مهم ترین نقشی که یک زن در کنار همسری دارد، نقش مادری است.
چکیده: آفرینش، بیشترین مسئولیت در تکثیر نسل را بر عهده زنان گذاشته است و مردان در آن دخالت اندکی دارند. این تفاوت اصلی زن و مرد، متفاوت بودن روحیات و خلقیات آن دو را در پی دارد. در این بحث، برآنیم تا با تحلیل این مسئولیت زنان، به نیازمندی های روانی آنان آگاه شویم.
تعداد کلمات 1588 / تخمین زمان مطالعه 8 دقیقه
تعداد کلمات 1588 / تخمین زمان مطالعه 8 دقیقه
پشتوانه نقش مادری
روشن است که این مسئولیت در دو مقطع زمانی صورت می گیرد:
الف) دوران بارداری (زمان انعقاد نطفه تا هنگام زایمان)؛
ب) دوران حضانت از کودک (از آغاز تولد تا پایان شیرخوارگی).
اهمیت مقطع حضانت در تکثیر نسل، با توجه به ضعف نوزاد و طولانی بودن این مقطع، امری روشن است. وجود پستان و شیر فراهم آمده در آن که همراه با رشد جنین و تولد او آماده مصرف می شود - با توجه به مواد حیاتی موجود در شیر مادر و تناسب آن با نیاز طبیعی کودک و مهارت فوق العاده شیرخوار در مکیدن، و نکات بسیار دیگری که از ذهن ما پنهان است- بر طبیعی بودن این حق و مسئولیت، و چگونگی ایفای آن دلالت می کند.
الف) دوران بارداری (زمان انعقاد نطفه تا هنگام زایمان)؛
ب) دوران حضانت از کودک (از آغاز تولد تا پایان شیرخوارگی).
اهمیت مقطع حضانت در تکثیر نسل، با توجه به ضعف نوزاد و طولانی بودن این مقطع، امری روشن است. وجود پستان و شیر فراهم آمده در آن که همراه با رشد جنین و تولد او آماده مصرف می شود - با توجه به مواد حیاتی موجود در شیر مادر و تناسب آن با نیاز طبیعی کودک و مهارت فوق العاده شیرخوار در مکیدن، و نکات بسیار دیگری که از ذهن ما پنهان است- بر طبیعی بودن این حق و مسئولیت، و چگونگی ایفای آن دلالت می کند.
نقش مادری در شریعت اسلامی
شریعت اسلامی، از روی امتنان، الزام را در مقطع دوم از دوش زنان برداشته است؛ اما در مطلوب بودن آن هرگز نمی توان انکار و تردید کرد.
قرآن کریم در آیات زیر به این دو مقطع و مشکلات آن اشاره می کند:
ووصینا الإنسان بوالدیه إحسانا حملته أمه کرها ووضعته کُرها و حمله وفصاله ثلاثون شهرا...؛[1] «و انسان را درباره پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم. مادرش با تحمل رنج به او باردار شد و با تحمل رنج او را به دنیا آورد، و بار برداشتن و از شیر گرفتن او سی ماه است...»؛
ووصینا الإنسان بوالدیه حملته أمه وهنا على وهن و فصاله فی عامین ...[2]«و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش به او باردار شد. سستی بر روی سستی و از شیر باز گرفتنش در دو سال است...»
تحمل سختی ها و رنج های بسیار و فداکاری مادر در دوران بارداری، زایمان و شیرخوارگی نوزاد روشن تر از آن است که نیازمند دلیل و شاهد باشد. علوم تجربی و پزشکی نیز این امر را به روشنی تبیین کرده است.
با توجه به آنچه گفتیم، صنفی که می خواهد این مسئولیت (تکثیر نسل) عظیم را در این دو مقطع زمانی بر عهده گیرد، افزون بر ویژگی های اندامی که خداوند متعالی به او داده است، باید ویژگی های روحی و روانی خاصی داشته باشد. اگر ما بخواهیم این مسئولیت را به فردی واگذاریم، حتما این نکته را در نظر میگیریم که تعادل و تعامل جدی میان روح و جسم آدمی برقرار است. بنابراین، به دنبال شخصیتی مهربان و با احساسات پاک و صمیمی می گردیم که به آسانی بتواند با نوزاد - که از زبان، منطق و استدلال بی بهره است و چیزی غیر از احساسات و عواطف از خود بروز نمی دهد و نمی پذیرد - رابطه برقرار کند و او را بپرورد و از او حفاظت کند.
اگر ما برای اعطای مسئولیت مادری این شرایط را لازم می دانیم، می توان تصور کرد که خداوند علیم و حکیم این شرایط را در نظر نگیرد؟ در نتیجه، می توان گفت که زنان برای ایفای نقش مادری، که یکی از برجسته ترین نقش های آنان است، نیازمند روحی لطیف و سرشار از احساسات صمیمانه هستند و خداوند این توانمندی را به این قشر از جامعه عطا فرموده است.
در روایات معصومان (علیهم السلام) ، با روش های گوناگون، به عاطفی بودن زنان اشاره شده است:
جابر بن عبدالله انصاری می گوید: شنیدم که شخصی می گفت: در محضر پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) بودیم که ایشان فرمود: بهترین زنان شما زنی است که زاینده و مهربان و پاکدامن باشد؛ در میان خاندان خود بزرگوار و گرامی، و با شوهرش فروتن باشد؛ آراسته به نزد شوهرش برود و پوشیده از دیگران باشد؛ زنی که حرف همسر خود را می شنود و فرمان او را می برد؛ هنگامی که با شوهر خود خلوت کند به خواهش های او تن در می دهد، نه با دست و دلبازی مردانه [بلکه با عشوه و ناز و مشتاقانه]؛[3] در روایت دیگری آمده است که امام رضا (علیه السلام) فرمود: «هیچ کس در دنیا بهره ای به دست نیاورده است که بهتر باشد از همسری که چون او را ببیند شادمان شود و چون از نزد او غایب شود، نگهبان شرف خویش و مال وی باشد»؛[4]
در روایت دیگری آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بهترین زنان شما زنان قریش اند؛ زیرا مهربان ترین با شوهر و مشفق ترین با کودکان خویش اند؛ در اختیار و فرمانبردار شوهر، و در برابر دیگران پاکدامن اند».[5]
روایاتی نیز به اوصاف شایسته مردان اشاره می کند. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) به مردم فرمودند:
آیا شما را به شایسته ترین اوصاف مردان آگاه سازم؟ گفتند: بله، یا رسول الله. حضرت فرمود: شایسته ترین مردان شما کسی است که پرهیزگار، پاکیزه، دست و دلباز (سخاوتمند)، اصل و نسب دار، نیکی کننده به پدر و مادر باشد و مردی که همسرش را به امان دیگری وانگذارد (تکیه گاه و پشتیبان همسرش باشد)؛[6]
در روایت دیگری آمده است: پسندیده ترین مردان در پیشگاه خداوند گشاده دست ترین آنان بر عیال خویش است.[7]
شمار این روایات، به ویژه آن دسته که خلقیات شایسته زنان را باز می گوید، بسیار است؛ به گونه ای که انسان به صدور برخی از آنان از اهل بیت عصمت (علیهم السلام) قطع می یابد.
قرآن کریم در آیات زیر به این دو مقطع و مشکلات آن اشاره می کند:
ووصینا الإنسان بوالدیه إحسانا حملته أمه کرها ووضعته کُرها و حمله وفصاله ثلاثون شهرا...؛[1] «و انسان را درباره پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم. مادرش با تحمل رنج به او باردار شد و با تحمل رنج او را به دنیا آورد، و بار برداشتن و از شیر گرفتن او سی ماه است...»؛
ووصینا الإنسان بوالدیه حملته أمه وهنا على وهن و فصاله فی عامین ...[2]«و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش به او باردار شد. سستی بر روی سستی و از شیر باز گرفتنش در دو سال است...»
تحمل سختی ها و رنج های بسیار و فداکاری مادر در دوران بارداری، زایمان و شیرخوارگی نوزاد روشن تر از آن است که نیازمند دلیل و شاهد باشد. علوم تجربی و پزشکی نیز این امر را به روشنی تبیین کرده است.
با توجه به آنچه گفتیم، صنفی که می خواهد این مسئولیت (تکثیر نسل) عظیم را در این دو مقطع زمانی بر عهده گیرد، افزون بر ویژگی های اندامی که خداوند متعالی به او داده است، باید ویژگی های روحی و روانی خاصی داشته باشد. اگر ما بخواهیم این مسئولیت را به فردی واگذاریم، حتما این نکته را در نظر میگیریم که تعادل و تعامل جدی میان روح و جسم آدمی برقرار است. بنابراین، به دنبال شخصیتی مهربان و با احساسات پاک و صمیمی می گردیم که به آسانی بتواند با نوزاد - که از زبان، منطق و استدلال بی بهره است و چیزی غیر از احساسات و عواطف از خود بروز نمی دهد و نمی پذیرد - رابطه برقرار کند و او را بپرورد و از او حفاظت کند.
اگر ما برای اعطای مسئولیت مادری این شرایط را لازم می دانیم، می توان تصور کرد که خداوند علیم و حکیم این شرایط را در نظر نگیرد؟ در نتیجه، می توان گفت که زنان برای ایفای نقش مادری، که یکی از برجسته ترین نقش های آنان است، نیازمند روحی لطیف و سرشار از احساسات صمیمانه هستند و خداوند این توانمندی را به این قشر از جامعه عطا فرموده است.
در روایات معصومان (علیهم السلام) ، با روش های گوناگون، به عاطفی بودن زنان اشاره شده است:
جابر بن عبدالله انصاری می گوید: شنیدم که شخصی می گفت: در محضر پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) بودیم که ایشان فرمود: بهترین زنان شما زنی است که زاینده و مهربان و پاکدامن باشد؛ در میان خاندان خود بزرگوار و گرامی، و با شوهرش فروتن باشد؛ آراسته به نزد شوهرش برود و پوشیده از دیگران باشد؛ زنی که حرف همسر خود را می شنود و فرمان او را می برد؛ هنگامی که با شوهر خود خلوت کند به خواهش های او تن در می دهد، نه با دست و دلبازی مردانه [بلکه با عشوه و ناز و مشتاقانه]؛[3] در روایت دیگری آمده است که امام رضا (علیه السلام) فرمود: «هیچ کس در دنیا بهره ای به دست نیاورده است که بهتر باشد از همسری که چون او را ببیند شادمان شود و چون از نزد او غایب شود، نگهبان شرف خویش و مال وی باشد»؛[4]
در روایت دیگری آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بهترین زنان شما زنان قریش اند؛ زیرا مهربان ترین با شوهر و مشفق ترین با کودکان خویش اند؛ در اختیار و فرمانبردار شوهر، و در برابر دیگران پاکدامن اند».[5]
روایاتی نیز به اوصاف شایسته مردان اشاره می کند. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) به مردم فرمودند:
آیا شما را به شایسته ترین اوصاف مردان آگاه سازم؟ گفتند: بله، یا رسول الله. حضرت فرمود: شایسته ترین مردان شما کسی است که پرهیزگار، پاکیزه، دست و دلباز (سخاوتمند)، اصل و نسب دار، نیکی کننده به پدر و مادر باشد و مردی که همسرش را به امان دیگری وانگذارد (تکیه گاه و پشتیبان همسرش باشد)؛[6]
در روایت دیگری آمده است: پسندیده ترین مردان در پیشگاه خداوند گشاده دست ترین آنان بر عیال خویش است.[7]
شمار این روایات، به ویژه آن دسته که خلقیات شایسته زنان را باز می گوید، بسیار است؛ به گونه ای که انسان به صدور برخی از آنان از اهل بیت عصمت (علیهم السلام) قطع می یابد.
ملاک خیر بودن همسر
در روایات می خوانیم: خیر النساء.. وخیر الرجال... ملاک خیر بودن چیست؟ با توجه به اعتقاد ما به ائمه (علیهم السلام)، چیزی غیر از هماهنگی میان این رفتارها و ملاک ها با سعادت دنیا و آخرت افراد و جامعه انسانی نیست؛ یعنی الگوهای رفتاری پیشنهادی به گونه ای در نظر گرفته شده، تا زن و مرد بتوانند وظایفی را که تکوین در مقام همسر بر عهده آنان گذاشته است انجام دهند. تکثیر نسل و سکون (آرامشگری) اصلی ترین وظایف جفت انسانی است که با نقش تکمیلی زن و مرد محقق می شود. در این روایات، به خوبی نشان داده می شود که زن و مرد با ایفای کدام نقش می توانند طرف مقابل را به سکون (آرامش) برسانند و بدین گونه مکمل یکدیگر باشند.
ایفای هریک از این دو نقش و پذیرش هریک از الگوهای رفتاری پیشنهادی در این روایات نمی تواند از روحیات و خصلت های مشابه و یکسان سرچشمه بگیرد و این امری انکارناشدنی است. سخن این است که هرکدام از زن و مرد، با توجه به این وظایف، نیازمند چه روحیاتی هستند؟ یکی از نکات طرح شده در روایات این بود که وقتی شوهر همسر خود را دید، مسرور و شادمان شود. طبیعی است که خشونت و پرخاشگری و خلقیاتی این چنین نمی تواند وجد و نشاط بیافریند. همچنین، خیر بودن زنان قریش به ملاطفت و مهربان بودن با همسر و فرزندان تعلیل می شود. این امر نیازمند قلبی مهربان و سریع الانفعال و ایثارگر، و به تعبیر روان شناسان نیازمند برخورداری بیشتر از رفتارهای مطبوع است؛ وگرنه از ایفای وظیفه باز خواهد ماند.
نکته ای که بارها در این روایات می بینیم، پیشنهاد الگوی جنسی و زناشویی به زنان درباره شوهران است. این تکرار نشان دهنده اهتمام مردان به این مسئله و نقش مهم آن در آرامش بخشیدن به آنان است. چه بسا همین نکته سبب شده است که خداوند در آیه ۱۸۹ سوره اعراف، پس از آنکه زنان را در امر سکون اصیل می داند، متعرض امر زناشویی شود.
همچنین، در روایات، به روشنی و به صراحت به قوی بودن عواطف زنان اشاره شده است. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «چه خوب اند فرزندان دختر. اهل ملاطفت (عواطف)، کمک کننده و یاری دهنده، انس گیرنده، باخیر و بابرکت و اهل پاکیزگی».[8]
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «حضرت ابراهیم از خداوند دخترانی خواست تا پس از مرگش بر او بگریند و عزایش را گرم و پرشور نگاه دارند»[9].
دختر، به دلیل فزونی عواطف و احساس، در همه مسائل، اظهار لطف و عواطف بیشتری به دیگران، به ویژه والدین، دارد.
منبع: کتاب «سبک زندگی (همسرداری از منظر دینی با رویکری روان شناختی)»
نوشته: علی احمد پناهی
ایفای هریک از این دو نقش و پذیرش هریک از الگوهای رفتاری پیشنهادی در این روایات نمی تواند از روحیات و خصلت های مشابه و یکسان سرچشمه بگیرد و این امری انکارناشدنی است. سخن این است که هرکدام از زن و مرد، با توجه به این وظایف، نیازمند چه روحیاتی هستند؟ یکی از نکات طرح شده در روایات این بود که وقتی شوهر همسر خود را دید، مسرور و شادمان شود. طبیعی است که خشونت و پرخاشگری و خلقیاتی این چنین نمی تواند وجد و نشاط بیافریند. همچنین، خیر بودن زنان قریش به ملاطفت و مهربان بودن با همسر و فرزندان تعلیل می شود. این امر نیازمند قلبی مهربان و سریع الانفعال و ایثارگر، و به تعبیر روان شناسان نیازمند برخورداری بیشتر از رفتارهای مطبوع است؛ وگرنه از ایفای وظیفه باز خواهد ماند.
نکته ای که بارها در این روایات می بینیم، پیشنهاد الگوی جنسی و زناشویی به زنان درباره شوهران است. این تکرار نشان دهنده اهتمام مردان به این مسئله و نقش مهم آن در آرامش بخشیدن به آنان است. چه بسا همین نکته سبب شده است که خداوند در آیه ۱۸۹ سوره اعراف، پس از آنکه زنان را در امر سکون اصیل می داند، متعرض امر زناشویی شود.
همچنین، در روایات، به روشنی و به صراحت به قوی بودن عواطف زنان اشاره شده است. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «چه خوب اند فرزندان دختر. اهل ملاطفت (عواطف)، کمک کننده و یاری دهنده، انس گیرنده، باخیر و بابرکت و اهل پاکیزگی».[8]
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «حضرت ابراهیم از خداوند دخترانی خواست تا پس از مرگش بر او بگریند و عزایش را گرم و پرشور نگاه دارند»[9].
دختر، به دلیل فزونی عواطف و احساس، در همه مسائل، اظهار لطف و عواطف بیشتری به دیگران، به ویژه والدین، دارد.
منبع: کتاب «سبک زندگی (همسرداری از منظر دینی با رویکری روان شناختی)»
نوشته: علی احمد پناهی
بیشتر بخوانید :
قرآن و نقش تربیتی مادر در خانواده
نقش «مادر» در تثبیت جایگاه پدر در خانواده
نقش زن مسلمان در نهاد خانواده
خانواده، زن و مقام مادری
پی نوشت :
[1] . سوره احقاف، آیه 15.
[2] .سوره لقمان، آیه 14.
[3] . قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): ألا أخبرکم بخیر نستانم قالوا بلى قال إن خیر نسائکم الورد الردود الکثیرة العقیق العزیز فی أقلها الذلیله مع بعلها المتبرجة مع زوجها الحصان عن غیره التی تسمع قوله وتطیع أمرة وإذا خلا بها بذلت له ما أراد منها ولم تتبذل له تبذل الرجل (محمد بن الحسن الحر العاملی، وسائل الشیعه، کتاب النکاح، ابواب مقدمات النکاح و آدابه، باب 6، ح ۲، ج ۲۰، ص۲۹).
[4] . عن أبی الحسن الرضا (علیه السام) قال: ما افاد عبد فائدة خیرا من زوجة صالحة اذا رآها سرته واذا غاب عنها حفظته فی نفسها وماله (همان، کتاب النکاح، أبواب مقدمات النکاح و آدابه، باب ۹. ح6، ص۳۹)
[5] . قال امیر المؤمنین (علیه السلام) قال رسول الله (صلی الله علیه و آله) خیر نسائکم نساء قریش، الطفهن بازواجهن وارحمهن باولادهن. المجنون لزوجها والحصان على غیره. قلنا: وما المجنون؟ قال: التی لاتمنع (همان، ج ۲، ص 37)
[6] . اخبرکم بخیار رجالکم؟ قلنا: بلى یا رسول الله قال: ان من خیر رجالکم التقى النقى السمع الکفین السلیم الطرفین، البر بوالدیه، ولا یلجى عیاله الى غیره (همان، ابواب مقدمات النکاح و آدابه، باب ۷، ح ۲، ص 34).
[7] . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 78، ص 136.
[8] . نعم الولد البنات، ملطفات مؤنسات مجهزات مبارکات مفلیات (محمد بن الحسن الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۲۱، ص ۳6۲.)
[9] .همان، ص 361.
