مؤلفه‌های کیفی عبادت
طبق گزاره‌های دینی، جنبه کیفی عبادات مهم‌تر از جنبه کمی آنهاست. امام زین‌العابدین علیه‌السلام الگوی عبادت باکیفیت بودند. مهم‌ترین ابعاد کیفی عبادت را با تأکید بر سیره امام سجاد علیه‌السلام برمی‌شمریم.
دُرّ گِران معرفت
اولین ملاک ارزش‌گذاری عبادت، شناخت و درک از حقیقت بندگی است؛ چنان‌که امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند:«إِنَّ أَوَّلَ عِبَادَةِ اللَّهِ مَعْرِفَتُه؛ [1] همانا مرحله نخست در خداپرستى شناخت اوست.» این مسأله نشان می‌دهد که اساساً میزان عبادت بودن هر کاری، به میزان شناخت انجام‌دهنده آن نسبت به معبود بی‌همتا بستگی دارد.امام سجاد علیه‌السلام به‌عنوان امام معصوم و حجت الهی، حائز بهترین و بالاترین درجه شناخت نسبت به خدای متعال هستند. این مطلب را می‌توان از دعاها و جملات توحیدی ایشان که به دست ما رسیده به‌خوبی مشاهد کرد.
به‌عنوان نمونه، ایشان در مورد عبادت بندگان خدا چنین می‌فرمایند: «الحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَوْ حَبَسَ عَنْ عِبَادِهِ مَعْرِفَةَ حَمْدِهِ...؛ [2] و سپاس خدای را که اگر بندگانش را از معرفت سپاسگزاری بر عطایای پی‌درپی که به آنان داده، و نعمتهاى پیوسته که بر ایشان کامل ساخته محروم می‌کرد نعمتهایش را صرف نموده و سپاس نمىگزاردند، و در روزى او فراخى مىیافتند و شکر نمىکردند، و اگر چنین مىبودند از حدود انسانیت بیرون شده به مرز حیوانیت مىرسیدند، و چنان مىبودند که در کتاب محکمش فرموده: «ایشان جز به چارپایان نمانند بلکه از آنان گمراهترند.[3]»
این عبارات، ضمن نشان‌دادن قطره‌ای از دریای معرفت امام سجاد علیه‌السلام، ضرورت و اهمیت برخورداری از معرفت و شناخت نسبت به سپاسگزاری از خدای متعال را گوشزد می‌کنند.
عدل الهی اقتضا می‌کند که در میان عبادت‌های افراد، آن کاری که با مشقت بیشتری همراه بوده از ارزش بالاتری برخوردار باشد.
ناب‌ترین نیت
شاید مهم‌ترین ملاک ارزش‌گذاری عبادت، اخلاص باشد. بلکه می‌توان گفت یگانه عنصری که هر عملی را به عبادت تبدیل می‌کند، اخلاص و نیت نابِ انجام برای خداست. قرآن کریم نسبت به اخلاص در عبادت تأکید کرده و می‌فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّین؛ [4] همانا این کتاب را به سوى تو به حق فرو فرستادیم، پس خدا را در حالى که اعتقاد و طاعت را براى او خالص کرده باشى پرستش کن.»اگر عبادت خالصانه امام سجاد علیه‌السلام نبود قطعاً به لقب زین‌العابدین نامیده نمی‌شد. توجه ویژه امام سجاد علیه‌السلام نسبت به نیت برتر در دعاهای آن حضرت نیز مشاهده می‌شود که این‌گونه با خدای خود نیایش می‌کند: «وَ انتَهِ بِنیَّتى إِلى أَحسِنِ النِّیّاتِ وَ بِعَمَلى إِلى أَحسَنِ العمالِ، اَللّهُمَّ وَفِّر بِلُطفِکَ نیَّتى؛ [5] نیّتم را به بهترین نیّت‌ها و عملم را به بهترین اعمال برسان، خدایا به لطف خود نیّت مرا کامل گردان.»
کار از محکم‌کاری
متقن و استوار و نیکو انجام‌دادن هر کاری زیباست ولی وقتی پای عبادت و بندگی به میان می‌آید ارزشی بسیار والا می‌یابد. این اتفاق می‌تواند حتی هنگام محکم‌کاری در آماده‌سازی قبر یک مؤمن بروز یابد. چنانچه پیامبر گرامی اسلام پس از این کار فرمودند: «إِذَا عَمِلَ أَحَدُکُمْ عَمَلًا فَلْیُتْقِن؛ [6] زمانى که عملى را یکى از شما انجام دادید، محکم و متقن به پایان رسانید.» نوع عبادت‌های کامل و طاقت‌فرسای امام سجاد علیه‌السلام، بهترین نمونه محکم‌کاری در عبادت است.اتصال سیم قلب
حضور قلب در عبادت، یعنی کنار گذاشتن یاد هر چه غیر خداست. امام صادق علیه‌السلام در بیان اهمیت حضور قلب در عبادت، این عبارات را از تورات نقل می‌کنند: «ای پسر آدم، فارغ شو از برای عبادت من، تا پر کنم قلب تو را از بی‌نیازی و واگذار نکنم تو را به سوی حاجت خویش، و بر من است که ببندم راه فقر تو را و پر کنم دل تو را از خوف خویش. و اگر فارغ نشوی برای عبادتم، پر کنم دل تو را از اشتغال به دنیا، پس از آن، نبندم فقر تو را و واگذارم تو را به سوی حاجتت.» [7]امام صادق از امام باقر علیهماالسلام، نماز امام سجاد علیه‌السلام را این‌گونه توصیف می‌کند: «إِذَا قَامَ فِی الصَّلَاةِ کَأَنَّهُ سَاقُ شَجَرَةٍ، لَایَتَحَرَّکُ مِنْهُ شَیْءٌ إِلَّا مَا حَرَّکَتِ الرِّیحُ مِنْه؛ [8] در هنگام اقامه نماز گویا تنه درختی است، هیچ حرکتی در وی مشاهده نمی‌شد، جز آن مقدار که باد به حرکت در می‌آورد.»
مؤلفه‌های کمّی عبادت
وقتی کیفیت عبادت‌ها با تثبیت مؤلفه‌های مذکور تحقق یابد، نوبت به کمیت عبادت می‌رسد و این‌بار، مسابقه بر سر کمیّت بندگی است. امام سجاد علیه‌السلام، در این عرصه مسابقه نیز الگویی کامل است.
مشقت تعدد عبادت
عدل الهی اقتضا می‌کند که در میان عبادت‌های افراد، آن کاری که با مشقت بیشتری همراه بوده از ارزش بالاتری برخوردار باشد. از پیامبر گرامی اسلام نیز روایت شده که فرمودند: «أفضل العبادة أحمزها؛ [9] بافضیلت‌ترین اعمال، پرمشقت‌ترین آنهاست.» امام سجاد علیه‌السلام سخت‌ترین عبادت‌ها را انجام می‌دادند. به‌عنوان‌مثال نقل شده است که ایشان در هر شبانه‌روز هزار رکعت نماز می‌گزاردند. [10]سجده‌های ماورائی
یکى از غلامان حضرت گفته است که روزى امام سجاد علیه‌السلام به بیابان رفت. من نیز به دنبالش بیرون رفتم. دیدم پیشانى بر سنگ سختى نهاده است. من ایستادم و صداى ناله و گریهاش را می‌شنیدم. شمردم هزار بار گفت: «لا اله الّا اللَّه حقّا حقّا لا اله الا اللَّه تعبّدا و رقّا لا اله الا اللَّه ایمانا و تصدیقا و صدقا» سپس سر از سجدهاش برداشت؛ محاسن و صورتش غرق در اشک بود. [11]حجِ زمینی، در ملکوت
حضرت مکرر به حج خانه خدا می‌رفتند که یکی از آنها این‌چنین گزارش شده است: «على بن الحسین علیهماالسلام سالى پیاده به مکه مشرف می‌شد و مدت سفر او از مدینه تا مکه بیست روز طول کشید.» [12]کریستال گریه بر حسین علیه‌السلام
گریه بر مصیبت حضرت اباعبدالله علیه‌السلام از جمله بزرگ‌ترین عبادات است. امام صادق علیه‌السلام دراین‌باره می‌فرمایند: «کسى که یادى از حضرت حسین علیه السلام نزدش بشود و از چشمش به مقدار بال مگسی اشک خارج شود، اجر او بر خدا است و حق‌تعالی به کمتر از بهشت براى او راضى نیست.» [13]امام صادق علیه‌السلام در روایت دیگری گریه‌های حضرت سجاد علیه‌السلام را چنین توصیف کردند: «زین‌العابدین بر پدرش چهل سال گریست و در این مدت روزها را روزه داشت و شب‌ها به عبادت بر پا بوده هنگام افطار که می‌رسید خدمتگزارش غذا و آب حضرت را می‌آورد و در مقابلش می‌گذاشت و عرض می‌کرد: آقا بفرمائید میل کنید. می‌فرمود: فرزند رسول خدا گرسنه کشته شد. فرزند رسول خدا تشنه کشته شد آن‌قدر این جملهها را تکرار می‌کرد و می‌گریست تا غذایش ار آب دیدگانش تر می‌شد و آب آشامیدنی حضرت با اشگش مىآمیخت. حال آن حضرت چنین بود تا به خداى عزّ و جلّ پیوست.» [14]
خدمت یک ناشناس
خدمت به مؤمن، عبادتی است که نُه هزار سال عبادت شبانه‌روزی شمرده می‌شود.[15] این در حالی است که از امام صادق علیه السلام نقل شده که حضرت امام سجاد علیه‌السلام با کاروانی به سفر حج می‌رفت که او را نشناسند و با آنان شرط می‌کرد که به عنوان خادم آنان با آنها همراه گردد و کارهایی که می‌تواند، برای آنان انجام دهد. [16]
بیماری در طوفان
امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: «هر که شبى بیمار شود و آن را به خشنودى و قبول بپذیرد ثواب عبادت شصت ساله برایش نوشته شود. پرسیدند: معنى پذیرفتن آن چیست؟ فرمود: از ناراحتى آن به کسى شکایت نکند.» [17] در بحبوحه شب و روز عاشورا، امام سجاد علیه‌السلام بنابر مصلحت خداوند، بیمار بودند و همین امر نیز موجب حفظ جان ایشان شد.نه تنها ایشان از بیماری شکایت نکردند بلکه نیایش حضرت با خدای متعال در صحیفه سجادیه انسان را مبهوت می‌کند که:«اى خداى من نمىدانم که کدام یک از این دو حال براى شکر به درگاهت سزاوارتر است، و کدام یک از این دو وقت، حمد تو را شایستهتر؟ آیا زمان سلامت که روزی‌هاى پاکیزهات را بر من گوارا ساختهاى، و به سبب آن براى به دست آوردن رضایت و نعمت‌هایت به من نشاط بخشیدهاى، و به سبب آن تندرستى به من نیرو داده تا به طاعتت توفیق یابم؟
یا به هنگام بیمارى که مرا به آن پاک مىسازى، و نعمتهایى که به من تحفه دادهاى، تا گناهانى را که از آن گران‌بار شدهام تخفیف دهى، و مرا از سیّئاتى که در آن فرو رفتهام پاک نمایى، و آگاهی‌ام دهى که پلیدى گناه را به توبه از دل بشویم، و با یادآورى نعمت قدیم، گناه بزرگم را از پروندهام محو نمایم.» [18]
این گزاره‌های اعجاب‌آور، نمایش اوج بندگیِ زینت بندگان واقعی حق تعالی است. همه کائنات به وجود او افتخار می‌کنند.
پی‌نوشت
[1]. تحف العقول، النص، ص: 61.
[2]. صحیف سجادیه، نیایش اول.
[3]. سوره فرقان، آیه 44.
[4]. سوره زمر، آیه 2.
[5]. صحیفه سجادیه، نیایش 20.
[6]. الکافی (ط - الإسلامیة)، ج3، ص: 263.
[7]. فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوبٌ یَا ابْنَ آدَمَ تَفَرَّغْ لِعِبَادَتِی أَمْلَأْ قَلْبَکَ غِنًى وَ لَا أَکِلْکَ إِلَى طَلَبِکَ وَ عَلَیَّ أَنْ أَسُدَّ فَاقَتَکَ وَ أَمْلَأَ قَلْبَکَ خَوْفاً مِنِّی وَ إِنْ لَا تَفَرَّغْ لِعِبَادَتِی أَمْلَأْ قَلْبَکَ شُغُلًا بِالدُّنْیَا ثُمَّ لَا أَسُدَّ فَاقَتَکَ وَ أَکِلْکَ إِلَى طَلَبِکَ.[الکافی (ط - الإسلامیة)، ج2، ص: 83].
[8]. کافی (ط - دار الحدیث)، ج6، ص: 110.
[9]. شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج19، ص: 83.
[10]. کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع یُصَلِّی فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ أَلْفَ رَکْعَةٍ کَمَا کَانَ یَفْعَلُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِین؛ امام زین‌العابدین علیه‌السّلام در شبانه‌روز هزار رکعت نماز می‌گزارد هم‌چنان‌که امیرالمؤمنین علیه‌السّلام می‌خواند.[الخصال، ج2، ص: 517].
[11]. وَ حَدَّثَ مَوْلًى لَهُ أَنَّهُ بَرَزَ یَوْماً إِلَى الصَّحْرَاءِ قَالَ فَتَبِعْتُهُ فَوَجَدْتُهُ قَدْ سَجَدَ عَلَى حِجَارَةٍ خَشِنَة...[اللهوف على قتلى الطفوف / ترجمه فهرى، النص، ص: 209].
[12]. الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج2، ص: 144.
[13]. وَ مَنْ ذُکِرَ الْحُسَیْنُ ع عِنْدَهُ فَخَرَجَ مِنْ عَیْنِهِ [عَیْنَیْهِ] مِنَ الدُّمُوعِ مِقْدَارُ جَنَاحِ ذُبَابٍ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یَرْضَ لَهُ بِدُونِ الْجَنَّةِ.[کامل الزیارات، النص، ص: 100]
[14]. اللهوف على قتلى الطفوف / ترجمه فهرى، النص، ص: 209.
[15]. من لا یحضره الفقیه، ج2، ص: 190.
[16]. کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام لَا یُسَافِرُ إِلَّا مَعَ رِفْقَةٍ لَا یَعْرِفُونَه ... [عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج2، ص: 145].
[17]. مَنْ مَرِضَ لَیْلَةً فَقَبِلَهَا بِقَبُولِهَا... [الکافی (ط - الإسلامیة)، ج3، ص: 115].
[18]. صحیفه سجادیه، نیایش پانزدهم.
