
1- استفاده کامل از بیت المال مسلمین و اسراف نکردن کاغذ برای نوشتن
2- فاصله بین خطوط و زینت دادن به نوشته
هر دو تذکر امام علیه السلام جالب و مهم است در قسمت نخست هشدار آن حضرت در حفظ بیت المال است که حیف و میل نشود. وظیفه کارگزاران و کارمندان دولت اسلامی بسیار دقیق و سنگین است از این جهت که مواظبت کنند. از بیت المال مسلمانان استفاده شخصی نکنند و به اموال عمومی آسیب نرسانند.
دیگر اینکه در نامه نگاری ها و برقراری ارتباط مکتوب بین یکدیگر رعایت نظم در نوشتن و حفظ فاصله خطوط را بنماید که این کار بر زیبایی نوشتار می افزاید. امام علیه السلام در خصوص تذکر نخست خود بسیار حساس و دقیق بود چون همین که به آن گرامی گزارش می دادند که فلانی صدمه ای به بیت المال زده متخلف را مواخذه می کردند در نامه خود به اشعث بن قیس فرماندار آذربایجان پس از جنگ جمل در شعبان 36 هجری در شهر کوفه نوشتند:
ای اشعث پست فرمانداری برای تو وسیله آب و نان نبوده بلکه امانتی در گردن تو است باید از فرمانده و امام خود اطاعت کنی تو حق نداری نسبت به رعیت استبداد ورزی و بدون دستور به کار مهمی اقدام نمایی در دست تو اموالی از ثروت خدای بزرگ و عزیز است و تو خزانه دار آن تا به من بسپاری امیدوارم برای تو بدترین زمامدار نباشم.(1)
عبدالله بن زمعه از یاران امام بود درخواست مالی از بیت المال مسلمین داشت. امام علی علیه السلام در جوابش فرمودند:
إنَّ هذَا المالَ لَیسَ لِی و لا لَکَ و انَّما هو فی ءٌ لِلمسلمین و جَلْبُ أسیافهم. فإنْ شَرَکْتَهم فی حربهم کانَ لکَ مثلُ حظهم و إلّا فَجَناهُ أیدیهم لا تکون لغیر أفْواهِهمْ؛
این اموال که می بینی نه مال من و نه مال توست غنیمتی است گرد آمده و متعلق به مسلمانانی است که با شمشیرهای خود به دست آوردند. اگر تو در جهاد همراهشان بودی سهمی چونان سهم آنان داشتی وگرنه دسترنج آنان خوراک دیگران نخواهد بود.(2)
امام علیه السلام مشابه فرمایش خود در این بخش در جای دیگر به کارگزاران خود نوشتند:
اَدِقُّو اَقلامَکُم و قَارِبُوا بَینَ سُطورِکُم وَاحذِفُوا عَنِّی فُضُولَکُم و اقصِد و اقَصدَوا قَصدَ المَعانِی و اِیّاکُم والاِکثارَ فَاِنَّ اَموالَ المُسلِمینَ لا تَحتَمِلُ الاِضرارَ؛
نوک قلم هایتان را باریک کنید و سطرهایتان را نزدیک به هم بنویسید و از نوشتن مطالب اضافی برای من خودداری ورزید و جان کلام و لب مطلب را بنویسید. و از زیاده گویی بپرهیزید زیرا اموال مسلمانان ضرر و زیان را تحمل نمی کند و به عبارتی نباید به اموال مسلمین ضرر وارد شود.(3)
شرح ابن میثم
فایده قید اوّل روشن است، اما فایده قید دوّم آن است که سر قلم دراز، مرکّب زیادى مى گیرد، در نتیجه قلم یاراى نوشتن کلمات زیادى را- به صورت همسان بدون جدا سازى میان کلمات- پیدا مى کند برخلاف سر قلم کوتاه که مرکبش اندک و تفکیک میان هر بار به مرکب زدن زیاد مى باشد و در نتیجه تفاوت بین کلمات در آخر هر بار به مرکب زدن و آغاز نوبت دیگر فراوان است.
و فایده قید سوّم آن است که بدان وسیله، فاصله ها بین خطوط و جدایى آنها از یکدیگر روشن مى شود.
و فایده قید چهارم آنست که کلمات خوش شکل مى شود و جلوه خوبى خواهد داشت، و شاید بعضى از این قیدها و یا تمام آنها شرط جنس خط باشند.
نه باعث زیبایى بعضى از انواع خطوطى که بعدها پیدا شده اند.
و با عبارت: فان ذلک... وادار بر انجام کارهایى که دستور داده فرموده است یعنى این شرایط. و این بخش از عبارت مقدمه صغرا براى قیاس مضمرى است که کبراى مقدر آن چنین است: و هر چه باعث زیبایى خط باشد انجامش شایسته تر است.(4)
پی‌نوشت‌ها:
1- نهج البلاغه، نامه 5
2- نهج البلاغه خطبه 232
3- خصال ص310
4- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 677 و 678
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.
