گام­ های اساسی برای رشد مهارت خویشتن­ داری در فضای مجازی

خودکنترلی به معنای مدیریت نیازها و خواسته‌ها، در جهت رشد مهارت خوشتن‌داری در انسان است.
 

چکیده: مهارت خویشتن‌داری، به تأخیر انداختن ارضای خواسته‌ها در چارچوب قابل قبول اجتماعی، بدون مداخله و هدایت مستقیم فردی دیگر تعریف شده است. این مهارت با تقویت ناظر درونی و فعال کردن ابزارهای کنترل خود، مانند ترمز درونی عمل می‌ کند. در مقاله زیر به سه گام مهم در جهت دستیابی به مهارت خویشتن داری اشاره می ­شود.

تعداد کلمات 1213 /  تخمین زمان مطالعه 7 دقیقه

لویناس کشیش کاتولیک در کتابی با عنوان «روان­شناسی عشق ورزیدن» گفته است؛ سالیان سال روانشناسان تصور می­ کردند که انسان یک بشکه عقل است، در حالیکه باید گفت انسان کوهی از، احساسات، عواطف و تمایلات است. به تعبیر دیگر می­توان گفت این امیال، احساسات و عواطف بخش اجتناب­ ناپذیر و انکارناپذیر وجود آدمی است. هنگامی که در شرایطی، یکی از تمایلات انسان ناخواسته برانگیخته شد، لزوم ایجاد و تقویت مهارت خویشتن­داری و خودکنترلی بیش از پیش احساس می ­شود.
 

دانشمندی به نام والتر رکلس در نظریه «بازدارندگی یا مهار»[i] که_ با نام هایی هم چون «نظریه موانع داخلی – خارجی» و «نظریه کف نفس» نیز از آن یاد می شود_ در سال 1967 ارائه شده است، به تشریح بزه کاری به عنوان نوعی کنش میان دو شکل از کنترل، یعنی کنترل درونی و کنترل بیرونی می پردازد. او کنترل اجتماعی را مانع حفاظتی دوگانه ای می داند که جامعه را علیه کج رفتاری حاد محافظت می کند. مانع حفاظتی اول، جامعه پذیر شدن هر یک از اعضای جامعه است که شامل سه ویژگی: خود کنترلی یا خویشتن داری، خود پنداره یا تصوری که هر فرد از خودش در ذهن دارد و درونی کردن هنجارهای اجتماعی می باشد. او این مانع دفاعی را «عامل بازدارندگی درونی»[ii] نامیده است که به شخص در برابر وسوسه های انحرافی توانایی می بخشد و موجب پیروی از هنجارها می شود. البته رکلس ادعا می کند که توان بازدارندگی هر شخص با شخص دیگر فرق دارد. او مانع دفاعی دیگر را که «بازدارندگی بیرونی» [iii] گفته می شود، گروه یا جامعه ای می داند که فرد به آن تعلق دارد و این مانع کژ رفتاری حاد ، خارج از فرد قرار دارد. از نظر رکلس، بازدارندگی بیرونی شامل مجموعه چشم گیری از خواسته های قانونی و ممنوعیت هایی است که بسیاری از مردم را در پیوندهای رفتاری با جامعه قرار می دهد. البته توان قوانین رسمی که شامل بازدارندگی بیرونی کنترل رفتاری می شوند نیز از فردی به فرد دیگر متفاوت است. زمانی که این موانع دفاعی دوگانه به اندازه کافی با هم کارکردی برای کنترل فرد و حفاظت جامعه از کج رفتاری و یا رفتار ضد اجتماعی داشته باشند، بازدارندگی نامیده می شود.[iv]
 

ناظر بیرونی، هیچ‌گاه جای ناظر درونی را نمی‌گیرد. از ناظر بیرونی، گاهی می‌شود فرار کرد، می‌شود ندیده‌اش گرفت و خلاصه جایی رفت که او نباشد، اما ناظر درونی همواره همراه ماست! خداوند متعال یکی از این ناظران درونی را در وجود همه آدم‌ها قرار داده است؛ وجدان یا نفس سرزنشگر! توجه به این مرتبه نفس به انسان کمک می‌کند که نسبت به اعمال و رفتارهای ناخودآگاه و عادتی‌اش، بینش پیدا کند. حالات و علائمی که لازم است متوجه آن باشید شامل حالت تذکر، احساس تردید، احساس گناه، میل به توبه و جبران است که از وظایف نفس لوامه است. مهارت خویشتن‌داری یا خودکنترلی، توانایی پیروی از درخواست معقول، تعدیل رفتار مطابق با موقعیت، به تأخیر انداختن ارضای خواسته‌ها در چارچوب قابل قبول اجتماعی، بدون مداخله و هدایت مستقیم فردی دیگر تعریف شده است.[v] با تقویت ناظر درونی و فعال کردن ابزارهای کنترل خود، مانند ترمز درونی عمل می‌کند. می‌توان این مهارت را معادل تقوا دانست که کلید سعادت انسان معرفی شده است. به کمک این مهارت، وسوسه‌ها، محرک‌ها و انگیزه‌های قانون‌شکنی در فرد کنترل می‌شود. گاهی لازم است بعضی از خواسته‌ها به تأخیر بیفتد و در زمان و جایگاه مناسبی برای تأمین آن تلاش شود. گاهی باید بعضی خواسته‌ها را مهار کرد و گاهی شاید لازم باشد از دستورهای معقول و منطقی که خیلی هم خوشایند نیستند، پیروی کرد. بنابراین خودکنترلی یعنی مدیریت نیازها و خواسته‌ها. اعمالی مثل گرفتن روزه، حفظ نگاه و زبان از عمل حرام و پاکدامنی نسبت به انگیزه‌های جنسی غیر حلال، نمونه تمرین‌های عملی در اسلام است که به رشد مهارت خوشتن‌داری در انسان کمک می‌کند.

چند گام مؤثر برای رسیدن به این مهارت عبارتند از:[vi]

بین خودآگاهی و خودکنترلی رابطه مثبتی وجود دارد.[vii] بنابراین در قدم اول لازم است فرد موقعیت فعلی‌اش را شناسایی و رفتارش را به دقت بازبینی کند و از نقاط ضعف و قوتش آگاه شود. بررسی نقاط ضعف و قسمت‌هایی که بیشتر فرد را در معرض خطر قرار می‌دهند، به او کمک می‌کند تا بداند بر کدام رفتارها کنترلی ندارد و چه موقعیت‌هایی ممکن است وسوسه‌کننده باشد.
 

هدف‌گذاری: تعیین موقعیت مطلوب، نیروی کشش و جاذبه از موقعیت فعلی به سوی هدف را تأمین می‌کند. در این مرحله فرد باید سعی کند یک یا دو رفتار مشخص را که می‌خواهد تغییر بدهد و کنترل بیشتری روی آنها پیدا کند، به صورت هدفی واضح، جزئی و عملیاتی برای خودش بنویسد (مانند تمرین بخش اول برای هدف‌گذاری). در این گام لازم است سه اصل ضروری مدنظر قرار گیرد:[viii]
1. اصل تدریج: یعنی لازم است زمان کافی برای تغییر عادت یا ایجاد رفتار مناسب به فرد داده شود. انتظار تغییر یک روزه، غیرمنطقی و غیرعلمی است.
2. اصل مداومت: عادت‌ها و خواسته‌ها آن قدر قدرتمند هستند که اگر زود رها شوند، خیلی زود هم برمی‌گردند. نیروی رفتارهای عادتی و ناخودآگاه بسیار زیاد است و برای ورود به گستره آگاهی، نیاز به صرف انرژی فعال، تمرکز آگاهانه بر رفتار و گذشت زمان دارند. (تصور کنید آگاهانه شدن رفتارهایی مثل نفس کشیدن و پلک زدن چقدر سخت است!)
3. اصل جایگزینی: در طول مدتی که فرد تصمیم می‌گیرد یک عادت رفتاری را کنترل کند، باید سعی کند برای آن جایگزین موقتی پیدا کند تا رفتار قبلی‌اش کم‌کم خاموش شود و رفتار جدید، تقویت و جایگزین شود.

بررسی روند تغییرات، به تغییر و تعدیل راهبردهای اتخاذ شده کمک می‌کند و فرد را از میزان پیشرفتش باخبر می‌کند. برای ارزیابی، می‌توان زمان‌های مشخصی را در طول روز، هفته و ماه تعیین کرد؛ مثلاً آخر شب و موقع خواب، زمان خوبی است. داشتن همراه می‌تواند انگیزه حرکت به سوی هدف را تقویت کند. همچنین پیگیری، تشویق و تنبیه، پس از ارزیابی، ضروری است.

نویسنده: خانم حدیثه اسفندیار
 

 فهرست منابع :
1. حسین سیاح طاهری و دیگران؛ (1395)، حقیقت مجازی، انتشارات مرکز ملی فضای مجازی.
2. هدایت الله ستوده؛ ( 1396)،  آسیب شناسی اجتماعی (جامعه شناسی انحرافات)، انتشارات آوای نور، چاپ 26.
3. . اخلاق فعالیت در فضای مجازی با تاکید بر چالش های روابط با کاربران غیر همجنس، سومین همایش ملی فضای مجازی پاک (فمپ ۳) اسفند ۱۳۹۵، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
  
پی نوشت :
[i] . Containment Theory
[ii] . Inter Containment
[iii] . Outer Cotainment
[iv] . ستوده، 1386
[v]. جان بزرگی، 1387
[vi]. زارع، 1384
[vii]. شرفی، 1388، ص 31
[viii]. اخلاقی امیری، 1389