اینکه ما جامعه خوبی می‌خواهیم باید ابتدا خوبی و بدی را بشناسیم و بعد از خوبی‌ها خوش‌مان بیاید و از بدی‌ها متنفر باشیم. به طور مثال اگر خواهان برچیده شدن فقر در جامعه هستیم باید کمک به فقرا، عدالت، مساوات، نظم و انسان دوستی و... را هم دوست داشته باشیم و برای رشد آن تلاش کنیم. هرقدر که این خلقیات رشد کند میزان فقر کمتر می‌شود و هرقدر ضعیف باشد فقر و تنگدستی هم بیشتر خواهد شد.
مثال بارزش را در دو سه سال قبل دیدیم. اگر کسی خواهان برچیده شدن ویروس کرونا بود نقش خودش را باید در بیرون راندن و از بین بردن این ویروس هم در نظر می‌گرفت. نمیشد که عده‌ای نکات بهداشتی را رعایت نکنند و سپس خواهان از بین رفتن این بیماری باشند. اینکه رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «کُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ؛ به راستی که همه شما حافظ و سرپرستید و همه شما جواب‌گوی مردم زیردست خود هستید.» معطوف به همین نگاه است.
بیان شریفی از امام رضا(ع) به ما رسیده که فقط به یکی از قسمت‌های آن می‌پردازیم و آن اینکه اگر کسی کار خیری انجام داد و به کسی نیکی کرد باید خوشحال باشد. در روایات داریم که از حضرت رضا(ع) درباره بهترین بندگان پرسیدند. حضرت فرمود: «آنان که هرگاه نیکى مى‌کنند، خوشحال مى‌شوند، هرگاه بدى مى‌کنند، استغفار مى‌کنند، هرگاه چیزى به آنان داده مى‌شود، سپاس مى‌گویند، هرگاه مبتلا و گرفتار مى‌شوند، شکیبایى می‌کنند و هرگاه خشمگین مى‌شوند، عفو و گذشت مى‌کنند.»(مسند الامام‌الرضا، ج1، ص284)
در این بیان شریف برخی صفات انسانی ذکر شده که باعث متعالی شدن جامعه هم می‌شود. جالب آنکه امکان خطا و ضعف‌های شخصیتی هم در این احادیث در نظر گرفته شده است. یعنی اینکه انسان‌ها گاهی اشتباه می‌کنند و گاهی از مدار خارج می‌شوند هم در نظر آورده شده اما راه بازگشت و توبه را هم باز گذاشته است.
در کل انجام کارهای خیر در تربیت دینی و مکتبی ما باید برای خداوند باشد تا بتواند مؤثر واقع شود و فقط در این حالت است که باید از کارمان خوشحال باشیم. زیرا اگر برای انسان‌ها باشد، خدایی نیست و رنگ ریا و خودنمایی به خود می‌گیرد. امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرمایند: ثَلاثُ عَلاماتٍ لِلْمُرائى: یَنْشِطُ اِذا رَأىَ النّاسَ وَ یَکْسِلُ اِذا کانَ وَحْدَهُ وَ یُحِبُّ اَنْ یُحْمَدَ فِى جَمیعِ اُمُورِهِ؛ ریاکار را سه نشانه است: هرگاه مردم را ببیند، به نشاط مى‌آید، هرگاه تنهاست، بىحال و تنبل است، و دوست دارد که در همه کارهایش، او را ستایش کنند.(اصول کافى، ج۲، ص۲۹۵)
اینکه انسان‌ها می‌خواهند دیده شوند و شهرت پیدا کنند و تحسین و تقدیس شوند یک نقطه ضعف است اما می‌تواند تبدیل به نقطه قوت شود و در یک حالت خداوند آن را هم پاداش می‌دهد. به عبارتی هنگامی که ما کاری را برای خدا انجام می‌دهیم و بنایی برای نشان دادن آن به مردم نداریم یک نقطه تعالی است که کمتر کسی می‌تواند در این جایگاه قرار بگیرد. ولی اینکه کار برای خدا انجام شد و خداوند خودش اسباب افشای آن را فراهم کرد و مردم فهمیدند که این کار خیر توسط چه کسی انجام شده، خوشحالی اشکال ندارد و مذموم نیست و البته می‌تواند به انسان روحیه دهد تا دوباره آن را انجام دهد. گفته شده که این یک ضعف است اما ضعفی که آسیبی ندارد.
از امام محمد باقر(ع) سؤال شد که مردی عمل خیری میکند و چون کسی می‌بیند او خوشحال و شکفته خاطر می‌شود، امام(ع) فرمود: «باکی نیست، هیچ‌کس نیست مگر اینکه دوست دارد که خداوند کار خوب او را در میان مردم آشکار کند، حتی وقتی که آن را برای این مقصود انجام نداده باشد.»(علم اخلاق اسلامی، ج۳، ص507) یعنی بالاخره انسان دوست دارد که دیده شود و مورد تحسین قرار گیرد اما باید مراقب باشد که دچار آفات این میل درونی نشود.
حال چرا کاری را نباید برای مردم انجام دهیم؟ آفات شهرت چیست؟ مقدمتا باید بگوییم دلیل اصلی آن این است که همه قدرت و توانایی که انسان‌ها دارند از سوی خداوند است و آنها از خود چیزی ندارند که بخواهند از آن خوشحال باشند. در واقع خوشحالی اصلی این است که ما از این توفیق خوشحال باشیم و لیاقتی که خداوند به ما داده است برای خدمت به بندگانش و وسیلهای برای نیکی و محبت و مهرورزی؛
انسان‌ها فقط وسیلهای هستند برای انجام امور زندگی یکدیگر و نمی‌توانند منت یا انتظاری از رفتار و کارهای خود داشته باشند. ضمن آنکه وقتی می‌گوییم نکات اجتماعی احادیث را هم باید دید به دلایل مختلف است از جمله آنکه کار برای غیر خدا می‌تواند تعادل جامعه را به‌هم بریزد. برخی آفات دامن‌گیر مردم می‌شود و رشد پیدا میکند و باعث بهم ریخته شدن نظم جامعه می‌شود. وقتی این اتفاق بیوفتد دیگر نمی‌توان جلوی آن را گرفت و به حالت اعتدال و نظم برگرداند. شاید نفع انسان‌های ناباب و ناسالم در این بی‌نظمی باشد و مسلما این فرصت را غنیمت می‌شمارند برای تامین منافع خودشان.
حالا فرض کنید هر کسی هر کاری که میکند برای دیده شدن باشد و انتظاراتی برای آن داشته باشد. در این وضعیت کسانی‌که نمی‌توانند انتظار آن شخص یا اشخاص را برآورده کنند از افعال نیک هم آزرده می‌شوند
که باعث می‌شود اعمال خیر در جامعه به مرور از بین برود. همان جمله معروفی که بارها خودمان به کار بردیم که نخواستیم این محبت و کمکت را اگر بنا باشد منتی و توقعی به دنبال آن وجود داشته باشد.
کسانی‌که قدرت دارند برای کارهای خیر دیگر سمت آن نمی‌روند و هرچیزی مابه‌ازایی را طلب میکند. یعنی هر کاری در مقابل مزدی انجام می‌شود که اگر نشود کار خیر هم انجام نمی‌شود. مشکل بعد آن است که عده‌ای که توان‌شان کمتر است سرخورده می‌شوند و می‌توانند تحت سلطه قرار بگیرند. یعنی حاضر باشند هر کاری انجام دهند که آنها نیز شامل کمک‌های خیرخواهانه شوند. مثلا مجبور شود مدح‌گو و مجیزه‌گوی فرد یا عده‌ای شود و ذره ذره شخصیت خود را خرج کند.
همچنین این حالت رفته رفته در جامعه مسابقه شهرت راه میاندازد و فاعل کار خیر آنجایی می‌رود که بیشتر شهرت را می‌آورد نه آنجایی که نیاز واقعی وجود دارد. در این بین کسانی‌که اهل جبران کردن، تحسین کردن و تشویق کردن هستند بیشتر بهره می‌برند و آنهایی که توان کمتری دارند همیشه بی‌بهره می‌مانند. اگر در شهری بیشتر فرد نیکوکار را تحویل بگیرند و در جایی دیگر این کار را نکنند، همه خیرخواهی‌ها به سمت آن شهر می‌رود و شهر دیگر بی‌بهره می‌ماند. این در مورد افراد هم صادق است.
کار خیر برای رشد جامعه است نه بی‌نظم کردن آن و هنگامی که امام الرئوف ما، امام رضا(ع) نکته‌ای اخلاقی می‌فرمایند به دنبال رشد مسلمانان و انسان‌ها هستند نه رفتن به سمت خودکامگی و استبداد و بی‌اخلاقی. کار خیر را هم باید بسیار گسترده تصور کنیم و فکر نکنیم به کمک‌های مادی منتهی می‌شود. خیرخواهی و خیر دوستی از ویژگی‌های اخلاقی و دینی انسان‌ها است اما باید در مسیر درست قرار بگیرد. ما باید در کلام ائمه(ع) به‌دنبال درس‌هایی برای زندگی‌مان باشیم پس لازم است روز هر کلمه آن دقت و تلاش علمی داشته باشیم تا منظور نظر امامان(ع) را دریابیم.
برای کار خیر باید نیاز سنجی کنیم و خودمان را یک نقطه در خطی ممتد و یک قطره در دریایی بی‌کران ببینیم که خداوند ما را در آن قرار داده است. این همراهی و همدلی با خوبی و خوبان مطمئنا جزو آرزوهای انسان‌ها است. انسان‌ها می‌خواهند در کارهای خیر و نیک سهیم باشند و هرچه سهم‌شان بیشتر هم باشد خوشحال‌تر می‌شوند.
