خبرنگاری یکی از ارکان مهم رسانه های جمعی است.
مقدمه
قواعد اخلاق اسلامی مسؤولیت پذیری اجتماعی است. تئوری مسؤولیت پذیری اجتماعی که رویه رسانه های غیر مذهبی یا غربی بر آن مبتنی است ریشه در فردگرایی کثرت گراpluralistic individualism)) دارد. در حالی که اصل اسلامی مسؤولیت پذیری اجتماعی بر مفهوم امر به معروف و نهی از منکر مبتنی است.
معنای تلویحی این اصل آن است که هر فرد و گروه به ویژه نهادهای ارتباطات اجتماعی مثل مطبوعات, رادیو و تلویزیون و سینما مسؤولیت دارند تا در مجموع. افراد جامعه را برای پذیرش اصول اسلامی و عمل بدان آماده سازند.
معنای تلویحی این اصل آن است که هر فرد و گروه به ویژه نهادهای ارتباطات اجتماعی مثل مطبوعات, رادیو و تلویزیون و سینما مسؤولیت دارند تا در مجموع. افراد جامعه را برای پذیرش اصول اسلامی و عمل بدان آماده سازند.
کانال های ارتباطی در اسلام
در تاریخ اسلام بسیاری نهادها و همچنین کانال های ارتباطی مثل مساجد: اذان (دعوت به نماز), و خطبه جمعه از این مفهوم مسؤولیت اجتماعی استفاده کرده اند تا افکار عمومی را بسیج نمایند و افراد را به تلاش در جهت خیر و سعادت فردی در این جهان و جهان آخرت ترغیب نمایند. به طور کلی در جهان ظاهراً رسانه ها نقشی متضاد با نقش امر به معروف و نهی از منکر را بازی می کنند.
رسانه ها بیشتر به برخوردها, اختلاف نظرها, و رسوایی ها و کمتر به صلح ثبات و تداوم و سازگاری اخلاقی علاقمند هستند اگر دست اندرکاران رسانه ها در جهان اسلام این مفهوم مسؤولیت اجتماعی را به عنوان سنگ بنای حرفة خود نپذیرند هرگز نمی توان از قواعد اخلاقی اسلامی تصوری داشت.( شیخ, ۱۳۷۵)
هربرت آلتشول درباره مسؤولیت اجتماعی خبرنگار چنین می گوید: مشکل ما در بررسی اصطلاح مسؤولیت اجتماعی مشابه مساله ای است که با واژه آزادی داریم.هیچ یک از این دو واژه را نمی توان به شکلی جامع تعریف کرد. معنای هر کدام کاملاً به نظام اخلاقی و مجموعه ارزشهای ما وابسته است. (هربرت آلتشول, ۱۹۸۴) بر این اساس در هر جهان بینی و در هر گفتمان اجتماعی فرهنگی, دینی مسؤولیت اجتماعی می تواند شاخصها و میزانهای متفاوتی داشته باشد اما همواره در این مفهوم اساسی اشتراک نظر وجود دارد که مسؤولیت اجتماعی یعنی احساس مسؤولیت فرد در برابر جامعه و در برابر مصالح و منافع جامعه.
و البته در هر جامعه با فرهنگ و هنجارها و ارزشهای خاص خود مصالح و منافع دارای تعاریف خاص آن جامعه است.به طور کلی رسانه های جمعی باید مسؤولیت نگهبانی از جامعه را بر دوش گیرند و با هوشیاری اطلاعات لازم در مورد معروف (یعنی آنچه که با معیارهای جامعه اسلامی سازگار است) را ارائه کرده و از آن حمایت کنند و منکر (یعنی آنچه را مغایر معیارهای جامعه اسلامی است) مشخص سازند و با آن مخالفت ورزند.
رسانه ها بیشتر به برخوردها, اختلاف نظرها, و رسوایی ها و کمتر به صلح ثبات و تداوم و سازگاری اخلاقی علاقمند هستند اگر دست اندرکاران رسانه ها در جهان اسلام این مفهوم مسؤولیت اجتماعی را به عنوان سنگ بنای حرفة خود نپذیرند هرگز نمی توان از قواعد اخلاقی اسلامی تصوری داشت.( شیخ, ۱۳۷۵)
هربرت آلتشول درباره مسؤولیت اجتماعی خبرنگار چنین می گوید: مشکل ما در بررسی اصطلاح مسؤولیت اجتماعی مشابه مساله ای است که با واژه آزادی داریم.هیچ یک از این دو واژه را نمی توان به شکلی جامع تعریف کرد. معنای هر کدام کاملاً به نظام اخلاقی و مجموعه ارزشهای ما وابسته است. (هربرت آلتشول, ۱۹۸۴) بر این اساس در هر جهان بینی و در هر گفتمان اجتماعی فرهنگی, دینی مسؤولیت اجتماعی می تواند شاخصها و میزانهای متفاوتی داشته باشد اما همواره در این مفهوم اساسی اشتراک نظر وجود دارد که مسؤولیت اجتماعی یعنی احساس مسؤولیت فرد در برابر جامعه و در برابر مصالح و منافع جامعه.
و البته در هر جامعه با فرهنگ و هنجارها و ارزشهای خاص خود مصالح و منافع دارای تعاریف خاص آن جامعه است.به طور کلی رسانه های جمعی باید مسؤولیت نگهبانی از جامعه را بر دوش گیرند و با هوشیاری اطلاعات لازم در مورد معروف (یعنی آنچه که با معیارهای جامعه اسلامی سازگار است) را ارائه کرده و از آن حمایت کنند و منکر (یعنی آنچه را مغایر معیارهای جامعه اسلامی است) مشخص سازند و با آن مخالفت ورزند.
کارکردهای دیگر رسانه های جمعی
رسانه های جمعی همچنین باید به ایجاد توسعه درون ساز (internalize) و استفاده از عرصه های مناسب مشروعیت اقدام کنند. منظور اینکه مشخص شود رسانه های جمعی چه مطالبی را چه موقع و چگونه باید تحت پوشش خبری خود قرار دهند و در صورت لزوم چه چیزی را برای چه مدت با توجه به شرایط تئوری فرهنگ اسلامی نباید تحت پوشش خبری بگیرند. ( شیخ, ۱۳۷۵)
ارتباط گر مسلمان حق ندارد به گونه ای غیر مسؤولانه و بدون توجه به آثار و عواقب اخبار اقدام به انتشار و تهیه اخبار کند. امام علی علیه السلام در باب مسؤولیت افراد در قبال کلام خویش می فرماید : ”الکلام فی و ثاقک مالم تتکلم به فاذا تکلمت به صرت فی وثاقه“(نهج البلاغه, حدیث ۳۷۳) تا زمانی که گفتاری را بر زبان نرانده ای آن کلام و گفتار در اختیار توست ولی زمانی که آن را اظهار داشتی از آن پس ضامن عواقب و پیامدهای آن خواهی بود.
از سوی دیگر گاهی اوقات مسؤولیت اجتماعی اقتضا می کند امری بیان و اظهار شود. امام علی علیه السلام در باب تاثیر کلام می فرمایند : «رب قول انفذ من صول» (نهج البلاغه, حدیث ۳۹۴) چه بسا یک گفتار که از یک حمله مؤثرتر باشد. اگر چه اصول خبررسانی در رسانه های امروز جهان مبتنی بر شعار «دانستن حق مردم است» می باشد اما حق مردم علاوه بر دانستن شامل موارد دیگری نیز می شود که حفظ جامعه, حفظ دین, تقویت اتحاد و وحدت و انسجام جامعه, رشد و توسعه در همه ابعاد و ... همه و همه از جمله آنها است. لیکن زمانی که دو حق با یکدیگر تزاحم کنند قطعاً ارتباط گر مسلمان نمی تواند بی اعتنا به آثار این تزاحم خود را بی مسؤولیت فرض کرده هر آنچه می خواهد بر زبان و قلم راند. «مبنای روزنامه نگاری مدرن بر پایه این تفکر که جامعه حق دارد بداند و اینکه هیچ چیز مقدس نیست همانقدر ذاتاً ضد اسلامی است که هسته اصلی مبتنی بر سود و بهره در بانکداری مدرن ضد اسلامی به شمار می رود. بر اساس استدلال های شلایفر (۱۹۸۶) و مغیث (۱۹۸۰) رسانه های اسلامی ترغیب کننده خیر و خوبی و بازدارنده شر و بدی هستند.
ارتباط گر مسلمان حق ندارد به گونه ای غیر مسؤولانه و بدون توجه به آثار و عواقب اخبار اقدام به انتشار و تهیه اخبار کند. امام علی علیه السلام در باب مسؤولیت افراد در قبال کلام خویش می فرماید : ”الکلام فی و ثاقک مالم تتکلم به فاذا تکلمت به صرت فی وثاقه“(نهج البلاغه, حدیث ۳۷۳) تا زمانی که گفتاری را بر زبان نرانده ای آن کلام و گفتار در اختیار توست ولی زمانی که آن را اظهار داشتی از آن پس ضامن عواقب و پیامدهای آن خواهی بود.
از سوی دیگر گاهی اوقات مسؤولیت اجتماعی اقتضا می کند امری بیان و اظهار شود. امام علی علیه السلام در باب تاثیر کلام می فرمایند : «رب قول انفذ من صول» (نهج البلاغه, حدیث ۳۹۴) چه بسا یک گفتار که از یک حمله مؤثرتر باشد. اگر چه اصول خبررسانی در رسانه های امروز جهان مبتنی بر شعار «دانستن حق مردم است» می باشد اما حق مردم علاوه بر دانستن شامل موارد دیگری نیز می شود که حفظ جامعه, حفظ دین, تقویت اتحاد و وحدت و انسجام جامعه, رشد و توسعه در همه ابعاد و ... همه و همه از جمله آنها است. لیکن زمانی که دو حق با یکدیگر تزاحم کنند قطعاً ارتباط گر مسلمان نمی تواند بی اعتنا به آثار این تزاحم خود را بی مسؤولیت فرض کرده هر آنچه می خواهد بر زبان و قلم راند. «مبنای روزنامه نگاری مدرن بر پایه این تفکر که جامعه حق دارد بداند و اینکه هیچ چیز مقدس نیست همانقدر ذاتاً ضد اسلامی است که هسته اصلی مبتنی بر سود و بهره در بانکداری مدرن ضد اسلامی به شمار می رود. بر اساس استدلال های شلایفر (۱۹۸۶) و مغیث (۱۹۸۰) رسانه های اسلامی ترغیب کننده خیر و خوبی و بازدارنده شر و بدی هستند.
تفاوت رسانه های اسلامی و غربی
رسانه های اسلامی از این جهت ذاتاً با رسانه های مدرن متفاوت هستند (مغیث الدین شیخ, ۱۳۷۵). رسانه های اسلامی از انتشار اخبار بی فایده و باطل باید بپرهیزند. این امر حائز اهمیت بسیار است که ارزش خبر بدین مساله وابسته است که تا چه حد و اندازه مفید واقع می شود و نفعی را برای مردم به همراه دارد. همان گونه که در قرآن نیز تصریح شده است:”...کذلک یضرب الله الحق و الباطل فاما الزبد فیذهب جفاء و اما ما ینفع الناس فیمکث فی الارض...“. (سوره رعد, آیه ۱۷) خدا برای حق و باطل چنین مثال زند.
اما کف به کناری افتد و نابود شود و آنچه برای مردم سودمند است در زمین پایدار بماند. همچنین یکی دیگر از مسؤولیت های رسانه در برابر جامعه اسلامی حفظ یکپارچگی و تالیف قلوب مخاطبان است. روشهای تفرقه افکنانه که موجب بد بین شدن دسته ای از مردم به دسته دیگر می شود و انتشار اخبار این چنینی از نظر اسلام روشی غیر مسؤولانه و خلاف اخلاق اسلامی است. قرآن به مؤمنین فرمان می دهد اگر دو دسته از شما با یکدیگر کارزار کردند بین آنان را اصلاح کنید. ”و ان طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فاصلحوا بینهما فان بغت احد اهما علی الاخری فقاتلوا التی تبغی حتی تفی الی امرالله فان فاءت فاصلحوا بینهما بالعدل و اقسطوا ان الله یحب المقسطین“.(حجرات, آیه ۱۰)
در کنار این رهنمود همچنین قرآن فرمان برخورد با مشرکان و دشمنان اسلام را در هر جا که یافت شوند صادر می کند. بنابراین وظیفه ارتباط گر مسلمان در حوزه خبر اولاً تحکیم وحد صفوف خودی و برخورد بی امان با غیر خودی است. قرآن می فرماید: ”فاقتلوا المشرکین حیث وجد تموهم...“. (توبه, آیه ۶) هر جا که مشرکین را یافتند با آنان کارزار کنید. از جمله عرصه های کارزار با مشرکان عرصه اطلاع رسانی و تبلیغات است.
از دیگر کار کردهای خبررسانی و اطلاع رسانی در جامعه که در راستای مسؤولیت اجتماعی رسانه است پند آموزی و عبرت گیری مردم است که قرآن نیز بر آن تاکید می ورزد. در قرآن کریم داستان و خبر بسیاری از اقوام و ملل ذکر شده که به تعبیر قرآن هدف از بیان آنها عبرت و پند آموزی است : ”لقد کان فی قصصهم عبره لاولی الاباب ...“.(یوسف, ۱۱۱)”ان فی ذلک لعبره لاولی الابصار“.(آل عمران, ۱۳) همچنین قرآن کریم پس از بیان اخبار اقوام گذشته در مواضع متعدد از عبارت فاعتبروا یا اولی الابصار استفاده می کند و از مردم می خواهد با توجه به آنچه گفته شده پند آموزی نموده آثار آن را در زندگی خود دخالت دهند.
منبع: سایت پرسمان
اما کف به کناری افتد و نابود شود و آنچه برای مردم سودمند است در زمین پایدار بماند. همچنین یکی دیگر از مسؤولیت های رسانه در برابر جامعه اسلامی حفظ یکپارچگی و تالیف قلوب مخاطبان است. روشهای تفرقه افکنانه که موجب بد بین شدن دسته ای از مردم به دسته دیگر می شود و انتشار اخبار این چنینی از نظر اسلام روشی غیر مسؤولانه و خلاف اخلاق اسلامی است. قرآن به مؤمنین فرمان می دهد اگر دو دسته از شما با یکدیگر کارزار کردند بین آنان را اصلاح کنید. ”و ان طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فاصلحوا بینهما فان بغت احد اهما علی الاخری فقاتلوا التی تبغی حتی تفی الی امرالله فان فاءت فاصلحوا بینهما بالعدل و اقسطوا ان الله یحب المقسطین“.(حجرات, آیه ۱۰)
در کنار این رهنمود همچنین قرآن فرمان برخورد با مشرکان و دشمنان اسلام را در هر جا که یافت شوند صادر می کند. بنابراین وظیفه ارتباط گر مسلمان در حوزه خبر اولاً تحکیم وحد صفوف خودی و برخورد بی امان با غیر خودی است. قرآن می فرماید: ”فاقتلوا المشرکین حیث وجد تموهم...“. (توبه, آیه ۶) هر جا که مشرکین را یافتند با آنان کارزار کنید. از جمله عرصه های کارزار با مشرکان عرصه اطلاع رسانی و تبلیغات است.
از دیگر کار کردهای خبررسانی و اطلاع رسانی در جامعه که در راستای مسؤولیت اجتماعی رسانه است پند آموزی و عبرت گیری مردم است که قرآن نیز بر آن تاکید می ورزد. در قرآن کریم داستان و خبر بسیاری از اقوام و ملل ذکر شده که به تعبیر قرآن هدف از بیان آنها عبرت و پند آموزی است : ”لقد کان فی قصصهم عبره لاولی الاباب ...“.(یوسف, ۱۱۱)”ان فی ذلک لعبره لاولی الابصار“.(آل عمران, ۱۳) همچنین قرآن کریم پس از بیان اخبار اقوام گذشته در مواضع متعدد از عبارت فاعتبروا یا اولی الابصار استفاده می کند و از مردم می خواهد با توجه به آنچه گفته شده پند آموزی نموده آثار آن را در زندگی خود دخالت دهند.
منبع: سایت پرسمان
