تمدن اسلامی در سایه وقف؛ نگاهی به اثر وقف در توسعه شهرهای اسلامی

در ادیان آسمانی کمک به هم نوعان و هم وطنان امری نیکو و پسندیده شمرده می شود. همین طرز تفکر و گسترش فرهنگ وقف و صدقه دادن (کمک به هم نوع) منجر به احداث موسسات یاری دهنده و کمک رسان همچون خیریه های کمک کننده به افراد فقیر، زنان و کودکان بی سرپرست و بدسرپرست، اداره وقف و احداث اماکن و... شده است.

یکی از اعمال پسندیده که بارها در ادیان مختلف آسمانی من جمله دین اسلام در آن توصیه شده است، عمل وقف و کمک به مردم فقیر از طریق وقف مکان، مال، غذا، پوشاک و البسه و غیره بوده است. اگر به تاریخچه کشورهای اسلامی نگاهی بیندازید، متوجه می شوید بسیاری از بزرگان، طبیبان، پادشاهان و تجار همواره در پی کمک رسانی به مردم بوده اند. وقف، که در اصطلاح به سپردن مکان، پوشاک و البسه و غیره به عموم مردم اطلاق می شود، منجر به گسترش و توسعه شهرها و روستاها و افزایش امکانات رفاهی و خدماتی به منظور بهره بردن عموم از این اماکن و تجهیزات می شده است.

به عنوان مثال در گذشته وقف حمام، کتابخانه ها، مساجد، بیمارستان ها، کلیساها و غیره امری طبیعی تلقی می شد، که نتیجه آن را امروزه می توان در نمای شهرهای قدیمی مختلف همچون بافت قدیمی بجنورد و شهرهای دیگر کشورمان مشاهده کرد. اگر در پی اطلاعاتی برای نحوه تاثیرگذاری وقف بر ساخت و توسعه شهرها در کشورهای اسلامی همچون ایران هستید، با ما همراه باشید. ما در ادامه به بررسی تاثیرات وقف بر گسترش و توسعه شهرها در دوران تاریخی مختلف می پردازیم.

تاثیر وقف در جوامع اسلامی

همواره در مذاهب مختلف آسمانی به کمک و یاری همنوعان توصیه شده است، دین مبین اسلام نیز به عنوان یکی از ادیان الهی همیشه مردم را به مساعدت و یاری یکدیگر و کمک های مالی به افراد فقیر و تنگ دست تشویق کرده است. به همین علت بزرگان اسلامی بارها مردم را به صدقه دادن، وقف کردن، کمک و یاری رساندن به یکدیگر توصیه کرده اند. همانطور که می دانید وقف تاثیرات مثبتی بر زندگی عموم مردم و اقتصاد جامعه دارد.

به همین علت بارها در کتاب آسمانی مسلمانان به انجام عمل وقف توصیه شده است. از جمله تاثیرات وقف در جوامع اسلامی می توان به کمک به قشر آسیب دیده، کاهش بیکاری، خدمت رسانی به عموم مردم، توسعه و گسترش شهرها، افزایش کسب و کارهای خصوصی و دولتی، دسترسی آسان و راحتتر به اماکن مختلف و غیره اشاره کرد. (1)

در واقع، می توان از طریق بررسی تاریخچه شهرهای اسلامی به این نتیجه رسید، که وقف منجر به گسترش و توسعه فضای شهری، بهبود ارتباطات و فرهنگ شهرنشینی، و ایجاد ساختاری مناسب برای زندگی عموم مردم می شود. انجام عمل وقف متناسب با توسعه و گسترش کشورهای اسلامی افزایش یافته است. به همین علت، می توان شهرها و محله هایی که صرفا از طریق عمل وقف ساخته شده اند، را در کشورها و شهرهای اسلامی به وفور مشاهده کرد. (2)

نقش وقف در توسعه شهرهای اسلامی

از گذشته های دور وقف در توسعه شهرهای اسلامی نقش بسیار مهمی داشته است. و معمولا توسعه شهرهای اسلامی به دو صورت کالبدی و غیرکالبدی در جامعه بازتاب پیدا می کرده است. در بازتاب های کالبدی، موقوفات مستقیما در شکل ظاهری شهر اثر می گذارند. از جمله این بازتاب ها می توان به ساخت مکان های مختلفی همچون مدرسه، بیمارستان، مسجد، پارک و غیره اشاره کرد.

اما بازتاب های غیرکالبدی که نقطه مقابل بازتاب های کالبدی بوده اند، صرفا با هدف کمک و یاری به مردم فقیر و مناطق محروم ساخته می شده اند. معمولا در وقف هایی که بازتاب آن ها غیرکالبدی بوده است، به مردم مناطق محروم همچون کشاورزان و غیره کمک می شده است. (3)

معمولا کاربری اماکن و زمین هایی که برای عمل خداپسندانه وقف در نظر گرفته می شوند، براساس اندازه و میزان مساحت فضا و نیازهای عموم مردم جامعه تعبیه می شود. تصور کنید، محله ای به مدرسه و مسجد نیازمند است و فضایی با متراژ زیاد توسط خیرین به مسئولان سپرده می شود. حالا، خیرین می توانند از طریق صحبت و گفتگو با مهندسان ساخت و ساز به احداث هر دو این اماکن (مدرسه و مسجد) بپردازند.

اما اگر متراژی که در اختیار شهردار یا استاندار قرار می گیرد، کوچکتر باشد و فقط امکان احداث و ساخت یکی از این اماکن وجود داشته باشد. قطعا، متناسب با نیاز مردم درباره احداث منطقه تصمیم گیری می شود. اگر مردم به محلی برای یادگیری و تحصیل کودکان خود نیازمند باشند، می توانند از طریق احداث مدرسه به هدفشان برسند. اما اگر مدرسه ای برای کودکان و نوجوانان در محل وجود داشته باشد، می توان به احداث مسجد پرداخت و محیطی را برای برگذاری جلسات فرهنگی و مذهبی ایجاد کرد. (4)

اهمیت وقف و ابعاد گوناگون تاثیرگذاری آن بر گسترش شهرها

شهرها همواره کالبد و نمای به خصوصی داشته اند، که با کمک و یاری سرمایه گذاران، دولتمردان، تجار و اقتصاددانان به منظور بهبود و توسعه فضاهای شهری و افزایش زیباسازی آن ها توسعه می یافته است. البته، این تاثیرات مختص گذشته نیست و امروزه هم می توان تاثیر وقف در توسعه و گسترش شهرها را مشاهده کرد. از جمله اهمیت ها و تاثیرگذاری های وقف بر گسترش شهرها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

از جمله تاثیرات اولیه وقف بر فضاهای شهری می توان به افزایش وحدت و پیوستگی محله ها و اماکن وقف شده با فضاهای شهری و منطقه ای اشاره کرد. به عنوان مثال، اگر مدرسه یا بیمارستانی در محله های فقیرنشین و یا متوسط احداث می شوند، این اماکن به گونه ای ساخته می شوند که متناسب با فضا و نیاز مردم باشند. (5)

هر کدام از این مراکز فرهنگی و اجتماعی بزرگ همچون بیمارستان ها، مدارس، فرهنگسراها، کتابخانه ها و غیره به نوعی ساخته می شوند که محلی برای تجمعات و گردهمایی های مردمی باشند. اینگونه، می توان برنامه های فرهنگی و مذهبی را در کنار یکدیگر و در مساجد اجرا کرد، این در حالی است که بیمارستان به عنوان فضایی برای خدمت رسانی به مردم محله شناخته می شود.

مکان هایی که برای وقف در نظر گرفته می شوند، در محلی قرار می گیرند که افراد به راحتی بتوانند به آن ها دسترسی پیدا کنند. به همین علت، مدارس، بیمارستان ها، مساجد و غیره در افزایش زیبایی و نمای شهر و محله ها نقش زیادی دارند. اینگونه می توان آن ها را در اماکنی که راحت ترین دسترسی به آن ها وجود دارد یافت.

بناها و اماکن وقفی به منظور دستیابی به هدفی همچون ایجاد مکانی برای ارائه خدمات پزشکی، یا مکانی برای افزایش علم آموزی و غیره ساخته می شوند. به همین خاطر می توان نیت های مثبت و خداپسندانه خیران را در اعمالشان مشاهده کرد. (6)

نقش وقف در شکل گیری اماکن تاریخی و مذهبی ایران

همانطور که بالاتر به وقف و تاثیرات آن بر توسعه شهرنشینی اشاراتی داشته ایم، بدنیست نگاهی به تاثیرگذاری وقف در شکل گیری اماکن تاریخی و مذهبی ایران داشته باشیم. همانطور که قبلا گفتیم، وقف منجر به ساخت و احداث مناطق مختلفی همچون مدارس، مساجد، کتابخانه ها و غیره می شده است. پادشاهان و افراد پولدار و سرمایه گذار علاقه زیادی به بهبود و توسعه فضاهایی شهری و منطقه زندگی خود داشته اند.

این عامل در کنار عوامل دیگری همچون افزایش رفاه عمومی منطقه، دسترسی مردم به مناطق خاص، کمک و یاری رساندن به مردم و غیره منجر به ساخت اماکن جدید و زیبا می شده است. این تاثیرگذاری را در برخی از شهرها همچون بیرجند می توان مشاهده کرد. اگر شما گشت و گذار کوتاهی در خیابان ها و مناطق شهری بیرجند داشته باشید، متوجه می شوید که اماکن و بناهای تاریخی و مذهبی بسیاری در این شهر وجود دارند که همگی آن ها وقفی هستند.

مدارس، کتابخانه ها، بیمارستان ها، مراکز بهداشتی و غیره همگی وقفی بوده اند و در شکل گیری و توسعه این شهر تاثیر داشته اند. بسیاری از این اماکن سالیان سال است که وقف شده اند و قدمت تاریخی آن ها به صدها و حتی هزاران سال پیش باز می گردد. به همین علت می توان تاثیرگذاری وقف را در شکل گیری اماکن تاریخی و مذهبی ایران به وفور مشاهده کرد. اگر بخواهیم به برخی از بافت های شهر بیرجند که وقف شده اند، اشاره کنیم. می توانیم موارد ذیل را نام ببریم:

مرکز شهر بیرجند، شما می توانید در این مرکز مساجد، کتابخانه ها، مدارس، مراکزی برای تفریح و گردش و غیره مشاهده کنید.

برخی از مراکز خدماتی همچون ایستگاه های پلیس، ساختمان ها و مراکز پزشکی و غیره جز اماکن وقفی هستند.

مراکز صنعتی کوچک و بزرگ و کارخانه ها و کارگاه های تولیدی، گاها افراد خیر و نیکوکار این مراکز را برای افزایش کار و اشتغال جوانان راه اندازی و احداث می کردند، که از طریق گشت و گذاری در سطح شهر می توان آن ها را در سطح شهر مشاهده کرد.

مناطق محدودکننده در سطح شهر همچون دروازه ها، برج ها، دیوارها و غیره، در ایام قدیم پادشاهان و افراد خیر این مناطق را به منظور افزایش سطح امنیت مردم احداث می کردند.

محله های روستایی همچون باغ ها و مناطقی برای برای کشت و برداشت برنج، کیوی و غیره، در ایام قدیم مناطق و محله های روستایی به مراکزی همچون باغ ها و زمین ها به منظور کشت و کاشت محصولات متنوع نیازمند بوده اند. افراد خیر و پولدار به واسطه بهبود سطح رفاه عموم زندگی مردم این مراکز را آماده ساخته و در اختیار نیازمندان قرار می دادند.

مراکز حکومتی همچون ارگ ها و قلعه ها و... نیز گاها زمین های خشک و بی آب و علفی بوده اند که به منظور افزایش رفاه سطح شهر وقف می شدند. (7)

نتیجه گیری و جمع بندی

همانطور که بالاتر متوجه این مسئله شده اید، وقف بخش بزرگ و مهمی از فرهنگ و تمدن ایرانی بوده است. از طریق بررسی تاریخچه شهرهای مختلف در ایران می توان به برخی از این مراکز وقفی پی برده و آن ها را شناسایی کرد. به عنوان مثال، شهر بیرجند که از نمونه های تاریخی و مذهبی وقف شده در کشور عزیزمان است که از طریق بررسی و مشاهده آن می توان به تاثیرات وقف در توسعه شهرهای اسلامی پی برد.

پی نوشتها

پرمون هما، 1392/ نقش مذهب در شکل گیری ساختارهای شهری کهن
ملکشاهی، غلامرضا 1380/ تغییرات ساختاری در اماکن مذهبی شهرهای اسلامی
شفقی، سیروس 1376/ وقف در اصفهان
محمود محمدی 1379/ تحلیل نقش متقابل وقف و شهرسازی
فرهودی و میرشفیعی 1387/ تاثیر وقف در گسترش و توسعه فیزیکی
اصغر محمد مرادی، 1390/ وقف الگوی نظارت و ارزیابی اقدامات شهرسازی و حفاظت شهری پایدار
مهدی وفایی فرد 1384/ در جستجوی هویت شهری