كلمات بار مفهومي خاص خود را دارند كه بايد به آن توجه شود. گاه گفتن يا نگفتن يك جمله و يا يك كلمه و يا به كار بردن يا نبردن يك اسلوب ادبي، كلام را تبديل به سخني مي‌كند كه به چند وجه قابل برداشت است و در صورتي كه متكلم به وجوه آن توجه نداشته باشد، مي‌تواند بستري شود براي سوء استفاده كساني كه در پي چهره به ظاهر حق خود در پي اهدافي هستند كه گاه شايد با هدف اصلي گوينده در تضاد است .
چند روز گذشته پيامي از حجت الاسلام سيد حسن خميني خطاب به همايش دانشجویان و تشکل‌ها و انجمن‌های اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی منتشر شد كه نكات خوبي در آن بيان شده بود. ترغيب دانشجويان به تهذيب نفس و آشنايي با معارف قرآن، تشويق به بهره گيري از آرمان‌هاي انقلاب و نيز فعاليت تشكيلاتي از جمله نكات خوب گنجانده شده در اين پيام بود . اما با توجه به اين محسنات نقدهايي نيز به محتواي پيام ايشان وارد است كه انتظار مي‌رفت پيام از اين ايرادات پيراسته باشد چرا كه از جايگاهي صادر مي‌شود كه منتسب به علم است .
امر به معروف و نهي از منكر يقينا از وظائف آحاد ملت است و بنا به فرموده امام راحل(ره) "امر به معروف و نهی از منکر دو اصلی است در اسلام که می خواهد همه چیز را اصلاح کند .
یعنی با این دو اصل می خواهد تمام اقشار مسلمین را اصلاح کند . به همه مأموریت داده ، به همه ی ما ، به تمام افراد زیر پرچم مأموریت داده که باید وادار کنید همه را به کارهای صحیح و جلوگیری از کارهای فاسد.(1)" و اين به اين معناست كه اين وظيفه بر دوش آحاد ملت نهاده شده است و بر همگان لازم است نسبت به آن اقدام نمايند . قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران نيز به صراحت به اين نكته اشاره نموده و ميگويد "در جمهوری اسلامی ایران، دعوت به خیر،امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت، شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون معین می‌کند. والمومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض،یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر(2)"
اين روايت با بيان‌هاي مختلف بيش از 65 مرتبه در كتب روايي آمده است و نكته جالب اين است كه سه چيز يعني اخلاص در عمل و نصيحت حاكمان و اهتمام به امور مسلمين همراه هم آمده است و اين خط، سير نصيحت را مشخص مي‌نمايد و شايد بتوان با نگاه فقاهتي چنين برداشتي نمود كه نصيحت نسبت به ائمه مسلمين بايد محفوف و پيچيده شده در اخلاص در عمل و نيز توجه به مصالح عامه مسلمين(4) بايد باشد و نه اغراض فردي و يا حزبي و گروهي.
گستره تكرار اين جمله نشان مي‌دهد كه از اصول مهم در ادبيات سياسي اسلام است و و برزگاني چون ثقة الاسلام كلينى در كتاب الحجة از كتاب كافى شريف ، بابي با نام باب ما امر النبى(ص )بالنصيحة لائمة المسلمين گشوده و به احاديث مرتبط با اين باب پرداخته است.
امام راحل در اين خصوص مي‌فرمايند :اگر من پایم را کج گذاشتم شما مسؤلید اگر نگویید چرا پایت را کج گذاشتی ؟(5)
با نگاهي به مراتب امر به معروف و نهي از منكر و نيز شرايط آن به نكات قابل توجيه ی مي‌رسيم كه به واسطه آن نكات نقدي جدي بر اين جمله حجت الاسلام خميني كه فرموده اند وظیفه ای که به هیچ فرد یا گروهی نمی توان برای انجام آن وکالت داد. وارد مي‌شود كه از دريچه انصاف اين بيان از كسي كه داعيه دار فهم بار اجتهادي كلمات است بعيد است.
يكي از قواعد مهم در امر به معروف و نهي از منكر توجه به مراتب امر به معروف و نهي از منكر است كه براي آن سه مرتبه ذكر نموده اند. مرتبه قلبي كه در آن فرد مسلمان قلبا از منكر انجام شده منزجر است، مرتبه زباني كه انسان مؤمن در مقابل منكرات سكوت نمي‌كند و با زبان تذكر مي‌دهد و مرتبه عملي كه در اين مرحله در برابر منكر به صورت عملي اقدام مي‌شود. امير المومنين (علیه السلام) فرمودند: كسى كه منكَر را با قلب و زبان و دستش و انكار نكند، مرده اى است ميان زندگان. (6)
با توجه به ظرافت مسئله امر به معروف و نهي از منكر شارع مقدس پس از آنكه امر به معروف و نهي از منكر را وظيفه همگاني دانسته مسئوليت هر بخش از مراتب مذكور را با توجه به توانمندي و پيشنيازهاي يك امر به معروف و نهي از منكر موفق به عهده گروهي نهاده است و يا به تعبير حجت الاسلام خميني گروهي را وكيل بر انجام اين كار نموده است .
به عنوان مثال در امر و نهي حاكمان با توجه به ظرافت كار، مسئوليت انجام اين وظيفه به عهده گروهي از عالمان و سياست‌مداران و خبرگان جامعه نهاده شده است. چرا كه از شرايط امر به معروف و نهي از منكر علم به معروف و منكر است يعني كسي كه مي‌خواهد به اين فريضه عمل نمايد بايد ابتدا معروف و منكر را بشناسد(7) و با توجه به اينكه امر حكومت، امري خطير است و هركسي توان تحليل شرايط و فهم وظيفه ملوك را ندارد، لذا اين مسئوليت به دوش طايفه اي از خواص نهاده شده است كه آنها نيز با توجه به شرايط مندرج در فقه موظف به اين امر و نهي هستند و يا در خصوص امر به معروف و نهي از منكر عملي در خصوص حدود و احقاق حقوق و يا جلو گيري از افساد جامعه، كه مرتبه سوم از امر به معروف و نهي از منكر است، مردم حق دخالت ندارند چرا كه زمينه ساز هرج و مرج اجتماعي مي‌شود و اين وظيفه. طبق اصل ۱۵۹(8) قانون اساسي بر عهده دستگاه قضايي كشور نهاده شده و در واقع آنها وكيل اين بخش از امر به معروف و نهي از منكر شده اند.
مقام معظم رهبري در اين باره فرمودند : تخلّف از قانون و خروج از مدار قانونى براى مقابله با هر چيزى كه به نظر انسان منكر مى‌آيد - بدون اجازه حكومت - خودش يك جرم است؛ مگر نهى از منكر زبانى، كه بارها گفتيم نهى از منكر زبانى جايز و واجب و وظيفه همه است و در هيچ شرايطى هم ساقط نمى‌شود؛ اما آن‌جايى كه نوبت اجرا و عمل برسد، همه بايد طبق قوانين عمل كنند. هيچ چيزى مجوّز اين نيست كه بگويند چون نيروى انتظامى و قوّه قضايّيه عمل نكردند، خودمان وارد ميدان شديم؛ نخير، آن روزى كه لازم باشد مردم براى حادثه‌اى خودشان وارد عمل شوند، رهبرى صريحاً به آنها خواهد گفت.(9)
از آنجا كه امر به معروف و نهي از منكر يك واجب كفائيست و در صورتي كه كسي به آن اقدام ننمايد بر همگان واجب است كه نسبت به آن اقدام نمايند؛ در ماده 19 قانون امر به معروف و نهي از منكر بسيج مستضعفين موظف به امر به معروف و نهي از منكر گرديده است. البته اين معنا نيست كه امر به معروف و نهي از منكر از بقيه ساقط است بلكه اين نهاد مردمي به عنوان وظيفه بايد به اين فريضه اقدام نمايد.
وکالت به گروهی برای احیای امر به معروف شرعی و قانونی است، اما منافاتی با امر به معروف همگانی ندارد
با توجه به ظرافت مسئله امر به معروف و نهي از منكر شارع مقدس پس از آنكه امر به معروف و نهي از منكر را وظيفه همگاني دانسته مسئوليت هر بخش را با توجه به توانمندي و پيشنيازهاي يك امر به معروف و نهي از منكر موفق به عهده گروهي نهاده است و يا به تعبير حجت الاسلام خميني گروهي را وكيل بر انجام اين كار نموده است .
جا دارد ايشان قبل از صدور اين پيام با مراجعه به باب امر به معروف و نهي از منكر در كتب مختلف فقهي و روايي جمله اي را انتخاب مي‌نمودند كه جلوی هر گونه سوء استفاده اي را بگيرد و مستمسك دست عده اي كه با گرفتن اين خط به دنبال ايجاد شك در سطوح عالي نظام هستند قرار نگيرد.
نكته ديگر در امر به معروف و نهي از منكر لازم است مورد توجه قرار گيرد اين است كه بايد به گونه اي باشد كه احتمال تاثير در آن برود و لذا ايجاد جو سياسي در امر به معروف و يا نهي از منكر حاكمان، كه غالبا مانع پذيرش است خلاف هدف اين دو فريضه الهيست؛ لذا شيوه اين امر و نهي نيز از اهميت خاصي برخوردار است.
نكته قابل توجه اين است كه همگاني بودن امر به معروف و نهي از منكر به معناي بي قانوني در اين وادي نيست بلكه به اين معناست كه بايد همه در اين باب خود را مسئول دانسته و نسبت به آن بخش از اين وظيفه همگانه كه بر عهده آنها نهاده شده است دغدغه داشته باشند .
چند روز گذشته پيامي از حجت الاسلام سيد حسن خميني خطاب به همايش دانشجویان و تشکل‌ها و انجمن‌های اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی منتشر شد كه نكات خوبي در آن بيان شده بود. ترغيب دانشجويان به تهذيب نفس و آشنايي با معارف قرآن، تشويق به بهره گيري از آرمان‌هاي انقلاب و نيز فعاليت تشكيلاتي از جمله نكات خوب گنجانده شده در اين پيام بود . اما با توجه به اين محسنات نقدهايي نيز به محتواي پيام ايشان وارد است كه انتظار مي‌رفت پيام از اين ايرادات پيراسته باشد چرا كه از جايگاهي صادر مي‌شود كه منتسب به علم است .
توجه دائم به هدایت رهبری در نهان و آشکار
اولين نكته اي كه در پيام ايشان مغفول مانده است همان نكته ايست كه امام راحل(ره) در اكثر ديدارها و توصيه هاي سياسي الهي خود به آن اشاره مي‌فرمودند . از آنجا كه خط سير يك جامعه را رهبريش مشخص مي‌كند و تشكل هاي سياسي و ديني داعيه دار تبيين اين خط سير هستند، لازم است زماني كه شخصي براي يك تشكل با دغدغه هاي سياسي و ديني پيامي صادر مي‌كند آن تشكل را به رأس هرم و رهبري آن جريان رهنمون گردد. چيزي كه در سطور مرقومه ی ايشان مفقود است. پيروي از ولايت فقيه و نيز پيروي از شخص ولي بايد دائما مورد توجه قرار گيرد؛ چرا كه ولايت ركن جريان سياسي اسلام است و ولايت فقيه كه تجسم آن در ولي فقيه است به فرموده امام راحل(ره) همان ولايت رسول الله(صلي الله عليه و آله) است. البته اين مساله را بايد ناشي از غفلت در نگارش دانست وگرنه ايشان كه علي الدوام داعيه ترويج تفكر امام(ره) را دارند و يقينا با توجه به اهتمام امام(ره) به جريان ولايت فقيه به به اين ركن اساسي علما و عملا التزام دارند.امر به معروف و نهي از منكر، از وظائف آحاد ملت است
مسئله ديگر در مورد نظر ايشان در خصوص امر به معروف و نهي از منكر است. ايشان در بند چهارم پيام خود با توصيه به امر به معروف و نهي از منكر حاكمان مي‌نويسند:" مهمترین وظیفه ی دانشگاهی شما عزیزان، اصلاح انحرافات و نیز اعتقاد و التزام به امر به معروف و نهی از منکرِ حاکمان است وظیفه ای که به هیچ فرد یا گروهی نمی توان برای انجام آن وکالت داد."امر به معروف و نهي از منكر يقينا از وظائف آحاد ملت است و بنا به فرموده امام راحل(ره) "امر به معروف و نهی از منکر دو اصلی است در اسلام که می خواهد همه چیز را اصلاح کند .
یعنی با این دو اصل می خواهد تمام اقشار مسلمین را اصلاح کند . به همه مأموریت داده ، به همه ی ما ، به تمام افراد زیر پرچم مأموریت داده که باید وادار کنید همه را به کارهای صحیح و جلوگیری از کارهای فاسد.(1)" و اين به اين معناست كه اين وظيفه بر دوش آحاد ملت نهاده شده است و بر همگان لازم است نسبت به آن اقدام نمايند . قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران نيز به صراحت به اين نكته اشاره نموده و ميگويد "در جمهوری اسلامی ایران، دعوت به خیر،امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت، شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون معین می‌کند. والمومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض،یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر(2)"
امر به معروف و نهي از منكر و رابطه آن با امر و نهی حاكمان
يكي از مصاديق مهم امر به معروف و نهي از منكر امر و نهي حاكمان است؛ كه در لسان روايات از آن به النصيحه لائمة المسلمين ياد شده است. امام صادق(عليه السلام) از رسول خدا(صلي الله عليه و آله) نقل مي‌فرمايد: كه حضرت در مسجد خيف خطبه اي خواندند و در آن خطبه فرمودند: "سه چيز است كه قلب مرد مؤمن نسبت به آنها رغبت دارد و از آن روي گردان نيست. عمل خالص براي خدا و نصيحت پيشگامامن و حاكمان مسلمان و اهتمام نسبت به امور جماعت مسلمين(3) ."اين روايت با بيان‌هاي مختلف بيش از 65 مرتبه در كتب روايي آمده است و نكته جالب اين است كه سه چيز يعني اخلاص در عمل و نصيحت حاكمان و اهتمام به امور مسلمين همراه هم آمده است و اين خط، سير نصيحت را مشخص مي‌نمايد و شايد بتوان با نگاه فقاهتي چنين برداشتي نمود كه نصيحت نسبت به ائمه مسلمين بايد محفوف و پيچيده شده در اخلاص در عمل و نيز توجه به مصالح عامه مسلمين(4) بايد باشد و نه اغراض فردي و يا حزبي و گروهي.
گستره تكرار اين جمله نشان مي‌دهد كه از اصول مهم در ادبيات سياسي اسلام است و و برزگاني چون ثقة الاسلام كلينى در كتاب الحجة از كتاب كافى شريف ، بابي با نام باب ما امر النبى(ص )بالنصيحة لائمة المسلمين گشوده و به احاديث مرتبط با اين باب پرداخته است.
امام راحل در اين خصوص مي‌فرمايند :اگر من پایم را کج گذاشتم شما مسؤلید اگر نگویید چرا پایت را کج گذاشتی ؟(5)
با نگاهي به مراتب امر به معروف و نهي از منكر و نيز شرايط آن به نكات قابل توجيه ی مي‌رسيم كه به واسطه آن نكات نقدي جدي بر اين جمله حجت الاسلام خميني كه فرموده اند وظیفه ای که به هیچ فرد یا گروهی نمی توان برای انجام آن وکالت داد. وارد مي‌شود كه از دريچه انصاف اين بيان از كسي كه داعيه دار فهم بار اجتهادي كلمات است بعيد است.
وظیفه ای که توسط شارع مقدس برای آن قانون گذاشته شود، واجب الاجراست
نكته قابل توجه كه در امر به معروف و نهي از منكر وجود دارد اين است كه امر به معروف و نهي از منكر يك وظيفه است و هر چيزي كه وظيفه شد قطعا از طرف شارع مقدس براي آن قواعدي مشخص شده است تا با توجه به آن قواعد ثمره مطلوب از آن تكليف به دست آيد كه امر به معروف و نهي از منكر نيز از اين قاعده مسنثني نيست.يكي از قواعد مهم در امر به معروف و نهي از منكر توجه به مراتب امر به معروف و نهي از منكر است كه براي آن سه مرتبه ذكر نموده اند. مرتبه قلبي كه در آن فرد مسلمان قلبا از منكر انجام شده منزجر است، مرتبه زباني كه انسان مؤمن در مقابل منكرات سكوت نمي‌كند و با زبان تذكر مي‌دهد و مرتبه عملي كه در اين مرحله در برابر منكر به صورت عملي اقدام مي‌شود. امير المومنين (علیه السلام) فرمودند: كسى كه منكَر را با قلب و زبان و دستش و انكار نكند، مرده اى است ميان زندگان. (6)
به عنوان مثال در امر و نهي حاكمان با توجه به ظرافت كار، مسئوليت انجام اين وظيفه به عهده گروهي از عالمان و سياست‌مداران و خبرگان جامعه نهاده شده است. چرا كه از شرايط امر به معروف و نهي از منكر علم به معروف و منكر است يعني كسي كه مي‌خواهد به اين فريضه عمل نمايد بايد ابتدا معروف و منكر را بشناسد(7) و با توجه به اينكه امر حكومت، امري خطير است و هركسي توان تحليل شرايط و فهم وظيفه ملوك را ندارد، لذا اين مسئوليت به دوش طايفه اي از خواص نهاده شده است كه آنها نيز با توجه به شرايط مندرج در فقه موظف به اين امر و نهي هستند و يا در خصوص امر به معروف و نهي از منكر عملي در خصوص حدود و احقاق حقوق و يا جلو گيري از افساد جامعه، كه مرتبه سوم از امر به معروف و نهي از منكر است، مردم حق دخالت ندارند چرا كه زمينه ساز هرج و مرج اجتماعي مي‌شود و اين وظيفه. طبق اصل ۱۵۹(8) قانون اساسي بر عهده دستگاه قضايي كشور نهاده شده و در واقع آنها وكيل اين بخش از امر به معروف و نهي از منكر شده اند.
مقام معظم رهبري در اين باره فرمودند : تخلّف از قانون و خروج از مدار قانونى براى مقابله با هر چيزى كه به نظر انسان منكر مى‌آيد - بدون اجازه حكومت - خودش يك جرم است؛ مگر نهى از منكر زبانى، كه بارها گفتيم نهى از منكر زبانى جايز و واجب و وظيفه همه است و در هيچ شرايطى هم ساقط نمى‌شود؛ اما آن‌جايى كه نوبت اجرا و عمل برسد، همه بايد طبق قوانين عمل كنند. هيچ چيزى مجوّز اين نيست كه بگويند چون نيروى انتظامى و قوّه قضايّيه عمل نكردند، خودمان وارد ميدان شديم؛ نخير، آن روزى كه لازم باشد مردم براى حادثه‌اى خودشان وارد عمل شوند، رهبرى صريحاً به آنها خواهد گفت.(9)
از آنجا كه امر به معروف و نهي از منكر يك واجب كفائيست و در صورتي كه كسي به آن اقدام ننمايد بر همگان واجب است كه نسبت به آن اقدام نمايند؛ در ماده 19 قانون امر به معروف و نهي از منكر بسيج مستضعفين موظف به امر به معروف و نهي از منكر گرديده است. البته اين معنا نيست كه امر به معروف و نهي از منكر از بقيه ساقط است بلكه اين نهاد مردمي به عنوان وظيفه بايد به اين فريضه اقدام نمايد.
وکالت به گروهی برای احیای امر به معروف شرعی و قانونی است، اما منافاتی با امر به معروف همگانی ندارد
با توجه به ظرافت مسئله امر به معروف و نهي از منكر شارع مقدس پس از آنكه امر به معروف و نهي از منكر را وظيفه همگاني دانسته مسئوليت هر بخش را با توجه به توانمندي و پيشنيازهاي يك امر به معروف و نهي از منكر موفق به عهده گروهي نهاده است و يا به تعبير حجت الاسلام خميني گروهي را وكيل بر انجام اين كار نموده است .
جا دارد ايشان قبل از صدور اين پيام با مراجعه به باب امر به معروف و نهي از منكر در كتب مختلف فقهي و روايي جمله اي را انتخاب مي‌نمودند كه جلوی هر گونه سوء استفاده اي را بگيرد و مستمسك دست عده اي كه با گرفتن اين خط به دنبال ايجاد شك در سطوح عالي نظام هستند قرار نگيرد.
نكته ديگر در امر به معروف و نهي از منكر لازم است مورد توجه قرار گيرد اين است كه بايد به گونه اي باشد كه احتمال تاثير در آن برود و لذا ايجاد جو سياسي در امر به معروف و يا نهي از منكر حاكمان، كه غالبا مانع پذيرش است خلاف هدف اين دو فريضه الهيست؛ لذا شيوه اين امر و نهي نيز از اهميت خاصي برخوردار است.
نكته قابل توجه اين است كه همگاني بودن امر به معروف و نهي از منكر به معناي بي قانوني در اين وادي نيست بلكه به اين معناست كه بايد همه در اين باب خود را مسئول دانسته و نسبت به آن بخش از اين وظيفه همگانه كه بر عهده آنها نهاده شده است دغدغه داشته باشند .
پي‌نوشت‌ها:
1) صحیفه نور جلد 9 ص 195
2) اصل هشتم قانون اساسي
3) بحار الانوار ج 21 ص 138 ح 33
4) اصول كافى، ج1، ص403/ بابي در نصيحت و نهي از منكر حاكمان
5) صحیفه نور ج 8 ص 44
6) تهذيب الأحكام(تحقیق خرسان) ج 6، ص 181 ، ح 374
7) تحرير الوسيله امام خميني (ره)،ج1، ص442.
8) مرجع رسمی تظلمات و شکایات، دادگستری است. تشکیل دادگاهها و تعیین صلاحیت آنها منوط به حکم قانون است
9) بیانات رهبر معظم انقلاب در مراسم تنفیذ حکم رییس‌جمهوری وقت، ۱۱ مرداد ۱۳۸۰.
/ج
.jpg "اوصاف و ویژگیهای منتظران امام زمان(عج) چگونه است؟")
.jpg "اهداف و آرمان هاى امام خمینی (رحمه الله) از منظر رهبر انقلاب")
