ارکان و مزاج های چهارگانه بدن

هر آن چه که در عالم ماده است، دارای یک مزاج است.
 

چکیده :در علوم سنتی، اساس آفرینش و مادة المواد تشکیل دهنده ی عالم را چهار عنصرِ آتش، هوا، آب و خاک می دانستند. [1] همه ی مواد موجود در عالم از این چهار عنصر تشکیل شده و تجزیه ی مواد، بازگشت به این چهار عنصر است. مثلاً یک گیاه برای رشد به آب و هوا و گرمای خورشید (آتش) و خاک نیاز دارد و وقتی هم می سوزد و یا در طبیعت پوسیده می شود، به این چهار عنصر بر می گردد. یعنی آتش و دود (هوا) و بخار (آب) تولید می کند و مقداری خاکستر (خاک) بر جای می گذارد.

تعداد کلمات:1660 /تخمین زمان مطالعه:9 دقیقه

این عناصر در طبیعت مرکب اند و به صورت عنصری در طبیعت یافت نمی شوند؛ یعنی ما در طبیعت آب خالص نداریم، خاک عنصری و خالص نداریم، بلکه هر چه هست، ترکیبی از این چهارتاست. [2] هر کدام از این چهار عنصر دارای مزاج یا طبع مخصوصی هستند؛ گرمی همواره بالا قرار می گیرد، بنابراین دو عنصر هوا و آتش که در بالا قرار دارند، گرم هستند و دو عنصر آب و خاک در پایین جو قرار دارند؛ چون سرد و سنگین هستند. طبع هر کدام از چهار عنصر یاد شده چنین است:

هر کدام از این عناصر خاصیت و کارکردی در اشیا و اجسام دارند. خاک باعث پایداری و حفظ شکل اشیا می شود و آب، باعث انعطاف پذیری و هوا، باعث لطافت و سبکی و ایجاد فاصله بین ذرات اجسام و آتش، باعث سبکی و لطافت بیشتر در شیء می شود. مثلاً در الماس، خاک عنصری زیاد است و آب، عنصری کمی دارد؛ چون انعطاف پذیر نیست. یا مثلاً در چوب، چون هوای عنصری زیاد است، باعث سبکی می شود و در سطح آب قرار می گیرد.

هر آن چه که در عالم ماده است، دارای یک مزاج است. هر جسم ترکیبی است از چهار عنصر یاد شده که با توجه به غلبه ی هر عنصر، مزاج جسم به سمت آن عنصر متمایل می شود. مثلاً در آویشن، به دلیل غلبه ی آتش، طبع آن گرم و خشک است و به دلیل غلبه ی آب در کاهو، طبع آن تر می شود. در مجموع، همه ی حیوانات، گیاهان و فصل ها، آب و هوا و مکان ها و تک تک اعضای بدن و کل بدن انسان، مزاج های خاص خود را دارند. [4]
مزاج ها به «سرد/ گرم» و «تر/ خشک» تقسیم می شوند.

سردی و گرمی مورد نظر در علوم قدیم، سردی و گرمی ذاتی اشیاست؛ هر چند به سردی و گرمی ظاهری هم اطلاق می شود. مثلاً وقتی گفته می شود که دارچین گرم است، منظور این است که وقتی دارچین خورده می شود، پس از تصرف بدن در آن، گرمای بدن بالا رفته، علائم گرمی مانند خارش، سوزش، التهاب و... ظاهر می شود. یا مثلاً وقتی گفته می شود ماست یا دوغ سرد است، یعنی پس از ورود به بدن و تأثیر و تأثر بدن در آن، سردی به بدن عارض می شود و علائم سردی (خواب و کسالت، ضعف و سستی و کندذهنی) آشکار می شود.
حال در این مثال ها فرقی نمی کند که دارچین داغ شده باشد یا نشده باشد. ماست اگر هم فرضاً داغ شود و سپس مصرف شود، پس از هضم کبدی، سردی به بدن عارض می کند. مثلاً آب سرد است، آب جوش هم سرد است؛ هر چند در ابتدا مقداری گرمای معده را بالا می برد. [6]
گفته شد که همه چیز در عالم، مزاج دارد. مثلاً مزاج زنجبیل، گرم و خشک است و برای بیماری هایی که ریشه در سردی دارند، تجویز می شود. کاهو و کتان سرد؛ طلا و پشم، گرم هستند. هل و آویشن خشک هستند و خرفه و هندوانه تر هستند.

هر انسان هنگام تولد یک مزاج ذاتی (مزاج اصلی یا جبلی یا مادرزادی) از پدر و مادر می گیرد. مزاج پدر و مادر و شیوه ی زندگی آن ها قبل از انعقاد نطفه، نوع تغذیه و نیز دوران بارداری و شیردهی نوع مزاج ذاتی را از لحاظ گرمی و سردی تعیین می کند.
طفل در حین ولادت، دارای یک حرارت غریزی و رطوبت اصلی است که این دو لازمه ی زندگی اند. حرارت غریزی برای تداوم حیات و رطوبت اصلی برای رشد است. [8] نکته ای که در بحث حرارت غریزی و رطوبت اصلی وجود دارد، این است که روغن عمر (رطوبت اصلی) در هر حال باید مصرف شود و به شعله (گرمی غریزی) تبدیل شود؛ بنابراین در طول زندگی، رطوبت بدن برای گرمی مصرف می شود و چراغ عمر رو به خاموشی می گراید. اگر چراغ، چراغ سالمی باشد و تنظیم شده کار کند ـ یعنی دود نداشته باشد ـ باعث می شود روغن دیرتر مصرف شود و شعله هم سبز بسوزد. در مورد بدن هم همین طور است؛ اگر بدن تدبیر شود و سالم باشد، گرمی و رطوبت آن دیرتر نابود می شود و عمر افزایش می یابد.
نابودی حرارت غریزی و رطوبت اصلی، باعث حدوث امراض و ضعف و کاهش عمر می شود. با افزایش سن، این دو رو به نقصان می گذارند تا این که با نابود شدن رطوبت یا حرارت غریزی، عمر انسان پایان می پذیرد.
عواملی که باعث نابودی حرارت غریزی و رطوبت اصلی می شوند از این قرارند؛ خوردن آب یخ، مواد مخدر، پرخوری، غم و اندوه، ورزش در حال گرسنگی، سرمای شدید، جماع زیاد و رعایت نکردن همه ی اصول حفظ سلامتی.

 

همان طور که گفتیم، طفل با گرمی غریزی و رطوبت اصلی به دنیا می آید؛ بنابراین مزاج سن کودکی گرم و تر است. در سیر رشد طفل، گرمی غریزی در رطوبت تصرف کرده، باعث رشد و نمو می شود. در سن جوانی بدن میل به خشکی پیدا می کند و به همین دلیل، مزاج جوان، گرم تر از طفل است. چون در کودکی، تری مزاج طفل باعث کاهش گرمی می شود، اما در جوانی، تری کاهش می یابد و غلبه ی خشکی بر مزاج، باعث می شود که گرمی اثر خود را بیشتر بروز دهد. 
در طول حیات به مرور گرمی کم می شود و سردی جایگزین آن می شود. در سن میان سالی مزاج به سمت سردی و خشکی پیش می رود و در سن پیری، به خاطر از بین رفتن رطوبت اصلی و غلبه ی زیاده از حد خشکی بر بدن، رطوبت غریبه بر بدن عارض می شود؛ به خاطر غلبه ی رطوبت، گرمی کاهش می یابد و در نهایت، باعث خاموشی و سردی کامل بدن می شود؛ به این فرایند، مرگ طبیعی گفته می شود.

 

جنس مذکر و مؤنث هم مزاج دارند. طبق نظر حکما، مزاج جنس مذکر گرم تر و خشک تر از جنس مؤنث است. مثلاً شیر نر، گرم تر است نسبت به شیر ماده.

فهمیدن مزاج فصول سال بسیار سهل و ساده است. به آب و هوای فصل بهار توجه کنید؛ باران بهاری نشان دهنده ی رطوبت هواست. در فصل بهار، سرما رخت بسته و هوا رو به گرمی می رود؛ بنابراین مزاج فصل بهار، گرم و تر است. تابستان چگونه است؟ گرمای هوا به خوبی احساس می شود و معمولاً در این فصل، نه تنها باران چندانی نمی بارد که حتی ابرهای کمی هم در آسمان مشاهده می شود؛ بنابراین مزاج فصل تابستان، گرم و خشک است. فصل پاییز با خشک شدن طبیعت و ریزش برگ درختان شناخته می شود و این، نشانه ی خشکی هواست، در مورد سرمای پاییز و زمستان هم که بحثی نیست. سرمای زمستان هم با رطوبت برف همراه است؛ بنابراین مزاج فصول چهارگانه را هم می توان در قالب جدول زیر ارائه داد:

 

وقتی واژه ی «خلط» آورده می شود، معمولاً عوام به اشتباه یاد عفونت حاصل از بیماری ها می افتند! در ادبیات طب سنتی، خلط همان خون موجود در رگ های بدن است که ترکیبی از صفرا، سودا، دم و بلغم است. معمولاً خلط را این گونه تعریف می کنند: «جسم روان، سیال و مرطوبی است که در نتیجه ی فعل و انفعال بر روی غذا در کبد ایجاد شده، غذا پس از هضم به آن تبدیل می شود». اگر خون را در لوله ی آزمایش بریزیم، این چهار خلط با رنگ ویژه در آن مشخص است.
هر خلط دارای یک مزاج است که در جدول زیر آورده شده است:

پی نوشت:
[1] طب سنتی ایران، ص 24.
[2] خاک و آب و هوا و آتش موجود در طبیعت، ترکیبی از خاک و هوا و آتش و آب عنصری هستند که با هم ترکیب شده اند و سنگ ها و گیاهان و حیوانات را به وجود آورده اند. طبق قول برخی از حکما این عناصر اساساً به صورت عنصری یافت نمی شود، ولی برخی می گویند شاید در مرکز زمین، خاک عنصری یافت شود.
[3] خلاصة الحکمه، ج 1، ص 40.
[4] همان، ص 44.
[5] بحث تفصیلی مزاج و تطبیق آن با طب مدرن در پاورقی های ذخیره ی خوارزمشاهی، ج 1، ص 56 ـ 92 آمده است.
[6] مفاهیم مزاج، ص 20.
[7] خلاصة الحکمه، ج 2، ص 798 ـ 799.
[8] حرارت غریزی و رطوبت اصلی همانند مفاهیم گرمی و سردی از مفاهیم بنیادین طب سنتی می باشد. همان طور که برای ساخت یک میز هم به چوب نیاز داریم و هم به نجار (فاعل) برای رشد بدن و ساخته شدن تک تک اعضا هم به ماده که همان رطوبت غریزی است نیاز داریم و هم به حرارت که همان فاعل است.
[9] ذخیره ی خوارزمشاهی، ج 1، ص 15.
[10] طب سنتی ایران، ص 29.

منبع : برگرفته از کتاب زندگی سالم؛ نویسنده: امیر حسین شهگلی