ضرورت آموزش مهارت تفکر نقاد به دانش آموزان

تفکر نقاد ، لازمه اندیشه ورزی و تفکر صحیح است.
 

مفهوم «تفکر نقاد»

منظور از تفکر نقاد آن است که فرد اطلاعات، گفته ها، نظرات و پیشنهادات را بررسی کند و هیچ اندیشه، پیشنهاد یا نظری را بدون ارزیابی نه رد کند و نه بپذیرد.
در این شیوه تفکر، برای دفاع و حمایت از هر عقیده ای شواهد و مدارک واقعی ارائه شود و برای پذیرش عقیده دیگران نیز مدارک و شواهد درخواست می شود. به عبارت دیگر، هیچ نظر، عقیده یا تصمیم و پیشنهادی بدون دلیل و مدرک قبول یا رد نمی شود. در تعریف دیگری از تفکر نقاد گفته شده است این نوع تفکر، فرایندی است که درستی و اعتبار اطلاعات و عقاید را ارزیابی می کند. در جهانی که بمباران اطلاعات وجود دارد و دیدگاهها، عقاید و سلیقه های متفاوت و متعددی وجود دارد که بعضی از آنها ناسالم هستند، ضروری است انسان ها مجهز به توانایی ای باشند که به آنها کمک کند راه درست را از نادرست تشخیص دهند و دریابند کدام رفتار ناسالم یا پرخطر و کدام مسیر سالم و بی خطر است.
در واقع ، این مهارت از فرد می خواهد که در مورد اطلاعاتی که به دست او می رسد به درستی، و حتی در مورد اندیشه خود بر اساس آن چه در تفکر نقاد به آن رسیده عمل کند. آن چه در مورد مهارت تفکر نقاد می توان گفت آن است که نقاد بودن به اندازه تفکر ارزشمند است.
 

لوازم تفکر نقاد

لازمه تفکر نقادانه آن است که فرد به جستجو، تجزیه و تحلیل و ارزیابی اطلاعات بپردازد و در پی شواهد و مدارک عینی و واقعی باشد و دیدگاه خود را براساس شواهد و مدارک عینی تغییر دهد، موقعیت و شرایط را به صورت مجموعه ای کلی در نظر بگیرد و بتواند واقعیتها را از افکار، حدسیات، مفروضات و عقاید جدا کند.
شاید تذکر این نکته خالی از فایده نباشد که در تفکر نقاد، فرد می آموزد که بر اساس موضوعات تخصصی ای که بدان نیاز دارد اطلاعات را کسب کند. در این بازاره اطلاعات که موضوعات مختلفی برای دانستن وجود دارد، باید توان این را داشت که از میان اطلاعات آنچه که برطرف کننده نیاز فرد است باید استخراج شود و تفکر بر روی آن اطلاعات صورت بگیرد نه آنکه ذهن را درگیر همه اطلاعات و همه موضوعات کرد.
شاید یکی از ضعف های انسان مدرن را همین مورد باید برشمرد که اطلاعات در اختیار او زیاد است ولی خروجی مطلوب که آرامش اوست، به دست نمی آید.
برخلاف آنچه که ممکن است به نظر آید، توجه و یادگیری مهارت تفکر نقادانه فقط یک بحث نظری نیست ، و کاملا با زندگی روزمره ارتباط دارد. نکته مهمتر آنکه ضعف در این مهارت می تواند افراد را به بیماریهای مختلف جسمانی، روانی و آسیب های روانی –اجتماعی دچار کند.
در تفکر نقاد نه تنها موضوعات، نظرات، دیدگاهها و اطلاعات بررسی و ارزیابی می شوند، بلکه تفکر فرد نیز مورد ارزیابی و نقادی قرار می گیرد.

ضرورت و اهمیت مهارت تفکر نقاد

امروزه دانش آموزان در معرض اخبار و اطلاعات نامحدودی قرار دارند که از طریق رادیو، تلویزیون، سینما، اینترنت، ماهواره و ... به آنان ارائه می شود. بخشی از این اطلاعات سالم و قسمتی دیگر از آن ناسالم و اشتباه است. بعضی از خانواده ها و یا اولیای مدارس سعی می کنند با کنترل کردن دانش آموزان دستیابی آنان به منابع اطلاع رسانی را محدود کنند. اگرچه نظارت بر رفتار فرزندان یکی از اصول مهم تربیتی است اما در کنار آن لازم است دانش آموزان را به اندازه ای تقویت کرد که خودشان قدرت و توان تشخیص اطلاعات سالم را از ناسالم داشته باشند و بدون بررسی و تحلیل چیزی را قبول یا رد نکنند.

ضرورت آموزش مهارت تفکر نقاد به دانش آموزان

دلیل آنکه امروزه به جای کنترل محض جوانان ، پرورش قدرت تفکر نقاد توصیه می شود آن است که :

1. هیچ کنترلی صد در صد نیست. بنابراین در مواقعی که علیرغم ایجاد محدودیت زیاد، اخبار و اطلاعات ناسالم در اختیار فرد گذاشته می شود، وی قدرت و توان ارزیابی آن را ندارد و زمانی که محدودیت ها بنا به دلایلی از میان برود، فرد در مقابل خطرات خلع سلاح می شود.

برای مثال دانشجویی که خانواده ای سختگیر دارد زمانی که در خوابگاه، دور از خانواده، در معرض اطلاعات و سلیقه های مختلفی قرار می گیرد، به سبب نداشتن این مهارت توان تجزیه و تحلیل آنها را ندارد.

2. در همه محیط ها احتمال آن وجود دارد که دانش آموزان در معرض پیشنهادات ناسالم قرار بگیرند؛ از طرف همکلاسیها، افراد فامیل و اخبار و اطلاعاتی که از طریق رسانه هایی مانند اینترنت داده می شود. پس بهتر است سعی شود جوانان قدرت تشخیص مطالب سالم از ناسالم را بدست آورند نه آنکه توسط دیگران کنترل شوند.

3. تفکر نقاد، دانش آموز را ازدرون توانمند می سازد. به همین دلیل همیشه مقابل وسوسه ها، پیشنهادهای ناسالم و خطرات ایمن می شود.

4. تفکر نقاد ، یکی از اساسی ترین عواملی است که به پرورش هویت سالم کمک فراوانی می کند. روحیه مطالعه، بررسی، سنجش و ارزیابی، به افراد و به ویژه نوجوان کمک می کند که مسیر زندگی خود را بر اساس آنچه خود می خواهد تعیین کند و در این راستا روش های مختلف و متفاوت را بررسی و ارزیابی کرده و مسیر خود را تعیین کند.

5. خروج دانش آموز از سردرگمی در فضای مجازی و یافتن یک تخصص ویژه برای او.

6. تفکر نقاد به پیشرفت تحصیلی دانش آموزان نیز کمک زیادی می کند.

اصول تفکر نقد

برای آنکه دانش آموزان مهارت تفکر نقاد را به کار ببرند، بهتر است آنان را با مراحل این مهارت آشنا کنید. این مراحل در برگه راهنمای تفکر نقاد آمده است. لازمه تفکر نقاد آن است که به دانش آموزان کمک کنید که در مورد مسائل مختلف بیندیشند، سؤال کنند و هر موضوعی را بی دلیل قبول یا رد نکنند.

برگه راهنمای تفکر نقاد

به منظور تقویت مهارت تفکر نقاد در دانش آموزان توصیه می شود :

1.  پیش ازتصمیم گیری یا انجام هر اقدامی به خود فرصت تفکر دهید. به هنگام تصمیم گیری و یا انجام عملی لحظه ای تأمل کنید. بدین منظور بهتر است با عجله تصمیم نگیرید و فوراً اقدام نکنید. بلکه به خود فرصت دهید تا بتوانید فکر کنید. بهترین کار تأمل و تفکر است، یعنی برای مدتی تصمیم گیری را به عقب بیندازید تا در این مدت بهتر بتوانید فکر کنید.

2. جوانب مختلف موضوع را روشن کنید؛ به گونه ای که در آن موضوع، نقطه ابهامی در مورد ابعاد آن نداشته باشید.

3. نکات مبهم یا متناقض را بیرون بکشید.

4. در مورد هر یک از ابعاد موضوع پرسش کنید. در باره موضوع سؤالاتی مطرح کنید.

5. افکار، عقاید، فرضیه ها و احتمالات دیگر را نیز مورد توجه قرار دهید. در این مرحله فرد احتمالات و فرضیه های دیگری را مطرحمی کند. این فرضیه ها با «شاید» ، «ممکن است» و ... مطرح می شوند و فرد آنها را مورد آزمایش و بررسی قرار می دهد تا درستی یا نادرستی آنها روشن شود .

6. اطلاعات را از منابع معتبر جمع آوری کنید. در این زمینه می توانید با دیگران نیز مشورت کنید و از آنان راهنمایی بخواهید، یا از آنان بخواهید که شما را به افرادی معرفی کنند که درباره موضوع مورد نظر شما اطلاعات بیشتری دارند یا بهتر می توانند شما را راهنمایی کنند.

7. ارزیابی کنید. آن چه را که به دست آورده اید بررسی کنید و ابعاد مختلف موضوع را بسنجید. پیامدهای مختلف هر یک از ابعاد موضوع را ارزیابی کنید. برای این کار روش تفکر «اگر ... آن گاه ... » بسیار کمک کننده است. ارزیابی کنید که:

اگر این کار را انجام دهم، آن گاه آیا :

• خودم آسیب نمی بینم؟

• دیگری آسیب نمی بیند؟

• جامعه آسیب نمی بیند؟

اگر ، حتی ، جواب یکی از سه سؤال اول آری و جواب سؤال آخر نه است، آن رفتار یا تصمیم، ناسالم و نادرست است. بنابراین، بهتر است آن اقدام را انجام ندهید.
براساس نتیجه تفکر و بررسی خود تصمیم بگیرید و اقدام مناسب را انجام دهید.
 

بیشتر بخوانید :
مهارت تفکر نقاد
نقادانه فکر کنید!
مهارت های زندگی - مهارت تفکر و تفکر انتقادی
تفکر انتقادی