علی اکبر دهخدا
علی‌اکبر دهخدا، ادیب، لغت شناس، سیاست مدار و شاعر ایرانی بود. او مؤلف و بنیان گذار لغت نامه دهخدا نیز بوده‌است. وی به دخو (مخفف دهخدا) معروف بود. انتشار روزنامه معروف صور اسرافیل نیز از جمله کارهای ایشان است.
| شناسنامه | |
| 1257 ه.ش | تولد |
| 7 اسفند 1334 ه.ش | درگذشت |
| - | علت درگذشت |
| ابن بابویه | آرامگاه |
| ایرانی | ملیت |
| اسلام | دین |
| شیعه | مذهب |
| فردوسی معاصر | دیگر نام ها |
| فارغ‌التحصیل مدرسه سیاسی | تحصیلات |
| مدرسه علوم سیاسی | دانشگاه |
| فرهنگی، ادبی، سیاسی | زمینه فعالیت |
| طنز و انتقادی | سبک |
| از سال 1281 ه.ش تا سال 1334 ه.ش | سال های فعالیت |
| لغت نامه | آثار مهم |
| - | جایزه ها |
| - | وبگاه رسمی |
| - | همسر |
| - | فرزندان |
| پدر: خانباباخان | والدین |
زندگی نامه
تولد
علی‌اکبر دهخدا در سال ۱۲۵۷ ه.ش در تهران دیده به جهان گشود. اگرچه اصلیت او قزوینی بود، اما پدرش خان باباخان که از ملاکان متوسط قزوین بود، پیش از زاده شدن وی از قزوین خارج شده، در تهران اقامت گزیده بود. هنگامی که او نه (یا ده) ساله بود پدرش در بروجرد فوت کرد.
درگذشت
در ساعت شش و چهل و پنج دقیقه بعد از ظهر روز دوشنبه هفتم اسفند سال ۱۳۳۴ ه.ش در سن ۷۷ سالگی پس از عمری خدمت به سیاست و فرهنگ و علم و ادب ایران در خانه مسکونی خویش واقع در خیابان ایرانشهر (جلال بایار) تهران به رحمت ایزدی پیوست. پیکر وی در بامداد روز چهارشنبه به شهر ری مشایعت و در ابن بابویه در مقبره خانوادگی مدفون گردید.
سمت ها و فعالیت ها
فعالیت های علمی
تحصیلات و استادان
پس از فوت پدر یکی از فضلای عصر به نام شیخ غلامحسین بروجردی برای تعلیم و تربیت دهخدا تعیین شد. وی حجره ای در مدرسه حاج شیخ هادی (در خیابان شیخ هادی) داشت، مردی مجرد بود و زبان عربی و علوم دینی تدریس می نمود. در زمان گشایش مدرسه علوم سیاسی وابسته به وزارت امور خارجه در سال ۱۲۷۸ ه.ش، دهخدا در آزمون ورودی مدرسه شرکت کرد و در آن جا مشغول تحصیل شد و چهار سال بعد جزء اولین فارغ‌التحصیلان مدرسه سیاسی بود. طی این دوره با مبانی علوم جدید و زبان فرانسوی آشنا شد. معلم ادبیات فارسی آن مدرسه محمدحسین فروغی بود و گاه تدریس ادبیات کلاس را به عهده دهخدا می‌گذاشت. چون منزل پدری دهخدا در جوار منزل شیخ هادی نجم‌آبادی بود، دهخدا از این موقعیت استفاده میکرد و از محضر او بهره می‌گرفت.پس از اتمام دوره مدرسه علوم سیاسی، دهخدا که اکنون میرزا علی اکبر خان قزوینی نامیده میشود، به خدمت وزارت امور خارجه درآمد و در سال ۱۲۸۱ ه.ش هنگامی که معاون الدوله غفاری به‌عنوان سفیر ایران در کشورهای بالکان منصوب شده بود، دهخدا به‌عنوان منشی سفیر با او همراه شد. اقامت آنها در اروپا بیش از دو سال در شهر وین بود. دهخدا از این دوره برای آشنایی بیشتر با زبان فرانسوی و دانش‌های جدید استفاده کرد. او در سال ۱۲۸۴ ه.ش به ایران بازگشت.
فعالیت های فرهنگی
مراجعت به ایران مقارن با آغاز مشروطیت بود. در حدود سال ۱۳۲۵ ه.ق (۱۲۸۵ ه.ش) با همکاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان روزنامه صور اسرافیل را منتشر کرد. این روزنامه از جراید معروف و مهم صدر مشروطیت بود، جذابترین قسمت آن روزنامه ستون فکاهی بود که بعنوان «چرند پرند» بقلم استاد و با امضای «دخو» نوشته میشد، و سبک نگارش آن در ادبیات فارسی بی سابقه بود و مکتب جدیدی را در عالم روزنامه نگاری ایران و نثر معاصر پدید آورد. مطالب انتقادی و سیاسی را با روش فکاهی طی مقالات خود در آن زمان منتشر میکرد. پس از تعطیلی مجلس شورای ملی در دوره محمد علی شاه، آزادیخواهان ناچار از کشور خارج شدند. دهخدا نیز به استانبول و از آنجا نیز به اروپا رفت. در پاریس با علامه محمد قزوینی معاشر بود، چون امکان نشر روزنامه در پاریس نبود، گروه صوراسرافیل، یعنی دهخدا، میرزا قاسم خان تبریزی، میرزا محمد نجات و حسین پرویز، در آذر ۱۲۸۷ ه.ش به شهرک ایوردُن در سوییس نقل مکان کردند، اما محل چاپ روزنامه با اتخاذ تدابیری همچنان در پاریس بود. در «ایوردن» سویس نیز سه شماره از «صوراسرافیل» را به کمک میرزا ابوالحسن خان پیر نیا (معاضد الدوله) منتشر کرد. دهخدا در تبعید برخلاف همگنانش در وضعیت مالی بسیار دشواری می‌زیست. آنگاه دوباره به استانبول رفته و در سال ۱۳۲۷ ه.ق با مساعدت جمعی از ایرانیان تحت عنوان مکور که در ترکیه بودند روزنامه‌ای بنام «سروش» به زبان فارسی انتشار داد. مهم‌ترین فعالیت سیاسی دهخدا در استانبول نشر چهارده یا پانزده شماره از روزنامه سروش در فاصله تیر تا آبان ماه ۱۲۸۸ ه.ش بود. مؤسس و مدیر این روزنامه فارسی زبان، سیدمحمد توفیق و سردبیر آن علی اکبر دهخدا و نویسندگان آن معاضدالسلطنه، میرزا یحیی دولت آبادی و میرزا حسین دانش اصفهانی بودند.در همان دوره اقامت دهخدا در اروپا دوره دوم روزنامه روح القدس با گرایش رادیکال سوسیالیستی احتمالاً در پاریس، منتشر میشد که دبیر و نگارنده آن میرزا علی اکبرخان دهخدا معرفی شده است. در نخستین کنگره نویسندگان ایران در تیر ماه ۱۳۲۵ ه.ش دهخدا در زمره هیئت رئیسه شرکت داشت. در اسفند ۱۳۲۹ ه.ش در تأسیس جمعیت مبارزه با بی سوادی شرکت کرد. در همان سال از جمله نویسندگان و اهل فرهنگی بود که بیانیه صلح استکهلم را امضاء کرد.
فعالیت های سیاسی
پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه، در انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملی علی‌اکبر دهخدا در حالی که هنوز در استانبول بود، هم از کرمان (به نشانهٔ حق‌شناسی مردم این ایالت از بابت مقالات صوراسرافیل) به نمایندگی مجلس انتخاب شد و هم نمایندگان مجلس او را به جای یکی از نمایندگان تهران که استعفا داده بود انتخاب کردند. دهخدا ابتدا نمایندگی مردم کرمان را پذیرفت و در نوزدهم فروردین ۱۲۸۹ ه.ش با تصویب اعتبارنامه اش وارد مجلس شد. در مجلس نایب رئیس کمیسیون عرایض شد. اما بعداً از نمایندگی کرمان استعفا داد و نمایندگی تهران را پذیرفت. او به حزب اعتدالیون پیوست و این برخلاف انتظار یاران سابق او بود که غالباً در حزب رقیب یعنی حزب دموکرات جمع شده بودند.با آغاز جنگ جهانی اول و ورود نیروهای روسی به شمال ایران و نزدیک شدن آنها به پایتخت و سقوط دولت، دهخدا همراه با اعضای کمیتهٔ مهاجرت ابتدا به قم و سپس به کرمانشاه رفت. پس از انحلال حکومت در مهاجرت، دهخدا به مدت دو سال و نیم به دعوت رؤسای ایل بختیاری در مناطق چهار محال بختیاری به سر برد و بخش عمده‌ای از این دوره را مهمان لطف علی خان امیرمفخم نظامی و سیاست‌مدار ایرانی در قلعه دزک بود. در همان‌جا بود که اندیشه تدوین لغت نامه یا فرهنگ نامه‌ای جامع برای زبان فارسی در ذهن او شکل گرفت و با استفاده از کتابخانه امیرمفخم کار نگارش یادداشت های لازم برای لغت نامه و امثال و حکم را آغاز کرد.
پس از جنگ به تهران بازگشته از کارهای سیاسی کناره گرفت، و به خدمات علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد، و مدتی ریاست دفتر (کابینه) وزارت معارف، ریاست تفتیش وزارت عدلیه، ریاست مدرسه علوم سیاسی و سپس ریاست مدرسة عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به او محول گردید تا اینکه سه چهار روز قبل از شهریور ۱۳۲۰ ه.ش و خلع سلطنت رضا خان از ریاست آنجا معزول شد و از آن زمان تا پایان حیات بیشتر به مطالعه و تحقیق و تحریر مصنفات گرانبهای خویش مشغول بود. گاه برای تفنن شعر نیز می‌‌سرود. اما شاعری حرفه اصلی اش نبود. دکتر محمد معین اشعار دهخدا را به سه دسته تقسیم می‌‌کند که عبارت است از :نخست اشعاری که به سبک متقدمان سروده است و بعضی از این نوع دارای جزالت و استحکامی است که تشخیص آنها از گفته های شعرای قدیم دشوار می‌‌نماید. دوم :اشعاری است که در آنها تجدد ادبی بکار رفته است. بسیاری از ادیبان معاصر مسمط "یادآر ز شمع مرده یاد آر" دهخدا را نخستین نمونه شعرنو بشمار می‌‌آورند. یکی از ویژگی های شعرش طنز تلخ و گزنده اوست که با تحلیل قوی و سرشارش همراه می شود.
دهخدا سردبیری برخی نشریات مربوط به حزب کمونیست ایران (دهه ۱۹۲۰) را نیز به عهده داشت. در کشاکش انحلال سلطنت و برپایی جمهوری، دهخدا به عنوان اولین کاندیدای مقام ریاست جمهوری در ایران مطرح شد. مردی که می‌توانست اولین رئیس جمهور ایران باشد. شخصیتی ملی، سیاسی، ادیب، ستم‌دیده استبداد و از آن مهم تر، از کوره ارتجاع ستیزی و دفاع از ترقی و تحول ایران بیرون آمده. سلطنت پهلوی که مستقر شد، بیم از این کاندیداتوری به کینه تبدیل شد. دهخدا را نمی‌شد سر پیری و به جرم طرح او به عنوان اولین رئیس‌جمهور ایران کشت، اما میشد به انزواء کشاند؛ و چنین کردند. او در انزوا همان کرد که فردوسی کرده بود. فرهنگ دهخدا را پایه ریخت. دهخدا به همین دلیل تا پایان عمر مغضوب دربار سلطنتی ماند. به همین دلیل در دوره رضا شاه از کارهای سیاسی کناره گرفت و به کارهای علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد. مدتی ریاست دفتر (کابینه) وزارت معارف، ریاست تفتیش وزارت عدلیه، ریاست مدرسه علوم سیاسی و سپس ریاست مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به او محول گردید. چند روز قبل از شهریور ۱۳۲۰ ه.ش و خلع رضاشاه، معزول شد و پس از آن بیشتر به مطالعه و تحقیق و نگارش پرداخت.
دهخدا در سال‌های نهضت ملی شدن نفت به رهبری محمد مصدق، پشتیبان جدی او بود. آشنایی این دو به سال‌های بعد انقلاب مشروطه بازمی‌گشت. در ماه‌های پیش از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ه.ش شایعه تشکیل شورای سلطنت و ریاست شورای دهخدا (در صورت پیروزی نهضت و اعلام جمهوری) بر سر زبان‌ها افتاد. به همین خاطر نیز مأموران کودتا پس از کودتای ۲۸ مرداد به خانه اش ریختند و وی را شدیداً مضروب نمودند.
دستی نیز در کار بود که سرمقاله نخست صوراسرافیل ایوردُن (دوره دوم) را که حاوی حمله‌های بی‌پروایی به موجودیت پادشاهی در ایران بود برای رهبران سیاسی ارسال میکرد. در چنین وضعیتی بود که در روزهای اول بعد از کودتا، خانه دهخدا توسط مأموران تفتیش شد و وی را شدیداً مضروب نمودند. دهخدا مورد احضار و بازجویی قرار گرفت. به دلایلی پیش گفته شده و نیز شرکت در نامه سرگشاده علیه کنسرسیوم نفت در سال بعد، نام دهخدا را از خیابان محل زندگی اش برداشتند.
سایر فعالیت ها
پس از پایان جنگ جهانی یکم، دهخدا از فعالیت‌های سیاسی کناره گرفت، و طی سلطنت رضاشاه به کارهای علمی، ادبی و فرهنگی پرداخت. مدتی ریاست دفتر (کابینه) وزارت معارف (وزارت فرهنگ بعدی) و سپس ریاست تفتیش وزارت عدلیه (وزارت دادگستری بعدی) را به عهده داشت. در سال ۱۳۰۶ ه.ش مدرسه سیاسی به مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تغییر نام یافت و ریاست آن را علی اکبر دهخدا به عهده گرفت. در سال ۱۳۱۴ ه.ش به عضویت فرهنگستان ایران انتخاب شد. از زمان تأسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ ه.ش ریاست دانشکده حقوق و علوم سیاسی را تا سال ۱۳۲۰ ه.ش به عهده داشت. در این سال از خدمات دولتی بازنشسته شد و یکسره به کار لغت نامه پرداخت.
آثار
از آثار دهخدا می‌توان به «امثال و حکم» در چهار جلد اشاره کرد؛ و نیز به دو ترجمه از تألیفات مونتسکیو که تاکنون به چاپ نرسیده‌است. او همچنین فرهنگ فرانسه به فارسی را نوشت؛ شامل لغات علمی، تاریخی، ادبی، جغرافیایی و طبی که معادل‌های دقیق آنها را به دست آورد و این کتاب همچون ترجمه تألیفات مونتسکیو، تاکنون به طبع نرسیده‌است.از دیگر مکتوبات وی «شرح حال ابوریحان بیرونی» و تصحیحاتی بر دیوان‌های شعرای نامی ایران بود. دهخدا اشعار خود را با مضامین وطن‌پرستی، دادخواهی، رسوا کردن ظالمان و حاکمان نالایق و مبارزه با ریاکاری و دورویی، در قالب های معهود مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده. او جزو معدود شاعران دوره مشروطیت بوده که جهان بینی و جهان نگری روشنی داشته و به عقیده بسیاری هرگز دچار احساسات نمی‌شده و شعار نمی‌داده. یکی از ویژگی‌های شعر دهخدا طنز تلخ و گزندهٔ اوست که با تحلیل قوی و سرشارش همراه میشود.
او با نثر ویژه ای که در نوشتن مقالات انتقادی صوراسرافیل (چرند و پرند به کار برد، نمونه‌ای از نثر طنز و انتقادی فارسی را ابداع کرد. وی هر حادثه‌ای را دستاویز قرار می‌داد تا به استبداد بتازد. دهخدا در ادبیات عهد انقلاب مشروطه مقامی ارجمند دارد؛ او را باهوش‌ترین و دقیق‌ترین طنزنویس این عهد می‌دانند.
نکته مهم در طنزهای دهخدا عشق و علاقه و دلسوزی به حال مردم خرده‌پاست. دهخدا با نمایاندن جهات تاریک زندگانی، جهت روشن و امیدبخش آن را هرگز فراموش نمی‌کرد.
مقدمات تألیف و سپس انتشار لغت نامه دهخدا از اواخر دهه ۱۳۰۰ ه.ش با مساعدت دولت فراهم شد و اولین قراردادها برای این منظور سال‌های ۱۳۱۳ ه.ش و ۱۳۱۴ ه.ش بین وزارت معارف و علی‌اکبر دهخدا منعقد شد. اولین مجلد لغت نامه در سال ۱۳۱۸ ه.ش منتشر شد، اما به‌دلیل کندی کار چاپخانه بانک ملی، آغاز جنگ جهانی دوم و حجم وسیع کار، چاپ لغت نامه متوقف شد. پس از پایان جنگ، اندیشه چاپ و نشر تألیف دهخدا به یک ایده ملی تبدیل شد. سرانجام در ۲۵ دی ۱۳۲۴ ه.ش با پیشنهادی حدود بیست تن از نمایندگان مجلس شورای ملی با تصویب ماده واحده‌ای چاپ فرهنگ دهخدا را برعهده گرفت. ۲۵ هزار تومان هزینه چاپ این فرهنگ از محل صرفه جویی بودجه سال ۱۳۲۴ ه.ش مجلس تأمین شد. مجلس همچنین دولت را مکلف کرد تا خانه دهخدا را از او بخرد تا بتواند ۲۲۰ هزار تومان بدهی را که بابت هزینه‌های تدوین لغت نامه به او تحمیل شده‌است بپردازد و اجرائیه‌ای که بانک برای فروش خانه او و پرداخت بدهی به طلبکاران صادر کرده است، متوقف شود. به این ترتیب، لغت نامه از یادداشت هایی که دهخدا گردآورده بود، بسیار فراتر رفت و سازمان لغت نامه از آغاز تا پایان نشر کتاب، از همکاری تعدادی از لغت شناسان برخوردار شد که نام های آنها در مقدمه ویرایش جدید (سال ۱۳۷۷ ه.ش) به‌عنوان عضو هیئت مؤلفان لغت نامه آمده است.
معاونت اداره لغت نامه با محمد معین بود تا در سال ۱۳۳۴ ه.ش مجلس شورای ملی اداره لغت نامه را از منزل دهخدا به مجلس منتقل ساخت و دهخدا معین را به ریاست اداره معرفی کرد و طی دو وصیت نامه او را مسئول کلیه فیش‌ها و ادامه کار تألیف و چاپ لغت نامه قرار داد. پس از درگذشت دهخدا در اسفند ۱۳۳۴ ه.ش محل لغت نامه تا سال ۱۳۳۷ ه.ش همچنان در مجلس شورای ملی بود و از آن پس به دانشگاه تهران منتقل شد. لغت نامه دهخدا همان گونه که پیداست لغت نامه مهم‌ترین و اساسی‌ترین اثر دهخدا و حتی شاید همه نویسندگان معاصر است و بیشتر شهرت و احترامی که دهخدا داراست به خاطر لغتنامه اوست. بنا به باور بسیاری چنین کار بزرگ و چنین سرمایه گذاری عظیمی برای زبان فارسی را به غیر از دهخدا تنها فردوسی انجام داده بود. تألیف لغت نامه دهخدا تأثیر بزرگی در پایداری و جاودانگی زبان فارسی گذاشت. . لغت نامه که دهخدا پنجاه سال یعنی بیشتر عمر خود را صرف آن کرد از پایه سه چهار میلیون فیشی تألیف شده است که دهخدا شب و روز به جمع آوری آنها مشغول بود.
دهخدا در سال ۱۳۲۴ ه.ش میلیون ها فیشی را که در تهیه ی لغت نامه فراهم کرده بود توسط مجلس شورای ملی به ملت ایران هدیه کرد و مجلس نیز قانونی را تصویب کرد که این میراث عظیم چاپ شود و موسسه ای نیز به نام لغت نامه دهخدا برای مدیریت کار چاپ لغت نامه و ادامه راه دهخدا تاسیس شود. مدتی بعد از تصویب طرح چاپ لغت نامه در مجلس شورای ملی دهخدا فوت کرد و از آن زمان به بعد کار هماهنگی و مدیریت لغت نامه به وصیت خود دهخدا به عهده دکتر محمد معین گذارده شد. او که خود فردی فرهیخته بود و در ادبیات فارسی تبحر فراوان داشت و کتاب فرهنگ فارسی شش جلدی معین از آثار گرانبهای اوست به خوبی از عهده ادامه این کار خطیر بر آمد. پس از فوت دکتر معین نیز این کار به وسیله دکتر سید جعفر شهیدی و ابوالحسن شعرائی و دکتر دبیر سیاقی و دیگران دنبال شد و به پایان رسید. تا زمانی که دهخدا زنده بود چهار هزار و دویست صفحه از لغت نامه تهیه شده بود در حالی که لغت نامه‌ای که امروز وجود دارد در پنجاه جلد و بیست و شش هزار صفحه به چاپ رسیده است. همچنین سی دی لغت نامه دهخدا نیز توسط مؤسسه دهخدا که زیرمجموعه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران است تولید و عرضه شده است.
مجموعه آثار به صورت تیتروار:
1. لغت نامه
2. امثال حکم
3. چرند و پرند (مجموعه مقالات).
4. فرهنگ فرانسه به زبان فارسی
5. ابوریحان نامه
6. تعلیقات بر دیوان ناصر خسرو
7. پندها و کلمات قصار
8. دیوان شعر
9. تصحیح دیوان منوچهری
10. تصحیح دیوان حافظ
11. تصحیح دیوان سید حسن غزنوی
12. تصحیح دیوان مسعود سعد
13. تصحیح دیوان سوزنی سمرقندی
14. تصحیح دیوان فرخی سیستانی
15. تصحیح دیوان ابن یمین
16. تصحیح لغت فرس اسدی
17. تصحیح صحاح الفرس
18. تصحیح یوسف و زلیخا
19. ترجمهٔ روح القوانین مونتسکیو (منتشرنشده)
20 ترجمهٔ عظمت و انحطاط رومیان
نقل قول و خاطرات
دهخدا:
«مرا هیچ چیز از نام و نان به تحمل این تعب طویل جز مظلومیت مشرق در مقابل ظالمین ستمکار مغربی وا نداشت. چه برای نان همه طرق به روی من باز بود، و با ابدیت زمان نام را نیز چون جاودانی نمی دیدم پای بند آن نبودم و می دیدم که مشرق باید به هر نحو شده است با اسلحه تمدن جدید مسلح گردد، نه اینکه این تمدن را خوب می شمردم، چه تمدنی که دنیا را هزاران سال اداره کرد، مادی نبود».
وصیتنامه استاد علی اکبر دهخدا که پشت و روی قوطی سیگار هما نوشته شده و در صندوق نسوز اسناد مجلس شورای ملی نگهداری میشود چنین است :
فیش های لغت در دست آقای دکتر معین خواهد بود، از الف تا یا نوشته شده است، هیچ چیز از آن نباید فزود و کاست. ایشان آقای دبیرسیاقی و آقای گنابادی و آقای. . . و آقای شهیدی را به مجلس معرفی میکنند که با حقوق کافی برای چاپ آن کمک بگیرند و آقای هاشمی رئیس مطبعه مدیر این کار خواهند بود، و باید در طبع آن تسریع شود و از آقای مصدق السلطنه پس از استخلاص استمداد شود .
وصیتنامه دیگر:
استدعای من از آقایان دکتر معین و آقای دبیرسیاقی و آقای سید جعفر شهیدی که پس از من مامور به چاپ رسانیدن بقیه لغات حاضره حاصله چهل و چند سال کار شبانه روزی من است میشوند این است که بر مسوده های من نه یک کلمه بیفزایند و نه یک کلمه بکاهند. برای اینکه بعضی چیزها به نظر ایشان خطا می آید و خطا نیست و کلمه دیگر صواب تصور میشود و صواب نیست. تخطئه این و تصویب آن را به نسل آینده بگذارند. به علت فراهم تر بودن اسباب که از جمله. . . . . . . . . باشد.
«تمبر یاد بود علی اکبر دهخدا که در سال ۱۳۵۸ ه. ش شرکت پست ایران آن را منتشر کرد»
در نگاه دیگران
کتاب
هشتاد و چهارمین کتاب از «مجموعه زندگی نامه ها» انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، یکی از کتاب‌هایی است که در معرفی و شناخت دهخدا منتشر شده است. این کتاب که «زندگی نامه و خدمات علمی و فرهنگی علامه علی اکبردهخدا» (انجمن آثار– 1386 ه.ش) نام دارد، شامل مقاله های تازه و بازچاپ برخی نوشته های دیگر است که دسترسی و مراجعه به آنها برای شناخت زندگی و آثار دهخدا ضرورت دارد.جدای از این مجموعه، سالیان پیش عباس قنبرزاده کتاب «احوال و افکار استاد علی اکبر دهخدا» (انتشارات پویش– 1355 ه.ش) را در اختیار پژوهشگران قرار داد و علی جانزاده مجموعه دیگری از مقالات درباره دهخدا را در کتاب «علامه علی اکبردهخدا» (انتشارات جانزاده– 1362 ه.ش) فراهم آورد. «زندگی نامه علی اکبر دهخدا» رضا یعقوبی (انتشارات زهد – 1377 ه.ش) نیز منبع قابل توجهی است که شناخت کلی و مختصری از دهخدا را در اختیار خوانندگان غیر متخصص می‌گذارد.
در کنار این منابع، باید از مجموعه مقالاتی یاد کرد که شهناز مرادی کوچی و فتح‌الله اسماعیلی گلهرانی به نام «معرفی و شناخت دهخدا» (انتشارات قطره– 1382 ه.ش) منتشر کرده‌اند. این کتاب دربردارنده مطالب سودمند و آگاهی بخشی است که به کار پژوهندگانی می‌آید که بخواهند باریک بینانه تر به زندگی و شیوه تحقیقات دهخدا بپردازند. کتاب یاد شده شامل بخش‌هایی در معرفی روزنامه «صوراسرافیل» و نویسندگی دهخدا، شاعری دهخدا، امثال و حکم و لغت نامه او، نامه‌ها و خاطراتی از دهخدا، نوشته‌ها و اشعاری در رثای اوست.
کتاب «دهخدا، مرغ سحر در شب تار» (نشر اختران – 1383 ه.ش) نیز یکی دیگر از کوشش های ولی الله درودیان برای معرفی استاد دهخدا و یادکرد خدمات گرانبهای اوست. درودیان که چندین کتاب درباره دهخدا منتشر کرده است، در این مجموعه، پاره ای نوشته های مهم و پژوهشی را از میان انبوه مقالات برگزیده و در انتها نیز نام کتاب هایی را آورده است که مراجعه به آنها خواننده را با سوانح زندگی دهخدا و سخت‌کوشی او برای فراهم آوردن و پایه‌گذاری لغت نامه‌اش، آشنا میکنند.
درودیان در کتاب دیگرش «دخوی نابغه» (انتشارات گل آقا – 1378 ه.ش) علاوه بر زندگی‌نامه و کتاب‌شناسی دهخدا، مجموعه مقالاتی را که پیش از این در کتاب‌های دیگر منتشر شده‌اند، گردآوری کرده است. کتاب کوچک (120 صفحه‌ای) محمود حکیمی به نام «زندگی‌نامه، اندیشه‌ها و مبارزات علی اکبردهخدا» (نشر قلم– 1383 ه.ش) نیز درخور یادآوری است و ماخذ دیگری برای شناخت دهخدا به‌شمار می‌رود.
کامیار عابدی در کتاب «صور اسرافیل و علی اکبردهخدا (یک بررسی تاریخی و ادبی)» (نشر کتاب نادر – 1379 ه.ش) به معرفی و بازشناخت محققانه‌ای از این نشریه و نویسندگی دهخدا پرداخته است و به تازگی نیز سهراب یزدانی در کتاب «صور اسرافیل نامه آزادی» (نشر نی– 1386 ه.ش) همین موضوع را پایه تحقیقی گسترده درباره «صور اسرافیل» و مندرجات آن قرار داده است. سالیان پیش نیز باقر مومنی در کتاب کم حجم «صور اسرافیل» (1357 ه.ش) به بررسی این روزنامه با ارزش عصر مشروطیت پرداخته است. اما نوشته مومنی به دور از جهت‌گیری‌ها و گرایش‌های نادرست تاریخی نیست.
سعید نفیسی در کتاب «شاهکارهای نثر فارسی معاصر» (1330) برای نخستین بار تمام «چرند پرند» دهخدا را منتشر کرد. اما چاپ جداگانه آن در سال 1341 ه.ش و توسط سازمان کتاب های جیبی صورت گرفت. به تازگی نیز اکبر مرتضی‌پور این مجموعه را چاپ دوباره کرده است (انتشارات عطار– 1387 ه.ش).
«مقالات دهخدا» را دکتر محمد دبیرسیاقی در 2 جلد (نشر تیراژه– 1364 ه.ش) و «نامه های سیاسی دهخدا» را ایرج افشار (انتشارات روزبهان – 1358 ه.ش) منتشر کرده‌اند. هر دو این کتاب‌ها را باید در شمار منابع و اسناد مهم مربوط به زندگی دهخدا دانست. همچنین کتاب «خاطرات دهخدا از زبان دهخدا» دکتر دبیر سیاقی (انتشارات گستره– 1359 ه.ش) مواد تاریخی دیگری برای پی بردن به زندگی دهخدا به دست می‌دهد.
«برگزیده و شرح آثار دهخدا» به کوشش ولی‌الله درودیان (انتشارات فرزان روز – 1374 ه.ش) و «گزیده آثار دهخدا» به انتخاب حسن احمدی‌گیوی (نشر قطره – 1375 ه.ش) دو گزینه از آثار دهخداست که با دقت و وسواس علمی بیشتری، در سنجش با کتاب‌های دیگر، منتشر شده‌اند.
دکتر دبیرسیاقی نیز «گزیده امثال و حکم علامه دهخدا» را چاپ کرده است (نشرپایا – بی‌تا). محمدحسین صفاخواه در کتاب «حکایت‌های دهخدا» (2 جلد– انتشارات قدیانی – 1387 ه.ش) گزیده‌ای از حکایت های تربیتی لغت نامه دهخدا را با اصلاحات و معنی واژه های دشوار آن، چاپ و منتشر کرده است.
محمد معین برای نخستین‌بار «مجموعه اشعار دهخدا» را جمع‌آوری و چاپ کرد (انتشارات زوار– 1334 ه.ش) و بعدها دکتر محمد دبیرسیاقی «دیوان دهخدا» را در دسترس علاقه‌مندان شعر او گذاشت (نشر تیراژه – چاپ چهارم 1366 ه.ش). ولی الله درودیان نیز در کتاب خواندنی و تازه یاب «دهخدای شاعر» (انتشارات امیرکبیر–1358 ه.ش) بسیاری از شعرهای دهخدا را گزارش و شرح کرده است.
اما بررسی دقیق‌تر و فراخ‌تر اشعار دهخدا و رویدادهای زندگی او را باید در کتاب بلقیس سلیمانی، «همنوا با مرغ سحر، زندگی و شعر علی اکبردهخدا» (نشر ثالث – 1379 ه.ش)، جست‌وجو کرد. برخی از فصل‌های این کتاب چنین است، از تولد تا مبارزه، از مبارزه به‌بعد، دهخدا در عرصه سیاست و. . . در کسوت شاعری و گزینه اشعار. از عنوان‌های کتاب نیز می‌توان دریافت که تحقیق سلیمانی شامل همه جوانب زندگی دهخدا میشود.
اما بررسی پردامنه‌تر او در این کتاب، به شعر دهخدا بازمی‌گردد. نگاه فشرده به شعر و زندگی دهخدا را در کتاب «شاعران بزرگ معاصر، از دهخدا تا شاملو» عبدالرفیع حقیقت (انتشارات کومش – 1383 ه.ش) نیز می‌توان جست. هر چند از این کتاب کمتر آگاهی تازه و ثمربخشی درباره دهخدا به‌دست می‌آید.
منابع:
1. ویکی پدیا
2. مؤسسه لغت نامه دهخدا
3. خبرگزاری کتاب ایران
4. خبرگزاری مهر
