خصوصيات اجتماعي و اقتصادي وقف اسلامي

مقدمه

وقف بهترين و مؤثر ترين وسيله تکافل اجتماعي که آن عبارت است مقدار مالي که فرد يا افراد به انتخاب خود از مالکيت مجازي شان خارج مي کنند و به مالکيت حقيقي آن يعني خداوند پاک و بلند مرتبه بر مي گردانند تا مورد استفاده ي عموم مردم که جانشين خداوند در اموال او هستند قرار گيرد و منافع آن در راه تامين نياز مندي هاي مردم و تحقق عدالت اجتماعي مصرف شود. دکتر رافت استاد دانشگاه اسلامي ازهر شريف مي گويد: از امتيازات شريعت اسلامي آنست که مسلمان را بر تکافل اجتماعي ترغيب مي نمايد آنانرا بر صدقه دادن در راه هاي خير واعانه مساکين تشويق ميکند. نصوص قران کريم واحاديث نبوي بر اين مطلب تأکيد مي کند اين نصوص شرعي در زمانه هاي گذشته انگيزه مهمي بود تا مسلمانان صدقه دهند واموال خود را در راه هاي مختلف خير و بهبود وقف نمايند. درباره وقف آياتي مخصوص در قرآن کريم مذکور نيست ليکن آنچه کلا بر کردن کارهاي خير وجود دارد دال بر اين کارها است. بعضي ازعلماي اسلام چند آيه مبارکه را در اين راه آورده اند از آن جمله آيه وآتي المال علي حبه ذوي القربي واليتامي والمساکين وابن السبيل والسآئلين وفي الرقاب وأقام الصلاة وآتي الزکاة والموفون بعهدهم إذا عاهدوا والصابرين في البأساء والضراء وحين البأس أولئک الذين صدقوا وأولئک هم المتقون [البقرة:177] به خويشاوندان و يتيمان و درماندگان و وامنداگان در راه و گدايان دهد و در راه آزاد سازي بردگان صرف کند. نماز را بر پا دارد و زکات را بپردازد وفا کنندگان به پيمان خود بوده هنگامي که پيمان بندند و در برابر فقر و به هنگام نبرد شکيبايند اينان کساني هستند که راست ميگويند وبه راستي پرهيزکاران اينانند.
مسلمانان عقيده دارند که هر صدقه آنها علي الرغم منفعت دنيوي مفاد وثواب اخروي را دارا ميباشد از جمله آن صدقه ها وقف هم ميباشد وقف از قديم الايام در تمدن اسلامي و پيشبرد آن رول مهم بازي نموده در کتابهاي حديث وسيرت آمده است: در حديث شريف از حضرت جابر بن عبدالله نقل است که حضرت محمد صلي الله عليه وسلم فرمودند: هر فرد قادر به وقف در ميان صحابه کرام برخي از دارايي خود را وقف گردانيده بود.
واقدي در کتاب مغازي، نقل مي ‏کند مخيرق بن نصر (3هـ ق) به پيامبر خدا صلي الله عليه وسلم وصيت کرد تا اموالش را که هفت باغ بود در راه خدا به مصرف رساند حضرت نيز آن ها را موقوفه قرار داد تا اصل باغ ها محفوظ ماند و ثمره هايش مورد استفاده ي امت اسلامي قرار گيرد. در سيرت ذکر شده است که بسياري از ياران حضرت محمد صلي الله عليه وسلم در زندگي آن حضرت هر کدام مالي را وقف کردند از جمله خلفاي اربعه وحضرت ابي ايوب انصاري وحضرت عثمان و نيز گروهي هم بعد از وفات پيامبر خدا صلي الله عليه وسلم اقدام به وقف نمودند. عوايد اين اوقاف مطابق وقف کننده مصرف مي شد. اين سنت ادامه يافت و صحابه کرام و تابعين يکي بعد ديگري براي تآسي به اين سنت حسنه مالي را در راه خدا و يا براي اقرباء و خويشاوندان شان وقف مي کردند. متاسفانه اين سنت حسنه بعدها ماهيت يافت و وقف در دست برخي وسيله محروم ساختن بعضي از ورثه از ميراث و يا فرار از ضرائب قرار گرفت. دکتر عبدالقادر وقيع الله عضو مرکز دعوت و ارشاد دبي مي گويد: هر تمدن از خود خاصيت ها ونشانه هايي دارد که آنرا از تمدن هاي ديگر جدا مي سازد اکثر اين نشانه ها وخاصيتها از اصول واهداف اساسي آن تمدن سرچشمه ميگيرد. تمدن اسلامي بين سائر تمدن ها صاحب امتياز اصل تکافل اجتماعي بين افراد جامعه ميباشد که در زمانه هاي مختلف به پيمانه وسيع تطبيق گرديده مسلمانان به استناد اين اصل شکل يک بدن را داشتند مصيبت يک فرد مصيبت و اندوه تمام جامعه محسوب ميگردد. لذا مسلمانان سعي دارند تا در مالي که خداوند به آنان ارزاني فرموده مسافران و نيازمندان را شريک سازند. اين تکافل واحساس برادري وهم نوع پروري را در ساير اديان چه آسماني باشند ويا نه نمي يابيم. استاد سيد سابق مي گويد: نظام وقف در زمان جاهليت رواج نداشت رسول اکرم صلي الله عليه وسلم صحابه کرام رضوان الله عليهم اجمعين را بخاطر رفع احتياجات فقرا به اين نوع صدقه تشويق نمود غربي ها بعد از آنکه با تمدن اسلامي آشنائي حاصل کردند وقف را شناختند. مؤسساتي چون (انجلو سکونيه) به شکل مبيني وقف در فقه اسلامي تأسيس نمودند. ولي آنان هدف اين عمل خويش را محض نفع دنيوي قرار دادند که با آخرت وثواب آن ربطي نداشت اوقاف اسپانيا وانگلستان در ساحات صحت و تعليم شهرت پيدا کرد که مشهور ترين آنها مؤسسه وقفي انگلستان (کوليستوک) وبنياد نوبل در سوئد ميباشد. نظام وقف در غرب آهسته آهسته آنقدر تطور و نمو کرد که در ايالات متحده امريکا به بلندترين درجه خود رسيد ساحات تعليم منفعت عامه وبهداشتي را در بر گرفت مشهور ترين وقف در امريکا وقف بنام ميليونر جون او کيسفلير تأسيس شد در صورتيکه غرب از اين اصل نظام اسلامي استفاده نموده اولي است که از آن استفاده نموده ضرورت هاي اجتماعي و اقتصادي جامعه خود را رفع نمايم.

فوائد اقتصادي وقف

دکتر عطيه عبدالحليم استاد ماليات عمومي دانشکده اسلامي قاهره اثرات اقتصادي وقف را اينگونه بيان مي کند.
الف: بارز ترين امتياز اقتصادي وقف اينست که نميگذارد مال ودارايي که مفاد از آن بدست مي آيد پراکنده وتوزيع گردد چون مفاد وقف به ما مي فهماند که در اصل مال تصرفات که منجر به نقل ملکيت آن منوط به الله تعالي ميباشد. به همين سبب وقف بهترين وسيله نگهداري مال وثروت بوده نميگذارد کيانها وبنيادهاي اقتصادي از هم بپاشد وتلف گردد. مثلا شخصي يک قطعه زمين شرکت و يا تعمير خود را وقف ميکند ومفاد آنرا براي مساکين وفقيران صدقه ميگرداند بدين معنا است که اصل مال باقي بوده واز مفاد آن صدقه براي فقيران صورت ميگيرد.
ب ـ وقف در توزيع عوايد ملي بالاي تمام افراد جامعه رول اساسي را ادا کرده ميتواند دکتر عطيه مي افزايد عادتا وبه شکل طبيعي عوايد ملي بالاي عوامل توليد زمين يا طبيعت سرمايه کار نظم و اداره توزيع ميگردد که هر يک آن به اندازه سهم اش در عمليه توليد ملي از آن حصه ميبرد غالبا در نتيجه اين توزيع بين افراد جامعه تفاوت ثروت ها بوجود آمده جامعه طبقاتي تشکيل ميشود که به مرور زمان بين افراد جامعه دشمني بروز ميکند مال وقف سبب توزيع عيد ملي بر تمام اشخاصي و در از بين بردن اين تفاوت رول اساسي را ادا ميکند زمانيکه ثروتمندان ومالداران برخي از اموال شان را وقف نمايند و مفاد آن به فقيران ومستمندان توزيع گردد ثروت ها به تمام افراد جامعه ميرسد وخود بخود طبقات جامعه باهم نزديک گرديده روح اخوت وهمدردي بين افراد جامعه بوجود مي آيد.
ج ـ دکتر عبدالحليم مي گويد: وقف در بلند بردن سطح توليد ملي سهم فعال را ميتواند داشته باشد به اين شکل که: مفاد وقف خواه اهلي باشد و يا خيري به مستحقين توزيع ميگردد که در نتيجه بين آنها ميل به مصرف پيدا ميشود واز آن نزد افراد تقاضا به پارچه هاي استهلاکي و حتي توليدي خلق ميشود. و قاعده عمومي اقتصادي اينست که هر قدر تقاضا بين افراد براي يک پارچه بيشتر گردد به همان اندازه در توليد آن افزايش مي آيد وبالآخره سبب به کار افتادن ماشين اقتصادي شده توليدات ملي زياد مي شود.
چگونه نظام وقف مجددا احيا گردد؟ دکتر محمد شوقي الفخري يکي از کارشناسان اقتصادي در مورد احياي نظام وقف چنين مي گويد: در اين راه چند نکته مهم مي باشد اميد است مورد توجه دولت داران کشورهاي اسلامي واقع گردد از آن جمله:
1ـ لازم وضروري است که نظام وقف مجددا احيا گردد. تمام اشخاص ثروتمند تشويق شوند تا برخي از اموال خود را براي عمل خير و رفع فقر جامعه وقف نمايند.
2ـ تمام قوانيني که سد راه نظام وقف گرديده ملغي قرار داده شود و بجاي آن يک قانون متناسب با خواسته هاي جامعه ترتيب شود.
3ـ در ادارات و نظام اداري اوقاف تجديد نظر شود تا ثقه واعتماد افراد براين مؤسسات وادارات زياد گرديده واموال شان را وقف نمايند.
4ـ قواعد شرعي که در مورد وقف وجود دارد کاملا مراعات گردد. شرايط وقف کنندگان در نظر گرفته شود قاعده فقهي است که شرط واقف مانند شارع ميباشد زيرا اين کار اعتماد را بميان مي آورد و ثروتمندان تشويق ميگردند تا اموال خود را وقف کنند. ودکتر شوقي مي افزايد که: در پهلوي اين اجراءات بايد در نظر گرفته شود که انسان طبيعتا مال را دوست دارد به انفاق آن علاقه مند نميباشد بايد انگيزه هاي انفاق بين مردم زنده شود که قوي ترين آن ها انگيزه ديني بوده نصوصي که مردم را به انفاق تشويق ميکند پخش ونشر شود.

ذکر بعضي از مراکز وقف هاي اسلامي

وقف به عنوان يکي از منابع تأمين منافع عمومي و تعادل عدالت اجتماعي و نيز تأمين روزي متقاضيان توسعه يافت تا جايي که وقف طي تاريخ تمدن اسلامي در ايجاد ونوسازي اين تمدن به صورت يک مؤسسه اي مالي واعتباري مرکزي در آمد. از زمان دولت اموي در دوره ي هشام بن عبدالمليک براي اوقاف پس از توسعه اي حجم آن ديواني مرکزي خاص تشکيل گرديد که توليت آن به عهده ي کسي بود که او را صدر الوقوف مي ناميدند. در مصر در دوره ي سلطان ظاهر برقوق (738هـ) مساحت اراضي موقوفه به نصف اراضي دولتي رسيده! امري که باعث شد تا فوايد آن به زمينه هاي مختلف عمران اسلامي گسترش يابد. به گونه اي که موارد زير را شامل گرديد:
1ـ مساجد: که حکم خانه هاي خدا بر زمين ومراکز امور اسلامي مردم ونيز ميخ هاي استوار اسلام در سرزمين مسلمانان.
2ـ مدارس: که تمدن اسلامي را براي چندين قرن به عنوان تنها مرکز علمي دنيا قرار داد.
3ـ کتاب خانه ها: که امکان فراگيري رايگان علم را براي علاقه مندان به آن فراهم مي کرد.
4ـ نگهداري نسخه هاي خطي: که مربوط به دوران پيش از صنعت چاپ بود تا اندازه اي که يکي از کتابخانه هاي قاهره در عصر فاطمي توانست 2200 نسخه خطي از کتاب تاريخ طبري که يکي از آن ها به خط مولف بود در خود نگه دارد.
5ـ محافظت از موزه ها آثار باستاني ومعمولي....
6ـ ايجاد خانقاه ها براي اقطاب تصوف ومريدانشان.....
7ـ ايجاد مکتب خانه ها: در شهر ها روستا ها وآبادي ها براي حفظ قرآن کريم (يعني دار الحفاظ).
8ـ ساخت بيمارستان ها: مراکزي پيشرفته جهت معاينه ودرمان بيماري هاي جسمي ورواني.
9ـ ساخت وهموار کردن راه ها ومحفاظت از آن ها....
10ـ آزادي اسيران: به وسيله ي فديه دادن در ازاي آزادي آنان و دادن خرجي به آنان وخانواده هايشان...
11ـ کمک به در راه ماندگان براي بازگشت به خانه و سرزمينشان.
12ـ کمک براي گزاردن فريضه ي حج به کساني که توانايي مالي براي رفتن به حج را نداشتند.
13ـ اعطاي زيور آلات طلا و وسايل زينتي به عروس هاي فقيري که به هنگام ازدواج توانايي خريد آن ها را نداشتند!..
14ـ کمک به زناني که شوهرانشان خشم مي گرفتند و از آنان جدا مي شدند وآنگاه محلي براي سکونت خود نمي يافتند يا جايي که بتوانند در آن سکونت گزينند دور بود. به همين منظور خانه هايي به سرپرستي زنان برايشان فراهم مي شد که رياست آن را خانمي به عهده داشت که تلاش مي کرد تا اسباب صلح وآشتي زنان خشم گرفته را با شوهرانشان مهيا سازد!
15ـ ايجاد پايگاه ها در مرزها براي مجاهدين در راه خدا و مجهز کردن آن ها با ادوات جنگي و خرجي دادن به رزمندگان وتوجه به خانواده هاي شهدا.
16ـ کمک به نابينايان معلولان و کساني که به بيماري سخت مبتلا بودند.
17ـ درمان کردن حيوانات و پرندگان ونگهداري ومراقبت مرغان اهلي.
18ـ ايجاد مراکز توزيع شير ويژه ي کمک به مادران شيرده تا از اين طريق به تغذيه نوزادان شير خوار آنان کمک گردد!
19ـ تهيه ي سفره هاي افطار و سحري براي فقرا و افراد غريب در ماه مبارک رمضان.
20ـ ايجاد بوستان ها وباغ ها ويژه ي رهگذران تا از سايه و ميوه هاي آن در طول سال بهره مند گردند!
21ـ تهيه ظروف غذا ويژه ي مناسبت هاي شادي وغم براي کساني که توانايي خريد آن ها را ندارند همچنين ظرف هايي که خدمتگزاران مي شکستند با آن ها تعويض مي شد تا مورد آزار واذيت کار فرمايان خود قرار نگيرند.
22ـ پرداخت هزينه ي تکفين و تدفين مردگان فقير وغريب.
23ـ ايجاد گورستان ها براي تدفين افراد فقير غريب ودر راه مانده.
24ـ کمک مالي به حرمين شريفين در مکه ومدينه ومسجد الأقصي ونيز علما وطلاب موجود در آن ها وساير نيازمندان بومي وغير بومي آن جا وکمک به مهمانان وايجاد مراکز سرپرستي براي ايتام.
25ـ ايجاد مرکز صنعتي جنگي وغير جنگي مورد نياز مردم که ايجاد آن ها موجب از کار افتادن امکانات وفعاليت هاي افراد نگردد.
26ـ ايجاد کاروانسراها براي استراحت تاجران ومسافران وايجاد نانوايي ها براي پخت نان وآبخوري ها براي سيراب شدن رهگذران ونيازمندان به آب.
27ـ ايجاد سرويس هاي بهداشتي عمومي ومرکز سرپرستي ونگهداري از معلولان وبيماران مزمني.
28ـ وگذرگاه هاي که مردم به وسيله ي آن ها بتوانند از رودخانه ها و آبراهه ها وغيره گذر کنند وساختن آسياب هاي عمومي براي آسياب کردن حبوبات به طور رايگان.
29ـ توجه به زندانيان و سرپرستي از خانواده هاي آنان.
30ـ وام بدون عوض به نيازمندان تنگ دست و کمک به ازدواج پسران و دختران نيازمند.
31ـ ساخت پل بر روي رودخانه ها..
و ديگر مؤسسات مرکز و راه هاي انفاق که مردم از طريق موقوفات آن ها را تأمين کردند و به وسيله ي آن توانستند تمدني همه جانبه پديد آورند؛ همچنين به وسيله ي وقف امنيت اجتماعي وعدالت مالي محقق گرديد آن هم در دوره هايي که ستم هايي اجتماعي به سان غولي ترس و نگراني را ميان امت ها و ملتها گسترش مي داد. اين اوقاف در کنار تحقق امنيت مادي باعث تضمين امنيت روحي و فکري نيز مي شدند چرا که هزينه ي علم وعلما و مرکز علمي - تحقيقي را از سوي مردم تأمين مي کرد نه دولت؛ در نتيجه رأي و انديشه را از استبداد سلاطين رهانيد تا جايي که مراکز علوم اسلامي دانشمنداني را تربيت کرد که قدرت اجتماعي شان از قدرت پادشاهان وحاکمان به مراتب افزون تر بود.
منبع: ميراث جاويدان

---

تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله