سلامت روان
از دید کارشناسان سلامت روان مفهومی است که چگونگی تفکر، احساس و عملکرد ما را در مواجهه با موقعیت‌های زندگی نشان می‌دهد. سلامت روانی همان رفتار موزون و هماهنگ با جامعه، شناخت و پذیرش واقعیت‌های اجتماعی و قدرت سازگاری با آنها و ارضای نیازهای خویشتن به طور متعادل است. همچنین بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی، سلامت روان شامل آسایش ذهنی، احساس خودتوان‌مندی، خودمختاری، کفایت، درک هم بستگی بین نسلی و شناخت توانایی خود در محقق ساختن ظرفیت‌های عقلی و هیجانی خویش است.
اینترنت و سلامت روان
کارشناسان معتقدند ارتباط‌های اجتماعی از طریق اینترنت ضعیف‌تر از ارتباط‌های واقعی است و در دراز مدت به انزوای اجتماعی، افسردگی و به مخاطره افتادن سلامت روان افراد می‌انجامد. مطالعات انجام شده نشان داده‌اند این افراد، در روابط اجتماعی مهارت‌های لازم را ندارند و از آسیب پذیری بالا و سلامت و بهداشت روانی پایین، رنج می‌برند.
تهدیدهای ناشی از اینترنت بر سلامت روان
تحقیقات نشان می‌دهد که جوانان و نوجوانانی که بیش از دو ساعت در روز را صرف استفاده از رسانه‌های اجتماعی می‌کنند، بیشتر احتمال دارد که در معرض خطر ابتلا به اختلالات روانی مانند افسردگی و اضطراب قرار گیرند.
اختلالات در خواب
مطالعات متعدد نشان داده است که افزایش استفاده از رسانه‌های اجتماعی و تجهیزاتی مانند تلفن، لپ تاپ و ... قبل از خواب ارتباط معنی‌داری با کیفیت پایین خواب در جوانان و نوجوانان دارد.همچنین مطالعات نشان داده است نوجوانان و جوانانی که فقط از فیس‌بوک برای مدت کوتاهی استفاده کرده‌اند، نگرانی‌های بیشتری در مورد تصویر بدن خود نسبت به افرادی که اصلا از این شبکه‌ها استفاده نکردند، دارند.
اعتیاد به اینترنت
کیمبرلی یانگ برای اولین بار در مقاله‌ای در سال ١٩٩۶ مطرح کرد که استفاده نامناسب از کامپیوتر می‌تواند معیارهای اعتیاد را پر کند، در کشورهایی مانند چین و کره جنوبی اعتیاد به اینترنت به عنوان یک تهدید سلامت عمومی تلقی می‌شود.
ایجاد رفتارهای پرخطر جنسی
یکی از اثرات منفی رسانه‌های اجتماعی بر جوانان و نوجوانان، فراوانی محتواهای آزار جنسی در سامانه‌های مختلف است. برخورد با محتوای جنسی که رفتارهای خطرناک یا غیر واقعی را به تصویر می‌کشد، اثرات منفی بر نوجوانان که در آغاز تکامل هویت جنسی خود هستند، می‌گذارد. این امر موجب می‌شود که آنها انتظارات غیر معقولی از هنجارهای جنسی داشته باشند.توقف رشد مغز و یادگیری
جوانان و نوجوانان مبتلا به اعتیاد اینترنتی در طول زمان دچار تغییرات ساختاری خصوصا در قشر خاکستری مغز خواهند شد که می‌تواند کیفیت یادگیری و روند تحصیلات آنها را مختل کند.جنبه‌های بحران‌زای فضای مجازی در ایران
یکی از آثار فضای مجازی شبکه‌های اجتماعی را در جوامع، به خصوص جوامع درحال گذار، ایجاد بحران هویت میدانند. براساس یک تقسیم‌بندی نسلی، نسل سوم بیشترین کاربران فضای مجازی در ایران بوده و بیش از نسل‌های دیگر در معرض آثار ناشی از شبکه‌های اجتماعی مجازی‌اند. فضای مجازی نوعی از بحران هویت را در میان طیف گسترده‌ای از جوانان به‌وجود آورده و این بحران هویت در زمینه‌های فردی ناهمگونی‌های هویتی را سبب شده و به نحوی تعادل اجتماعی را متاثر کرده است. همچنین شبکه‌های اجتماعی مجازی، باعث تغییرات اساسی در نهادهای هویت‌ساز شده‌اند و عوامل معناساز هویتی را دستخوش تغییر نموده‌اند.بلوغ زودرس
یوسف خدابنده لو، با اشاره به خطرات بلوغ زودرس برای کودکان گفت: وقتی یک کودک و نوجوان در فضای مجازی با انبوهی از تصاویر و فیلم‌هایی که مخصوص بزرگسالان است روبرو می‌شود، افکار، نواحی مغزی و رفتار وی تحریک می‌شود و همین موضوع بلوغ زودرس را تسهیل می‌کند. بلوغ زودرس در کوتاه مدت مشکلاتی را برای بانوان ایجاد می‌کند و نگرانی‌هایی را دارد، چون بلوغ زودرس سبب می‌شود انتظارات اجتماعی از یک دختر افزایش یابد. همین موضوع سبب بروز استرس برای این افراد می‌شود.
همچنین حمید صدیق میرزایی، رئیس انجمن صیانت از حقوق کودکان و نوجوانان آنلاین ضمن اشاره به مهم‌ترین خطراتی که کودکان و نوجوانان را در استفاده از فضای مجازی و وسایل هوشمند تهدید می‌کند، گفت: یکی از مهم‌ترین پیامدهای این فضا، کودکانی است که دیگر کودک نیستند. در واقع آنها کودکان بالغی هستند که این وضعیت بسیار نگران کننده است. این کودکان نمی‌توانند از دوران کودکی و معصومیت خود استفاده کنند و زودتر از موعد وارد مرحله دیگری از زندگی خود شده‌اند.
رئیس انجمن صیانت از حقوق کودکان و نوجوانان آنلاین با تاکید بر اینکه برای کنترل بلوغ زودرس به عنوان یک بحران پرشتاب اجتماعی باید چاره‌ای اندیشید، اظهار کرد: امروزه شاهد افزایش شمار دانش‌آموزان حواس پرت هستیم که نتیجه عادات و رفتارهای نادرست مصرف رسانه‌ای کودکان است. متاسفانه این موضوع در داخل خانه شکل می‌گیرد و هنوز به مفهومی به نام رژیم مصرف رسانه‌ای به طور عمیق توجه نمی‌شود. بنابراین خانواده‌ها بیش از آن که نگران خوراک جسمی فرزند خود باشند، باید نسبت به خوراک روح و ذهن آنها دقت کنند، چرا که شناخت خطرات و جوانب مشکلات برای کودکان دشوارتر است.
صدیق میرزایی در ادامه با اشاره به سهم خانواده، رسانه و خود فرد در بروز پدیده بلوغ زودرس افزود: اینکه فکر کنیم تمام تقصیرها به گردن رسانه و فضای مجازی است، نادرست است. شاید تعیین درصد و سهم برای هریک از بخش‌ها کار درستی نباشد، اما واقعیتی که وجود دارد این است که در دنیای امروز، دسترسی کودکان و نوجوانان به این حجم از اطلاعات بیش از همه متوجه بی تدبیری والدین است. تسلیم شدن پدر و مادر در برابر فشار فرزندان که ناشی از گلایه، بهانه‌های مختلف، غر زدن و مقایسه است، خطر بزرگی است. نباید فراموش کرد که به غیر از والدین، شخص دیگری زیر ساخت و وسایل لازم را در اختیار کودکان قرار نمی‌دهد.
برخورد قاطع اما مهربان با نوجوانان
رئیس مرکز روانشناسی دانشگاه سمنان با تاکید بر این که نوجوان مانند کودک حرف شنوی ندارد و با نوجوانان باید قاطع اما مهربان بود اظهار داشت: نوجوانی سن استقلال طلبی است بنابراین افراد د راین سن از هر راهی، به ویژه از شکاف بین والدین برای دور زدن خطوط قرمز استفاده می‌کنند در صورتی که پدر و مادر متحد باشند و قاطعانه به خطوط قرمز و قوانین تعیین شده واکنش نشان دهند، نوجوان چاره‌ای جز اطاعت ندارد.
وی بیان کرد: پدر و مادر باید به ترس ها و اضطراب های خود غلبه کنند و از راه غیرمستقیم و با عطوفت و مهربانی قوانین را به گونه ای تنظیم کنند که هم استقلال مورد نیاز را به نوجوان بدهند و هم نسبت به خطوط قرمز و قوانین قاطع باشند.
مکوند حسینی افزود: لازم است والدین گاهی بدون اینکه فرزند متوجه شود و به بهانه‌ای سابقه مرورگر و فعالیت های او در فضای مجازی را کنترل کنند همچنین نسبت به دوستان فرزند خود حساس باشند که دوستان او افراد هم سن، هم فرهنگ و هم فکر با خودش باشند و نباید نوجوان را مدت زیادی در خانه خود یا منزل دیگران تنها گذاشت.
رئیس مرکز روانشناسی دانشگاه سمنان ادامه داد: برخی اتفاقات ناخوشایند دوران کودکی و یا نوجوانی مثل خشونت جسمی یا سوء استفاده‌های جنسی که اصطلاحا «تروما» نام دارد، می‌تواند تا همیشه در ذهن فرد تکرار شود و باعث آشفتگی ذهنی و بیماری های روانی، گرایش به اعتیاد به مواد مخدر و الکل در سنین بالاتر و یا حتی بیماری های جسمی مانند دیابت، مشکلات قلبی و میگرن شود.
مکوند حسینی با اشاره به این که والدین نباید اجازه دهند در سنی که مسئولیت فرزندشان با آنها است دچار تروما شود اظهار کرد: افراد کمی هستند که بیماری های روانی خود را بپذیرند و به دنبال درمان خود باشند و موفق به درمان شوند.
وی بیان کرد: آموزش فرهنگ استفاده از فضای مجازی در کشور ما جدی گرفته نمی شود و در روزگاری که استفاده از فضای مجازی حتی به بحث آموزش هم کشیده شده، لازم است آموزش و پرورش درس هایی را در سنین پایین به موضوع فرهنگ و آسیب‌های فضای مجازی اختصاص دهد.
رئیس مرکز روانشناسی دانشگاه سمنان خاطر نشان کرد: بازی های اینترنتی به شدت اعتیاد آور هستند که این نوع اعتیاد در حال حاضر مجاز شمرده می شود اما نباید اهمیت و آسیب‌های آن نادیده گرفته شود چرا که هر چیزی که ایجاد وسوسه و وابستگی کند و فرد نتواند از آن دور شود اعتیاد و بیماری است.
مکوند حسینی ابراز داشت: در شرایط فعلی که استفاده از فضای مجازی گسترده و همه گیر شده است، با توجه به اینکه از همه خانواده ها نمی شود انتظار داشت فرهنگ و سواد کافی برای آموزش به فرزندان را داشته باشند، لازم است مراکز مشاوره تقویت شود و از خانواده ها برای مراجعه به روانشناس و مشاور حمایت شود که ذهن فرزندان از سنین پیش نوجوانی تحت تاثیر مشاوره قرار بگیرد.
لزوم ورود آموزش و پرورش به فضای مجازی
در ادامه سیدجواد میری جامعه شناس در این خصوص به ما گفت: « وقتی انسان از عصر حجر وارد عصر دیگری می‌شد نوع مواجهه او با طبیعت و مسائل دیگر تغییر پیدا می‌کرد، مثلا زمانی که از دوران کشاورزی وارد عصر صنعتی شد آرام آرام شیوه مواجهه بشر با طبیعت و محیط پیرامون و حتی فهم خودش از جایگاه خود تغییر پیدا کرد و این به صورت دومینو وار در تمام ساحات زندگی‌اش تاثیر داشت. در حال حاضر ما از عصر صنعتی وارد عصر دیجیتال شده‌ایم و جهان دیجیتالیزه شده، به این معنی که تمامی ارتباطات انسان از فضاهایی که اصلا پیش از او وجود خارجی نداشت، متاثر است. زمانی که این تغییرات رخ می‌دهد و وسایل و ابزار وارد صحنه زندگی بشر می‌شود، انسان از یک عصری وارد عصر دیگری می‌شود و تبعات دومینو وار آن همه جا را فرا می‌گیرد.» وی در ادامه افزود: « شاید پرسشی مطرح شود که در حال حاضر که در عصر دیجیتال هستیم چگونه می‌توانیم خودمان را تطبیق دهیم و آسیب‌های ممکن را تقلیل دهیم؟ ابتدا باید بگویم اینکه ما کامل وارد این فضا نشویم غیرممکن است. درواقع اینکه جلوی پیشامد یک چیز را بگیریم راه مناسبی نیست. بلکه راه مناسب آن است که اساسا متوجه شویم عصر تکنولوژیک فقط ابزار نیست یعنی این موبایل فقط یک وسیله نیست بلکه زمانی که وارد یک حوزه انسانی می‌شود و در دسترس انسان قرار می‌گیرد رابطه انسان با خود و دیگران را تغییر می‌دهد. به عنوان مثال قبلا دیدار با خانواده و دوستان الزاما حضوری بود اما با آمدن تلفن تبدیل به تماس تلفنی شد و با آمدن فضای مجازی بسیاری از روابطی که به صورت فیزیکی انجام می‌شد دچار تغییر گشت. درواقع موبایل فقط یک ابزار دم دستی نیست بلکه ماتریکسی است که تمامی روابط، معاملات و مناسبات در آن یک فرم جدید پیدا می‌کنند. امروز در مورد کودکان و نوجوانان باید بدانیم این بجه‌ها دیگر مانند بچه‌های دهه‌های گذشته نیستند. بچه‌های دهه 90 وارد یک عصر جدید شده‌اند و در این عصر نوع مواجهه آنها باید مورد تامل قرار بگیرد. یکی از کارهایی که می‌شود انجام داد شکل دهی آموزش و پرورش ایران مبتنی بر آموزش و پرورش در جهان دیجیتالیزه شده است. یکی از کارهایی که امروز همچنان در ایران رواج دارد تالیف کتاب‌های قطور برای دانش‌آموزان است و الان حتی در آموزش آنلاین تلاش بر این است که کتاب‌های با حجم بالا تدریس شوند. وقتی ما وارد جهان دیجیتالیزه شدیم و امروز هم عملا ورود به مدرسه منتفی است باید فضای مجازی تبدیل به یک کتاب شود یعنی بسیاری از کارهایی که قرار است انجام شود توسط این فضا انجام گیرند، محتواهای آموزشی تولید شود و در این فضاها قرار گیرد. این گونه تلاش می‌شود نوع مواجهه بچه‌ها با فضای مجازی صرفا اپلیکیشن‌های بازی و چت نباشد و بدانند خود این فضا، فضایی است برای یادگیری و ارتقای آگاهی. اما هنوز در آموزش و پرورش این فضا شکل نگرفته است. کودکان و نوجوانان بخش مهمی از جامعه هستند و برای این دسته باید تغییر و تحولات مدیریت شوند. یکی از نقاط بسیار مهم به نظر من آموزش و پرورش و آموزش عالی است که بتوانند از این فضا استفاده کنند. باید اساسا مفهوم کتاب‌های درسی و مواجهه با فضای مجازی تغییر پیدا کند و جزء اصلی فضای آموزشی قرار بگیرد. فرم مواجهه با آموزش باید تغییر کند، اگر این اتفاق در ساحت آموزش و پرورش بیفتد به نظر من این نوع دغدغه‌ها کم‌رنگ‌تر می‌شوند و تبعات استفاده از فضای مجازی تحت مدیریت قرار می‌گیرد.»
منبع:
1. آفتاب یزد/ عوارض استفاده زودهنگام نوجوانان از فضای مجازی2. ایسنا/ تاثیرات فضای مجازی بر سلامت روان نوجوانان
3. ایسنا/ تاثیر اینترنت و فضای مجازی در بلوغ زودرس کودکان
4. ایرنا/ تیغ دو لبه فضای مجازی برای نوجوانان
