تحقيق کيفي با تأکيد بر روش گروه کانوني

مقدمه

تحقيق کيفي روشي است که در بسياري از روش هاي آکادميک ( معمولاً در رشته هاي علوم اجتماعي ) و همچنين در تحقيقات بازاريابي و زمينه هاي ديگر به کار مي رود ( Adler, 1987 ). هدف از تحقيق کيفي، به دست آوردن درکي عميق از رفتار انساني و دلايل پديد آورنده ي رفتارهاست. تحقيق کيفي به سؤالاتي همچون چرا و چگونه، در زمينه تصميم گيري پاسخ مي دهد و تنها به پاسخ سؤالات چه چيزي، کجا و چه زماني نمي پردازد. از اين رو نمونه هاي کوچک تر و در عين حال متمرکزتر به جاي نمونه هاي بزرگ مورد نياز است. (3)
روش هاي کيفي اطلاعاتي را تنها در زمينه موارد خاص مورد مطالعه به دست مي دهد و هرگونه نتيجه گيري هاي کلي تر حاصل از آنها، تنها فرضيه ( حدس هاي اطلاع دهنده ) محسوب مي شوند. روش هاي کيفي در راستاي بررسي صحت اين فرضيه ها به کار مي روند.

1- گام هاي اساسي تحقيق کيفي

1-1- شناخت مسئله پژوهش

درک و شناختي که به تعريف مسئله پژوهش مي انجامد، معمولاً بيش از هر عامل ديگري، ارزش نهايي پژوهش را تعيين مي کند ( گال و ديگران، 1387: 93 ).
بنابر برداشت نادرستي که در مورد تحقيق رواج دارد، ميان وسعت پرسش هاي مورد بحث و ارزش پاسخ هاي به دست آمده رابطه مستقيمي وجود دارد. برخلاف اين پنداشت نادرست، هرچه پرسش تحقيق محدودتر باشد، بهتر مي توان پاسخ قانع کننده اي را به دست آورد. البته در اين قضيه نبايد راه افراط و تفريط را در پيش گرفت ( سيلورمن، 1381: 23 ).
به طور کلي مي توان گفت: ايجاد مسئله کلي مورد پژوهش بايد بر اساس علاقه محقق باشد ( Voce, 2002 ). فرايند پژوهش علمي مستلزم صرف وقت، کوشش مستمر، دقت ريزبينانه و قدرت تحمل بسيار است، از اين رو در صورتي که پژوهش مورد علاقه پژوهشگر باشد، تحمل مشکلات کار بر وي آسان شده و با انگيزه بيشتري با مشکلات فرايند پژوهش روبه رو مي شود ( سرمد و همکاران، 1387: 29 ).

2-1- بيان هدف مطالعه

بخش اوليه يک مطالعه حاوي بيان کلي مسئله، اهميت مسئله و گزاره هاي خاص مسئله تحقيق است. براي دستيابي به گزاره هاي مسئله از جمله فرضيه ها يا سؤال هاي تحقيق، پژوهشگر بايد ابتدا به بررسي پيشينه تحقيق بپردازد. براي اين منظور لازم است با توجه به مفاهيم و اصطلاحات تشکيل دهنده ي موضوع مورد بررسي، پژوهش هاي قبلي را که درباره ي اين موضوع انجام شده است، مورد نظر قرار دهد. هدف از انجام اين عمل، پي بردن به گزاره هاي پژوهش هاي قبلي است که در اين زمينه يا زمينه هاي مشابه ارائه شده است. پژوهشگر ضمن بررسي گزاره هاي تحقيقات قبلي، روش گردآوري داده ها و نتايج حاصل از پژوهش هاي قبلي را مورد توجه قرار داده و به نقاط قوت و ضعف آنها پي برده و گزاره هاي مسئله خود را با توجه به آنها مشخص مي کند ( همان: 32 ).
هدف پژوهش کيفي درک مفهوم پديده هاي اجتماعي، در جايگاه طبيعي آنها، به ويژه براي مردم و مؤسساتي که با آنها درگيرند، است ( ميرمالک و ديگران، 1385: 1 ).
کاپلان و ماکسول ( 1994 ) مدعي اند که هدف پژوهش کيفي، درک پديده ها از نقطه نظر مشارکت کنندگان و در بستر نهادي و اجتماعي خاص آنهاست که اين هدف هنگام کمّي سازي يافته ها ناديده گرفته مي شود ( دانايي فرد و همکاران، 1383 ).
پژوهشگر در تحقيق کيفي، حکم يک ابزار يا وسيله را دارد و حضور او در صحنه مورد تحقيق، بخشي از الگوي اصلي را تشکيل مي دهد. چه اينکه او در ميدان تحقيق حضوري فعال و پايدار داشته باشد، مشارکت و حضوري شخصي. به هر حال پژوهشگر وارد صحنه زندگي افراد مورد تحقيق مي شود. همين مسئله باعث بروز سلسله مسائلي استراتژيک، اخلاقي و شخصي مي شود، که در تحقيقات کمي مشاهده نمي شود ( Locke, Spirduso, Silverman, 1993 ).
به طور کلي مي توان گفت هدف تحقيق کيفي بايد:
- مبتني بر تحليل مسئله باشد؛
- از مطالعات پيشين برگرفته شده باشد؛
- توسط مرور ادبيات هدايت مي شود؛
- با توجه به افرادي که از تحقيق استفاده مي کنند، تعيين شود ( Voce, op. cit ).

3-1- توسعه يک چهارچوب مفهومي/ نظري يا تئوريک تحقيق

چهارچوب نظري به مجموعه اي از گزاره ها اطلاق مي شود که به لحاظ نظري قادر به تبيين يا طبقه بندي متغير وابسته يا اصلي تحقيق هستند. اين گزاره ها ممکن است از يک نظريه خاص گرفته شده باشند يا تلفيقي از نظريات مختلف باشند که همگرايي آنها به لحاظ نظري توسط محقق ثابت شده باشد ( حيدري، 1387: 1 ).
در تحقيقات کيفي، تحقيق بالقوه از مشاهده شخص از دنياي واقعي مشکل آفرين يا وسوسه انگيز سرچشمه مي گيرد و حرکت خود را آغاز مي کند و به تئوري شخصي مي رسد و سپس به تئوري رسمي، مفاهيم و اصول يا الگوهايي مي انجامد که در سايه مروري بر ادبيات حاصل مي شود. اين ترکيب يا ائتلاف باعث مي شود که پرسش اصلي تحقيق شکل گرفته و مطرح شود ( مارشال و راسمن، 1386: 28 ).

4-1- تدوين سؤالات کلي و خاص ( اهداف اصلي و فرعي )

موضوع تحقيق و طرح پرسش هاي کلي در حالي صورت مي گيرد که فرايند تحقيق مسير پيشرفت و تکامل را پيمايد. با تکيه بر مطالب و بحث هاي ادبيات و تئوري موجود، پژوهشگر مي کوشد به موضوعي خاص توجه کرده و آن را شفاف کند. اغلب هدف اوليه پژوهش اين است که پرسش هايي را مطرح کند که بيشتر جنبه آزمايشي داشته و از بينشي قوي برخوردار باشند. به احتمال بسيار زياد، در فرايند تحقيق مفاهيم و اصول ذي ربط ارائه مي گردند، ولي طرح تحقيق بايد با توجه به دانش و ادبيات موجود بتواند مقصود يا مقصد اصلي را بيان کند ( همان: 39 ).
مسئله تحقيق در مطالعات کيفي و کمي مي تواند به صورت سؤال بيان شود ( سرمد و همکاران، پيشين: 34 ). سؤالات تحقيق را مي توان به سه دسته تقسيم کرد:
الف ) سوال هاي توصيفي: در اين گونه سؤال ها معمولاً از کلمات « چه مي باشد »، « چيست » و « چگونه است » استفاده مي شود.
ب ) سؤال هاي رابطه اي: در اين گونه سؤال ها، چگونگي رابطه دو يا چند متغير مورد نظر قرار مي گيرد.
ج ) سؤال هاي تفاوتي: اين سؤال ها با تفاوت سطوح متغيرها سروکار دارد ( همان: 35-34 ).

5-1- انتخاب يک طرح تحقيق کيفي

در تحقيق کيفي طرح هاي گوناگوني وجود دارد که عبارتند از:
الف ) مطالعه موردي: تحقيقات موردي به گونه اي طرح ريزي شده است که پژوهشگران بتوانند مسئله ها و نتيجه هاي اجراي طرح مزبور را در زمينه يکپارچه کردن سيستم آموزشي مستند کرده و به تجزيه و تحليل داده هايي که در هر ناحيه به دست مي آيد، توجه خاص نمايند ( Rossman, Corbett,Dawson, 1986: 86 ).
مي توان گفت: مورد مطالعه يک فرد است، داده ها مي تواند کمي يا کيفي باشد و تمرکز بر اين است که چه چيزي را مي توان از يک مورد فردي آموخت. يک مورد مي تواند ساده يا پيچيده باشد، مانند يک کودک به تنهايي يا طبقه اي از کودکان.
ب ) قوم نگاري: ريشه آن در انسان شناسي است. همچنين تحقيق واقع گرايانه و مشاهداتي مشارکت کننده ناميده مي شود ( Voce, op. cit. ). پژوهشگري که به روش تحقيق کيفي درصدد برمي آيد درباره قوم ها پژوهش کند، وارد ميدان تحقيق مي شود که بين فرهنگ او و فرهنگ جامعه مورد تحقيق تفاوت يا اختلاف است. هدف پژوهشگر اين است که نمادها و ارزش هاي چنين فرهنگي را شرح دهد، بدون اينکه بر پايه ي محتواي فرهنگي خويشتن درصدد صدور رأي و قضاوت درباره ي آن فرهنگ برآيد، هرچند انجام چنين کاري بسيار مشکل است ( Soloway & Walters, 1977: 161 ).
ج ) نظريه زمينه اي: نظريه زمينه اي به مثابه روش تحقيق، توسط دو جامعه شناس به نام هاي بارني گليزر (4) و آنسلم اشتراس (5) مطرح شد ( محمدپور و ايمان، 1387 ). هدف اصلي آن توليد نظريه- و نه تصديق آن- است. روند تحقيق با يک حوزه مطالعاتي شروع شده و به تدريج موارد مرتبط پديدار مي شوند ( استراس و کوربين، 1387 ). مي توان گفت که نظريه زمينه اي:
- ريشه در علوم اجتماعي دارد؛
- بر توسعه تئوري تأکيد دارد؛
- زمينه آن داده هايي است که به صورت سيستماتيک جمع آوري و تحليل شده است.
د ) پديدارشناسي: پديدارشناسي ريشه در فلسفه دارد و سؤال کلي آن اين است که مفهوم، ساختار و اساس تجربه موجود در مورد اين پديده براي شخص يا گروه مورد نظر چيست و واقعيت ذهني هر فرد چگونه در معني دار کردن تجربيات به کار مي رود؟ همچنين به تحليل زبان يا بياني که به کار مي رود ( شيوه بيان ) مي پردازد.
ه ) تحقيق مشارکتي: بسياري از مردم شناسان اجتماعي و جامعه شناسان از روش پژوهش مشارکتي استفاده کرده اند. کساني که درگير کار پژوهش ميداني مي شوند، به زودي درمي يابند که همه آنهايي که براي جمع آوري اطلاعات به آنها مراجعه مي کنيم، يکسان خلق نشده اند. بعضي از آنها تنها مي توانند نام، سمت و شماره مسلسل و داده هاي ابتدايي و آشکاري از اين قبيل را در اختيار ما بگذارند، در حالي که در نقطه مقابل اينها، افرادي وجود دارند که نه تنها فرهنگ سازمان متبوع خود را عميقاً جذب کرده اند، بلکه افراد و رويدادهاي اطراف خود را نيز متفکرانه تحت نظر و مشاهده قرار مي دهند. اين گروه از اعضاي يک سازمان مي توانند علاوه بر تأمين اطلاعات مهم و اساسي، از طريق عرضه انديشه هاي با ارزش و سازنده نيز به کار تحقيق و پژوهش کمک کنند. بنابراين مي توان موارد زير را بر شمرد:
- تمرکز بر روي جنبه هاي سياسي توليد دانش است؛
- قدرت و ضعف توانمندسازي از طريق رضايت مربوط مي شود ( ايجاد خودآگاهي و توليد دانش )؛
- اهميت تجربيات موجود افراد ( ارج نهادن به عقلانيت افراد )؛
- با همکاري خالص افراد مرتبط است؛
- ارزش دموکراتيک دارد.

6-1- انتخاب استراتژي نمونه گيري

طرح تحقيق بيانگر برنامه اي است که بايد اجرا شود و همين بايد شيوه ي نمونه گيري را مشخص کند و پژوهشگر نبايد اين نکته را از ياد ببرد که طرح تحقيق بايد از انعطاف پذيري بالايي برخوردار باشد. بنابراين پرسش هاي تحقيق حول محور مکان و نمونه گيري مي گردند ( مارشال و راسمن، 1381: 77 ).
نمونه گيري در روش هاي تحقيق کيفي بر اساس تعيين محل تحقيق و تعيين مشارکت کننده ها صورت مي گيرد. اما پژوهشگراني که از روش تحقيقات کمي استفاده مي نمايند، تلاش مي کنند از طريق مطالعه ي گروهي بسيار کوچک، در مورد يک گروه بزرگ از افراد اطلاعات به دست آورند. گروه بزرگ که قصد دارند در مورد آن اطلاعات کسب کنند، جامعه و گروه کوچک که در واقع مورد مطالعه قرار مي گيرد، نمونه ناميده مي شود. در تحقيق کمي، به فرايند انتخاب يک نمونه از جامعه ي تعريف شده، با اين هدف که نمونه دقيقاً معرف جامعه ي مورد نظر باشد، نمونه گيري گفته مي شود ( گال و همکاران، 1387: 369 ).

7-1 اطمينان از قابليت اعتماد تحقيق

همه پژوهشگران ناگزير به رعايت شاخص يا معيارهايي هستند که بتوان بدان وسيله قابل اعتماد بودن طرح را ارزيابي کرد. آنها بايد معيارهايي را به کار گيرند: نخست ميزان قابل اعتبار بودن نتيجه يا دستاورد تحقيق و اينکه با چه معياري مي توان آن را ارزيابي کرد؛ دوم، ميزان قابل انتقال نتايج حاصل از تحقيق در محيط يا بر روي گروه ديگر؛ سوم، اگر قرار باشد اين تحقيق بر روي همين جامعه و با همين محتوا يک بار ديگر به اجرا درآيد، تا چه اندازه دليل وجود دارد که بتوان به همان نتايج دست يافت؛ و چهارم، تا چه اندازه مي توان مطمئن بود که دستاوردها و نتايج تحقيق بازتابي از واقعيت هاست و تحت تأثير تعصبات و يکسونگري هاي پژوهشگر قرار نگرفته است.

8-1- تعيين روش هاي جمع آوري داده ها و تعيين ابزارهاي جمع آوري داده ها

1- مشاهده : در اين روش محقق در جستجوي الگوهاي رفتاري افراد در يک محيط يا فرهنگ خاص است. مشاهده مستلزم توجه منظم و ثبت رويدادها، رفتارها و موضوعاتي است که در محيط اجتماعي و مکان يا محل مورد تحقيق وجود دارد ( مارشال و راسمن، پيشين: 110 ).
2- مرور اسناد: با مروري بر اسناد پژوهشگر مي تواند ارزش ها و باورهاي جامعه يا افراد مورد مشارکت را به تصوير بکشد ( همان: 118 ).
3- مصاحبه: مصاحبه پايه و اساس روش تحقيق کيفي را تعيين مي کند، يعني ديدگاهي که افراد يا جامعه مورد تحقيق درباره پديده ي مورد نظر دارند بايد نشان دهنده ي ديدگاه آنان باشد، نه ديدگاه پژوهشگر ( همان: 112 ).
4-گروه کانوني ( FGD ):
- براي بحث در مورد خاصي به کار گرفته مي شوند؛
- يک گروه کانوني يک واحد تحليل است؛
- پيمايش هاي تکاملي است و اغلب اولين گام براي تأکيد بر روي سؤالات حياتي است که بايد در پيمايش استفاده شود؛
- شناسايي مي کند که چرا افراد حس خاصي نسبت به يک موضوع دارند و گام هاي فرايند تصميم گيري آنها را مشخص مي کند؛
- اندازه ايده آل گروه کانوني 12-6 نفر به علاوه يک فرد ميانجي به عنوان کسي که يادداشت برداري مي کند، مي باشد؛
- مجموعه گروه ها براي سنجش اعتبار لازم است؛
- گروه بايد همگن و در عين حال ناشناس باشند؛
- معمولاً اين گروه ها به طبق تفاوت هاي معني دار مورد انتظار بخش بندي مي شوند، به عنوان مثال از روي بيماري يا جنسيت و ( Hayden, 2006 ).
مزاياي FGD را مي توان چنين برشمرد:
1- مقرون به صرفه است.
2- کيفيت داده ها توسط مشارکت کننده هاي گروهي افزايش پيدا مي کند.
3- سريع مي توان ارزيابي کرد که چه ميزان توافق يا اختلاف در مورد يک موضوع وجود دارد.
4- براي مشارکت کننده ها لذت بخش است.
محدوديت هاي FGD نيز به قرار زير است:
1- تعداد سؤالاتي که مي شود مطرح کرد، محدود است.
2- پاسخ هايي که هر مشارکت کننده مي دهد ممکن است محدود باشد.
3- نيازمند مهارت فرايند گروهي است.
4- ديدگاه هاي اقليت را ناديده مي گيرد.
5- اعتماد به نفس مشارکت کننده ها تضمين نمي شود.
6- به موضوعات اصلي مي پردازد و تفاوت هاي جزئي را در نظر نمي گيرد.
7- خارج از محيط طبيعي انجام مي شود.

9-1- تعيين چگونگي کنترل و تحليل داده ها

فرايند ارائه داده ها را به نمايش گذاردن را تحليل داده ها مي نامند. در مورد داده هاي مربوط به تحقيق کيفي، معمولا به نمايش گذاردن داده ها به شکل داستان سرايي است و شکل حکايت گونه دارد. همچنين مي توان داده هاي کيفي را به صورت رسم نمودار، ماتريس، شکل و جدول به نمايش گذاشت. به هر حال با وجود چنين ساختاري و به نمايش گذاردن داده ها، پژوهشگران مجبور مي شوند تا با ابعاد معلوم و مجهول پديده ي مورد بحث آشنا شوند و ناگزير، روابط و دلايل بيشتري ارائه کنند که موجب تحليل هاي افزون تر مي شود.

10-1- بحث و تفسير يافته ها

تحليل داده ها در تحقيق کيفي يک فرايند غيرخطي است که دوره هاي متعددي از پرسش، واکنش، بازگفتن ( بيان دوباره )، تحليل، نظريه پردازي، بازبيني پس از هر مشاهده، مصاحبه يا بحث گروه کانوني ( FGD ) را در بر گرفته و در دو مرحله انجام مي شود:
الف ) در حين جمع آوري داده ها: از طريق خواندن، تعمق و بازخواني داده ها و کدگذاري متوني که حاوي موضوعاتي جديد هستند.
ب ) پس از جمع آوري داده ها:
- نمايش موضوعات و اطلاعات
- توسعه فرضيه، سؤالات و اعتبار سنجي
- کاهش در شکل دادن به داده هاي نمايش داده شده و شناسايي نکات اصلي.
به هنگام تحليل در همه مراحل بايد به دنبال مفاهيم اصلي افکار، احساسات و رفتارها بوده و رابطه موضوعات با يکديگر را شناسايي کرد. همچنين بايد به نحوه پاسخ دادن تحقيق به سؤالات توجه کرده و به شرح مفهوم واقعي يافته ها فراي مفهوم تحقيق پرداخت.

11-1- تهيه گزارش تحقيق

براي نوشتن گزارش چندين الگو وجود دارد. تيلر و باگدان ( 1984 ) پنج روش ارائه مي کنند: نخست تاريخچه اي که کاملاً توصيفي از زندگي است. در اين روش، نويسنده شرح حال زندگي خود را ارائه مي دهد. او در اين شرح نقاط در خور تحليل زندگي خود را که از نظر اجتماعي اهميت دارند، برمي شمارد. روش دوم، ارائه داده هايي است که با مصاحبه ي جامع و از طريق مشاهده مشارکتي به دست مي آيد. در اين روش، ديدگاه هاي افراد با جامعه مورد تحقيق ارائه مي شود. اين ديدگاه ها چهارچوب ساختاري گزارش را تعيين مي کند. در روش سوم، رابطه ي بين عمل و تئوري نشان داده مي شود. مقصود از عمل واقعيت پديده هاي اجتماعي است. در اين روش داده ها خلاصه مي شوند و سپس به ساختارهاي نظري ( تئوريک ) کلي تر مرتبط مي گردند. چهارمين روشي که اين دو پژوهشگر ارائه کردند، بيشتر جنبه ي نظري يا تئوريک دارد. براي نمونه، آنها مثالي ارائه مي کنند که شامل تحقيقي است که در سازمان ها انجام شد. اين تحقيق در مورد افرادي بود که از نظر شناختي با مسائلي مشکل رو به رو بودند. در اين گزارش، با توجه به فرايند نهادي شدن تئوري جامعه شناسي و مديريت نمادين، درباره ي شرايط کل سازمان ها بحث مي شود. آخرين روشي را که آنها ارائه مي کنند، تلاشي است در ارائه ي تئوري و بر داده هايي مبتني است که از چندين سازمان و نهاد و تحت شرايط مختلف تحقيق به دست آمده است. گزارشي که آنها ارائه مي کنند، نمونه اي است که در آن شخص تحت شرايط مختلف قرار دارد و مي کوشد با توجه به انواع مختلف سازمان ها، افراد و شرايط به نتيجه هاي نظري ( تئوريک ) دست يابد ( Taylor & Bogdan, 1984 ).

2- نتيجه گيري

تحقيق کيفي با همه گستردگي، داراي گام هاي شناخته شده اي براي انجام آن است و به پژوهشگراني که مي خواهند با استفاده از روش کيفي درصدد درک و حتي تغيير يک پديده ي بسيار پيچيده ي اجتماعي برآيند، راه هايي ارائه مي دهد.
ارائه طرح تحقيق کيفي و بررسي هايي که لازم است در اين باره انجام شود، باعث خواهد شد تا محصول نهايي به گونه اي باشد که مخاطبان را متقاعد سازد و دليلي محکم براي راهي که پژوهشگر در پيش گرفته است ارائه کند. درک و شناختي که به تعريف مسئله پژوهش مي انجامد، معمولاً بيش از هر عامل ديگري، ارزش نهايي پژوهش را تعيين مي کند.
پژوهشگر در تحقيق کيفي، حکم يک ابزار يا وسيله را دارد و حضور او در صحنه مورد تحقيق بخشي از الگوي اصلي را تشکيل مي دهد، چه اينکه او در ميدان تحقيق حضوري فعال و پايدار داشته باشد يا اينکه مشارکت و حضوري شخصي. به هر حال پژوهشگر وارد صحنه زندگي افراد مورد تحقيق مي شود. همين مسئله باعث بروز سلسله مسائلي استراتژيک، اخلاقي و شخصي مي گردد که در تحقيقات کمي مشاهده نمي شود.
در تحقيقات کيفي پژوهشگر با طرح هاي گوناگوني از جمله تحقيقات موردي، قوم نگاري ، نظريه زمينه اي، پديدارشناسي و تحقيق مشارکتي مواجه است و روش هاي جمع آوري داده ها از طريق مشاهده، مرور اسناد، مصاحبه و بحث گروه کانوني صورت مي گيرد. اين گروه براي بحث در موارد خاصي به کار گرفته مي شوند.
منابع تحقيق:
الف ) منابع فارسي
1. استراس، آنسلم، جوليت کوربين، اصول روش تحقيق کيفي نظريه مبنايي، رويه ها و شيوه ها، ترجمه بيوک محمدي، انتشارات پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، 1387.
2. حيدري، چمرود، مجيد، تدوين چهارچوب نظري، سايت پنجره اي رو به جامعه، 1387.
3. دانايي فرد، حسن، سيدمهدي الواني و عادل آذر، روش شناسي پژوهش کيفي در مديريت، تهران: انتشارات صفار اشراقي، 1383.
4. سيلورمن، ديويد، روش تحقيق کيفي در جامعه شناسي، ترجمه محسن ثلاثي، مؤسسه فرهنگي انتشارات تبيان، 1381.
5. سرمد، زهره، عباس بازرگان و الهه حجازي، روش هاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران: آگاه، 1387.
6. گال، مرديت، والتر بورگ و جويس گال، روش هاي تحقيق کمي و کيفي در علوم تربيتي و روان شناسي، ترجمه احمدرضا نصر و همکاران، جلد اول، 1387.
7. مارشال، کاترين و راسمن، گرچن ب.، روش تحقيق کيفي، ترجمه علي پارساييان و سيدمحمد اعرابي، تهران: دفتر پژوهش هاي فرهنگي، 1381.
8. محمدپور، احمد، محمدتقي، ايمان، « بازسازي معنايي پيامدهاي تغييرات اقتصادي در منطقه اورامان تخت کردستان ايران: ارائه يک نظريه زمينه اي »، فصلنامه علمي پژوهشي رفاه اجتماعي، سال هفتم، شماره 28، 1387.
9. ميرمالک، سيدعباس، ليلا پرورش، شقايق تهراني، پوريا حسيني، پانته آ رضاييان و مريم سعيديان، « پژوهش در جراحي، پژوهش کيفي » ( ترجمه و تلخيص )، نشريه جراحي ايران، دوره 14، شماره 4، 1385.
ب ) منابع لاتين
1.Adler. P. A., Membership Roles in Field Research. Newbury Park, CA: Sage, 1987.
2. Locke, L. F., Spirduso, ww.& Silvernan, S. J., Proposals that work: A Guide for Planing Dissertations & Grant Proposals, 1993.
3. Hayden, Mary H., Qualitative Research Methods, 2006.
4. Rossman, G. B., corbett, H. D. , Dawson, J. L., Intentions & Impacts: A comarison of sources of Influence on Local school systems. urban Education, 21, 1986.
5. soloway, 1. & walters, J., workin the corner: The Ethics & Legality of Ethnographic Fieldwork Among Active Heroin Addicts, 1977.
6. Taylor, s. J. & Bogdan, R. Introduction to Qualitative Research: The search For Meanings ( 2nd ed. ). New York: John wiley, 1984.
7. voce, Anna, An Introductio to Qualitative Research, 2002.

پي‌نوشت‌ها:

1. دانشجوي دکتراي مديريت فرهنگي، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد علوم و تحقيقات.
2. دانشجوي دکتراي مديريت فرهنگي، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد علوم و تحقيقات.
3. Focus Group Discussion ( FGD )
4. Glaser
5. Strauss

منبع مقاله :
زيرنظر صالحي اميري، رضا، فتحي، سروش؛ ( 1391 )، مجموعه مقالات روشهاي تحقيق کيفي در پژوهش هاي اجتماعي، تهران: مجمع تشخيص مصلحت نظام، مركز تحقيقات استراتژيك، چاپ اول