تماشای صحنه های حیوان آزاری ناراحت کننده است و اذیت حیوانات یکی از انواع بداخلاقی های اجتماعی، بزه کاری یا اختلال روانی به شمار می آید. حیات، حقی خدادادی است که همه موجودات زنده براساس نظام حکیمانه آفرینش، به یک میزان از آن برخوردار هستند. احترام به اصل حیات، غایتی فلسفی و اخلاقی برای همه جانداران است و تجاوزهای انسان‌ها به حریم حیات سایر جانداران، ناشی از نگاه انسان‌محورانه و گونه‌پرستانه‌ای است که همواره به دنبال سلطه حداکثری بر طبیعت است، سلطه‌ای که فرجامی جز تخریب طبیعت و ویرانی زیست محیطی به همراه ندارد.
ضرورت حمایت اخلاقی و حقوقی از حیات، سلامت و امنیت حیوانات، زمانی قابل فهم می‌شود که انسان به حیوانات، نه به مثابه منابعی برای تأمین خوراک و پوشاک و رفاه و ابزارهایی برای سرگرمی، آزمایش و پیشرفت‌های پزشکی، علمی و نظامی، بلکه به عنوان موجوداتی ارزشمند و صاحب حق و صاحب درد بنگرد.
حیوان گرچه قدرت تکلم ندارد ولی بی تردید همپای انسان، دارای حساسیت یا توانایی درد و تجربه لذت است. در واقع مساله این نیست که آنها می‌توانند استدلال یا صحبت کنند بلکه مساله این است که هر حیوانی با سیستم عصبی می‌تواند، رنج بکشد.
از منظر اخلاقی، گونه انسان از آن حیث که صرفا انسان است، حق ندارد رنج گونه‌های دیگر جانداران را نادیده گرفته و خود را مجاز به تحمیل درد و رنج بر آنها ببیند.
در سال های اخیر برای حمایت از حیات حیوانات اقدامات نیکوکارانه ای انجام می شود که انعکاس آنها در رسانه ها امیدبخش است به عنوان نمونه ساماندهی پناهگاه ها برای حیوانات مختلف و نگهداری از آنها توسط افراد و سازمان های مردم نهاد حمایتگر حقوق حیوانات وجود دارد و افکار عمومی هم نسبت به موارد حیوان‌آزاری، واکنش‌های جدی و گسترده نشان می‌دهد.
برخی دادگاه‌ها نیز به رغم خلاءهای قانونی، از حداقل ظرفیت‌های موجود در قوانین، حداکثر بهره را برده و در موارد متعددی به مقابله با حیوان آزاران پرداخته‌اند، هرچند ضمانت‌های اجراهای قانونی موجود، پیشگیرانه و بازدارنده نیست.
تصویب لایحه حمایت از حیوانات در هیأت دولت
هیات دولت به پیشنهاد معاونت حقوقی ریاست جمهوری، امروز چهارشنبه لایحه حمایت از حیوانات را تصویب کرد. ساماندهی مراکز نگهداری از انواع حیوانات و تعیین مجازات برای آزاردهندگان آنها از مهمترین اهداف این لایحه است.
معاونت حقوقی ریاست جمهوری با اعلام این خبر تصریح کرد: «نظر به وظیفه اخلاقی و قانونی در قبال حیات همه جانداران و حفظ محیط‌زیست و نیز در پاسخ به انتظار مشروع مردم و سازمان‌های مردم نهاد، لایحه حمایت از حیوانات توسط معاونت حقوقی تهیه و پس از پیگیری در کمیسیون‌های دولت سرانجام امروز به تصویب هیأت وزیران رسید.»
این لایحه دارای ۲۳ ماده و ۱۵ تبصره است و پس از طی مراحل تصویب در مجلس شورای اسلامی و تایید از سوی شورای نگهبان به مرحله اجرا گذاشته خواهد شد.
تشکیل «مرکز ملی حمایت از حیوانات» و مراکز استانی آن به ریاست سازمان حفاظت محیط زیست و با حضور نمایندگان دستگاههای مختلف اجرایی و قضایی به منظور اعطای مجوز و نظارت بر تمامی فعالیت های مراکز نگهداری حیوانات و تعیین بهای خدمات آنها، اقامه دعوی علیه ناقضان حقوق حیوانات و ساماندهی حیوانات بدون صاحب از جمله وظایف مهم این مرکز تعیین شده است.
بر اساس مواد دیگری از این لایحه، کسانی که به شیوه های مختلف اقدام به حیوان آزاری کنند، حسب مورد به جزای نقدی از درجه ۶ تا درجه ۴ مجازات تعزیری یا انجام یکی از خدمات عمومی رایگان یا هر دو محکوم خواهند شد.
در ماده ۱۶ این لایحه، ۲۸ مورد حیوان آزاری تعریف و مرتکبان آن، مستوجب مجازات شناخته شده اند.
پیش نویس این لایحه دی ماه ۱۳۹۸ از سوی معاونت حقوقی رییس جمهوری تقدیم هیات دولت شده بود.
در مقدمه توجیهی لایحه حمایت از حقوق حیوانات آمده است: «حیات، حقی خداداد است که همۀ موجودات زنده بر اساس نظام حکیمانۀ آفرینش، به یک میزان از آن برخوردارند. در کائنات، موجود اَجل و اَذل وجود ندارد و حیات، هدیه ای همگانی است. احترام به اصل حیات، غایتی فلسفی و اخلاقی برای همۀ جانداران است و تجاوزات انسان‌ها به حریم حیات سایر جانداران، تنها ناشی از نگاهی انسان محورانه و گونه پرستانه است که همواره به دنبال سلطۀ حداکثری بر طبیعت است.
فرجامِ تسخیر طبیعت، تخریب طبیعت بوده است و زمین، هر روز بیش از پیش، در معرض نابودی و تباهی است. کامجویی های تبهکارانۀ انسان‌ها حتی به ویرانی و زوالِ زیست محیطی انجامیده است که خودِ انسان‌ها برای زیستن به آن نیازمندند.
ضرورت حمایت اخلاقی و حقوقی از حیات، سلامت و امنیت حیوانات زمانی قابل فهم می شود که انسان، از نگاه شیءوارانه به طبیعت و حیوانات فاصله بگیرد و حیوانات را نَه به مثابه منابعی برای تأمین خوراک و پوشاک و رفاه و ابزارهایی برای سرگرمی و آزمایش ها و پیشرفت های پزشکی و علمی و نظامی، که به مثابه موجوداتی فی نفسه ارزشمند و صاحب حق و صاحب دَرد بنگرد.
تفکری که حیوانات را در حکم ماشین های تجدیدپذیر و همچون شیء و فقط در خدمت منافع انسانی ببیند، هیچ حقوقی برای حمایت و حفاظت از حیات آنها در نظر ندارد. تا زمانی که حیوانات برای انسان‌ها صِرفاً «منبع» تأمین نیازها به شمار آیند، تعدی و خشونت نسبت به حیوانات رایج خواهد بود.
حیوان اگرچه ناطق نیست، اما تردیدی وجود ندارد که همپای انسان، دارای حساسیت یا توانایی احساس درد و تجربۀ لذت است.
در واقع، مسأله این نیست که آنها می توانند استدلال یا صحبت کنند، بلکه مسأله این است که هر حیوانی با سیستم عصبی می تواند رنج بکشد. نگاه ابزاری انسان اما، هیچ مسئولیتی برای خود در قبال درد کشیدنِ حیوان نمیبیند و از نگریستن به حیوانات «به خودی خود»، در می ماند.
درماندگی انسان از این نگاه اخلاقی، به تبعیضی بی توجیه میان موجودات منتهی شده است که دائر مدارِ آن، صرفاً تعلق به گونه ای خاص است. در واقع و از منظر اخلاقی، گونۀ انسان، از آن حیث که صرفاً انسان است حق ندارد رنجِ گونه های دیگر جانداران را نادیده و هیچ انگارد و خود را مجاز به تحمیل درد و رنج بر آنها ببیند.
بر این مبنا، هیچ توجیه اخلاقی برای نادیده گرفتنِ رنجِ و درد موجوداتِ واجد توانایی درد و لذت وجود ندارد. درد و رنج بَد است و با همان ملاکی که فراغت از درد و رنج، بدون تبعیض و صرفنظر از هر وجه ممیزهای اعم از نژاد، جنس، دین، مذهب و ... حقی انسانی است، باید از درد و رنج سایر جانداران نیز کاست و از تحمیل آن پیشگیری کرد.
حتی از وجه صرفاً انسانی نیز می توان گفت افراد جامعه ای که نسبت به حیات حیوانات بی تفاوتند و در رنج و زجردادن به آنها زشتی نمی بینند، در عمل، نسبت به حرمت حیات همنوعان خود نیز بی تفاوتند و چنین جامعه ای، مولّد و موزّع خشونت خواهد بود.
همچنانکه در اعلامیۀ جهانی حقوق حیوانات (مصوب سازمان جهانی یونسکو در ۱۵اکتبر سال ۱۹۷۸) نیز آمده است: «احترام گذاشتنِ انسان به حیوانات، جدا از احترام گذاشتن انسان‌ها به یکدیگر نیست.»
این نگاه اخلاقی در سیره و آموزه های اولیای ادیان به ویژه در دین اسلام هم به صورتی برجسته به چشم می آید. نَه در قرآن و نه در هیچیک از تعالیم پیامبر اسلام (ص) و ائمۀ شیعه (ع)، آزاررسانی به حیوانات و بی اعتنایی به رنج آنها مجاز و موجّه شمرده نشده است. بلکه برعکس، در روایات متعددی نقل شده است که باید از آزار حیوانات اجتناب کرد. چنانکه در آیۀ ۳۸ سورۀ انعام آمده است، «تمام جنبدگان روی زمین مانند انسان در آفرینش، دارای ارزش ذاتی هستند و هیچ جنبندهای در زمین نیست و نه هیچ پرندهای که با دو بال خود پرواز میکند، مگر آنکه آنها [نیز] گروههایی مانند شما هستند. ما هیچ چیزی را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکرده ایم؛ سپس [همه] به سوی پروردگارشان محشور خواهند گردید.» یا در آیۀ ۴۱ سورۀ نور، که همۀ موجودات، ذیشعور و تسبیح کنندۀ خداوند تصویر شده اند: «آیا نمیبینی که هر چه درآسمانها و زمین است و مرغان پَرگشوده تسبیح خداوند را می گویند و همه دعا و تسبیح خود را میدانند و خداوند نسبت به آنچه انجام می دهند داناست». وحوش نیز در قیامت محشور می شوند. اینکه در اسلام از ذبح حیوان در برابر چشم حیوان دیگر، نهی شده است، قطعاً نشانۀ شعور حیوان و توان درکِ درد و رنج آن است.
در روایات متعددی، پیامبر (ص) بر توجه، مدارا و مهربانی با حیوانات سفارش کرده و از آزار جسمی و جنسی حیوانات، به جنگ انداختن، زدن و داغ نهادن، شکنجه و حتی دشنام دادن به آنها نیز نهی فرموده اند. از جمله اینکه: «عن ابی سعید الخدری رضی الله عنه قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لا تضربوا وجوه الدواب فان کل شییء یسبح بحمده»: ابی سعید خدری از پیامبر(ص) روایت نموده است که آن حضرت فرمود: به صورت چهارپایان و جنبندگان نزنید که هر چیزی تسبیح به حمد خداوند می کند. (تفسیر الدرالمنثور، ج ۵، ص ۲۹۰) و یا این حدیث که: «عن ابن عمر قال: نهی رسول الله (ص ) عن قتل الضفدع و قال: نعیقها تسبیح: از ابن عمر روایت شده که گفته است: پیامبر از کشتن قورباغه نهی نموده و فرموده است که صدایش تسبیح خداوند است» (همان) علیرغم چنین تأکیداتی بر رعایت حق حیات حیوانات تا آنجا که شماری از فقیهان، آن را در زمرۀ حق الله دانسته اند، موارد حیوان آزاری در کشور فراوان است و نظام قانونگذاری نیز از توجه خاص و مؤثر به این مسأله غافل بوده است. خوشبختانه در سالیان اخیر، نیروی استدلال اخلاقی برای حمایت از حیاتِ حیوانات قدرت گرفته است و افکار عمومی نسبت به موارد حیوان آزاری، واکنش های جدی و گسترده نشان می دهد. برخی دادگاه‌ها نیز به رغم خلأهای قانونی، از حداقل ظرفیت های موجود در قوانین، حداکثر بهره را بُرده و در موارد متعددی به مقابله با حیوان آزاران پرداخته اند؛ هرچند ضمانت اجراهای قانونی پیشگیرانه و بازدارنده نیست.
با وجود این، در قوانین ایران، رویکرد مبتنی بر حمایت غایی از حیوانات مفقود است و در نتیجه، آنچه در قوانین دربارۀ حیوانات وجود دارد، ناظر بر خودِ حیوانات به عنوان موجوداتی فی نفسه نیست. تمام اندک مواد قانونی مربوط با حمایت از جان حیوانات، متکی بر حمایت از منفعت انسان‌ها، یعنی صاحبان حیوانات است و این، همان نگاه شیءوارانه، انسانانگارانه و گونه‌پرستانه‌ای است که در حیوان، انعکاسی جز منبع و ابزاری در خدمتِ خود نمی بیند.
بر همین اساس، نظام قانونی کشور از خلأ قواعد حقوقی در این زمینه رنج می برد و در پیشگیری از حیوان آزاری و تعقیب قانونی حیوان آزاران به نحو متناسب و مؤثر، ناتوان است.
در این چارچوب و با درک تنگناهای قانونی و ضرورت چاره اندیشی برای مسأله ای که هم به دغدغه ای گسترده در میان شهروندان تبدیل شده است و هم، چنانکه که آمد، واجد بُعد اخلاقی والاست و در حفاظت از تعادل محیط زیست و تهذیب و پالایش اخلاق و مناسبات عمومی مؤثر است، این لایحۀ قانونی به منظور طی تشریفات قانونی ارایه شده است.»
منبع:
1. ایرنا/ لایحه حمایت از حیوانات در هیأت دولت تصویب شد
2. شبکه خبر/ لایحه حمایت از حیوانات در هیأت دولت تصویب شد
3. اعتماد آنلاین/ حیوان‌آزاری و جریحه‌دار افکار عمومی؛ راهکار قانونی چیست؟
