تاریخچه ای از جنگ بیولوژیکی

سـلاح هـای بـیـولوژیـکـی را مـی تـوان غـافـلگیرانه و پنهانی بر ضد مجموعه های بـزرگ غـیـر نـظـامـی بـه کـار گـرفـت.
 

جـنـگ بـیـولوژیـکـی (Warfare Biological) از اصطلاحات نظامی نوین و به معنای به کـارگـیـریِ نـظـامـی (عـامـدانـه ) مـوجـودات زنـده یـا سـمـوم آنـهـا بـه مـنـظـور قـتل و زیان رساندن به انسان و یا ثروت های حیوانی یا زراعی وی در راستای کاستن از تـوان نـظـامـی اش ‍ می باشد. برخی این جنگ را ((جنگ باکتریایی )) یا ((جنگ میکرُبی )) خـوانـده انـد، ولی اصطلاح ((جنگ بیولوژیکی )) برای این مفهوم مناسب تر است ؛ چرا که بـاکـتـری و دیـگـر انـواع مـوجـودات ریـز و نـیـز صـورت های پیشرفته تری از حیات ، مـثـل حـشـرات و دیـگـر مـوجـودات مـوزی از جـمـله نـبـاتـات زیـانـبـار را نـیـز شامل می گردد.
 

جـنـگ بـیـولوژیـکـی از جـنـگ هـای دیـریـنـه طـبـیـعـت بـر ضـد انـسـان اسـت و بـه دنبال جنگ ها و منازعات بشری ، مردم شاهد شیوع بیماری و یا ویروس بوده اند. در جـنـگ های صلیبی جنگجویان مسیحی بر دروازه های شهر قدس گرفتار بیماری طاعون گـشـتـنـد. بـیـمـاری تـیـفـوس جنگجویان مغربی را در اسپانیا درو کرد. سپاه ناپلئون در تهاجم به مسکو دچار اسهال خونی گشته و قوای شان رو به کاستی نهاد.  در جنگ بویر کسانی که بر اثر تب تیفوئید از پای در آمدند بیش از آنهایی بودند که با گلوله کشته شدند.

انسان نیز روش به کارگیری موجودات زنده یا سموم آنها را از طبیعت آموخته است. شاید نخستین باری که انسان به طور عمدی عوامل بیولوژیکی را در جنگ به کار گرفت ، اقدام ((سـولون )) فـرمانروای آتن در سال 600 قبل از میلاد بود. او ریشه های گیاهی به نام را در جوی آب کوچکی انداخت که دشمنانش برای هیلیبوروس آشامیدن استفاده می کردند و از ایـن راه آنـان را گـرفـتـار (Helleborus) بـیـمـاری شـدیـد اسـهـال کـرد کـه در نـهـایـت مـنـجـر بـه شـکـسـت آنـان شـد.

در سـال 200 پـیش از میلاد یک فرمانده کارتاژی در برابر دشمن عقب نشینی کرد؛ و در همان حـال ، مـقـدار زیـادی شـراب را در اردوگاهش به افکنده بود. ماندراگورا جای گذاشت که درون آنـها ریشه ماندراگو را گیاهی است مخدّر، (Mandragora) و دشمن پس از نوشیدن ایـن شـراب بـه خـواب رفـت : آنـگـاه او بـازگـشـت و هـمـه آنـهـا را سـر بـریـد. در سـال 184 پـیش از میلاد هانیبال خم های پر از افعی را روی شکست آنان گردید. از آن پس مـسـمـوم سـازی آب آشامیدنی و شراب و خوردنی ها در جنگ ، به صورت امری شایع در آمد. بـه ایـن تـرتـیـب کـه جـنـازه گـنـدیـده حیوانات و سربازان را درون چاه های آب دشمن می افـکـنـدنـد. در سـال 1155 م امـپـراتـور ((فـریـدریـک بـاربـاروسـا)) آب انبارهای شهر ((تـورتـونـا))ی ایـتـالیـا را بـا هـمـیـن شـیـوه مـسـمـوم کـرد و آن را بـه اشـغـال خـود در آورد. جـنـگ بیولوژیکی در جنگ های صلیبی نیز تجربه گردید، به این تـرتـیب که جنازه طاعون زدگان را در اردوگاه مسلمانان افکندند و موجب بروز بیماری در میان آنان گشتند.

از نـمـونـه هـای جـدیـد بـه کـارگـیـری عاملانه عوامل بیولوژیکی ، اقدام سر جفری Sir) (Amherst Jeffry فرمانده تهاجم انگلیس در دوران جنگ های استعماری امهرست اروپا بر ضـد قـبـایـل سـرخ پـوسـت در قـاره آمـریـکـا اسـت . او در سـال 1763 بـالاپـوش و دسـتـاری آلوده بـه بیماری آبله را از بیمارستانِ آبله نزد رؤ سـای قـبـایـل سـرخ پـوسـت فرستاد که پیامدش شیوع بیماری آبله در میان سرخپوستان بود.

در سـال 1863 ژنـرال جـونـسـتـون (Johnston) از ((فـیـکـسـبـرگ )) هـنـگـام فـرار در مـقـابـل ژنـرال (Sherman) در دوران جـنـگ داخـلی آمـریکا دریاچه ها را پر از جنازه خوک و شـرمـن قـوچ کـرد. در ایـن جـنـگ هـر دو طـرف پـیـش از عـقب نشینی آبهای آشامیدنی را آلوده سـاخـتـند. در جنگ جهانی یکم مزدوران آلمانی خون آلوده اسب های ایالات متحده آمریکا را به اسب های نیروهای رومی تزریق و شمار بسیاری از آنها را کشتند.

درباره به کارگیری عوامل و سلاح های شیمیایی به ویژه پس از جنگ یکم جهانی جزئیات فـراوانـی انـتـشـار یـافـته است ، ولی اطلاعات مربوط به سلاح های بیولوژیک در پس ‍ پـرده ضـخـیـم سـری بـودن و پـنـهـان کـاری بـاقـی مـانـده اسـت . مشهور است که نازی ها پـژوهـش های گسترده ای را در سال 1936 در این زمینه انجام دادند. از این رو اتحاد جماهیر شـوروی (سـابق ) در سال 1938 اعلام کرد که در صورت استفاده نازی ها از چنین سلاحی آنان نیز آماده به کارگیری آن بر ضد نظامیان آنها هستند. با وجود این گزارش روشنی دربـاره ایـنـکـه کدام یک از طرفین جنگ جهانی دوم از سلاح بیولوژیکی استفاده کرده وجود نـدارد، در حـالی کـه هـمـه آنـان سـلاح هـای داشـتـنـد. بـرای مثال ژنرال آمریکایی بروک چیزولم اظهار داشت که (Chisolm متفقین از آن بیم داشتند که نازیها از بمب های موسوم به میکروب سم استفاده کنند. سوسیس واکسن (Botulinus) از این رو آمـریـکـا اقـدام بـه ارسال تعداد 235000 ضد این میکروب به لندن کرد. هر واکسنی آمپول ویژه ای داشت که خود شخص می توانست آن را به خود تزریق کند. این واکسن در میان 117500 سرباز بریتانیایی ، آمریکایی و کانادایی توزیع گردید.

در مـاجـرای جـنـگ کـره ، چـیـنـی هـا و مـسـئولان کـره شـمـالی ، آمریکا را به استفاده از سلاح بـیولوژیکی در کره متهم کردند و خواستار تحقیق یک کمیته علمی بین المللی در این باره گـشـتـنـد. پـس از انـجـام پژوهش های کافی ، کمیته در گزارش هشتم اکتبر 1952 خود به سازمان ملل اظهار داشت که در تحقیقات دقیق خود به ((اشیای آلوده به میکروب وبا و سیاه زخـم بـدخـیـم ، کـک هـای آلوده بـه ویـروس طـاعـون ، پـشـه هـای حـامـل ویـروس تـب زرد و حـیـوانـات جـونـده مـبـتـلا مـثل خرگوش برخورد که برای انتشار بیماری های ویروسی مذکور مورد استفاده قرار گرفته اند)). ولی این گزارش هیچ اشاره ای بـه مـیـزان انتشار آن بیماری ها در چین و کره شمالی نداشت . این امر بسیاری از مفسران غـربی را وادار کرد که در صحت آن گزارش تردید کنند و آن را بی ارزش بشمارند. با آنـکـه در ویتنام شمار بسیاری مبتلای به ویروس طاعون و آبله ـ از بیماری های بومی این کشور ـ دیده شد، هیچ دلیلی قطعی مبنی بر اقدام ایالات متحده برای به کارگیری سلاح بیولوژیکی در جنگ بر ضد انقلابیون و مردم ویتنام به دست نیامده است .

از آنچه گفته شد روشن می گردد که در جنگ های جدید سلاح های بیولوژیکی مورد استفاده واقـعـی قرار گرفته است . از این رو شناخت میزان کاربرد آن همچون یک سلاح جنگی به صـورت دقـیـق مـشکل می نماید. در نتیجه امکان کاربرد تاکتیکی و استراتژیکی آن را به سـختی می توان ارزیابی کرد. اما این حقیقت نباید موجب شود که خطر جنگ بیولوژیکی را دست کم بگیریم ؛ به این دلایل :
1. تـقـریباً همه دولت ها ـ اعم از بزرگ و کوچک ـ امکان برخورداری از این سلاح را دارند. چـرا که برخی از این سلاحها در آزمایشگاه ها و کارگاه های ساده با اندکی

2. پژوهش های عـلمـی در ایـن زمـیـنـه مـوجـب تـهـیـه ویـروس هـایـی شـده اسـت کـه در مـقـابـل آنـتـی بیوتیک ها مقاوم هستند؛ و برای انتشار آنها نیز ابزارهای پیشرفته ای تهیه شده است .

3. سـلاح هـای بـیـولوژیـکـی را مـی تـوان غـافـلگیرانه و پنهانی بر ضد مجموعه های بـزرگ غـیـر نـظـامـی بـه کـار گـرفـت . مـشـکـل تـر از هـمه اینکه شناسایی نوع سلاح بـیـولوژیـکـی بـه کـار گـرفـتـه شـده و انـتـقـال هـشـدار سـریـع بـه دیـگـر مـناطق به دلیل فاصله طولانی میان حمله و آشکار شدن عوارض بیماری بسیار دشوار است .

بـه هـر حـال ، هدف اصلی از به کارگیری سلاح بیولوژیکی انسان است ؛ و تهاجم به انـسـان یـا بـه طـور مـسـتـقـیـم و یا از طریق حمله به منابع غذایی و در مواردی حیوانی او صـورت مـی گـیـرد. بـنـابـرایـن جـنـگ بـیـولوژیکی جنگی است که هدف آن به طور کلی اشـخـاص و مـوجـودات زنـده هـسـتـنـد، در حـالی کـه بـه مـنـابـع مـادی مثل ساختمان های مسکونی و تاءسیسات صنعتی زیانی نمی رسد و می توان اندکی پس از حمله بیولوژیکی، آنها را مورد استفاده قرار داد.
 

با وجود اینکه دانش بیولوژی همه موجودات زنده را در بر می گیرد، اما بیولوژی نظامی تـنـهـا دربـاره مـوجـودات زنـده ای بـحـث می کند که به انسان یا حیوان یا نبات زیان می رساند. دسـتـه هـای پنجگانه زیر مجموعه موجوداتی هستند که امکان تولید ویروس و میکروب از آنها برای مصارف جنگ بیولوژیکی وجود دارد.
1. مـوجـودات (Organisms - Micro): مـانـند باکتری ها، ویروس ها، انگل ها، قارچ ها و ریز میکروب های گیاهی .
2. سموم ویروسی حیوانی و نباتی .
3. نـاقـل هـای بـیـمـاری هـای واگـیـر دار بی مهره مثل حشرات (شپش ، کک ، کنه ) و حیوانات دیگر.
4. حشرات و نباتات موذی .
ترکیباتی که موجب ریزش برگ های درختان می شود و نیز نابود کننده های نباتی .

چـنـان کـه مـلاحـظـه مـی شـود. بـرخـی از ایـن تـرکـیـب هـای شـیـمـیـایـی در ضـمن مجموعه عوامل بیولوژیکی جای می گیرند، زیرا پژوهش هایی که روی آنها صورت می گیرد به طـور مـعـمـول در آزمایشگاه های بیولوژیکی انجام می شود. اما بهتر این است که با توجه بـه مـاهـیـت شـیـمـیـایـی صـرف و راه هـای فـراوری شـان ، آنـهـا را در زمـره عوامل شیمیایی قرار دهیم .

شماری از ویژگی های عمومی باید در عوامل بیولوژیکی وجود داشته باشد تا بتوان آنها را در سلاح های بیولوژیکی به طرزی مؤ ثر به کار گرفت. از جمله آن ویژگی ها موارد زیر است .
1. قابلیت سرایت بالا.
2. توان مقاومت در برابر شرایط طبیعی مانند گرما و نور خورشید (پرتو ماورای بنفش ) و خشکی .
3. قابلیت سازگاری و سرعت انتشار.
4. توان وارد آوردن زیان های فراوان در هنگام آغاز تهاجم از طریق کشتن یا ناتوان ساختن .
5 . نـاشـناخته بودن عامل بیولوژیک ؛ برای وارد آوردن زیان هر چه بیشتر، لازم است که عـوامـل بـیولوژیکی به کارگرفته شده، برای منطقه هدف هر چه ناشناخته تر باشد. به طوری که امکان مقابله با آن به وسیله عوامل طبیعی در میان ساکنان منطقه وجود نداشته باشد.
6 . ثبات و سازگاری عوامل برای به کارگیری در شرایط میدان جنگ .
7. آسان بودن تولید و ذخیره عوامل بیولوژیکی .

منبع: مجله حصون، پاییز 1386، شماره 13