د. عقل و فلسفه ي بعثت پيامبران
قرآن درباره ي هدف بعثت پيامبر اسلام مي فرمايد: « هو الذي بعث في الاميين رسولاً منهم يتلوا عليهم آياته و يزکيهم و يعلمهم الکتاب و الحکمه ». (1) پس تزکيه انسان ها از اهداف پيامبر اسلام معرفي شده است. حضرت علي (عليه السّلام) فلسفه ي بعثت پيامبران را اين گونه تبيين مي کنند: « و يثيروا الهم دفائن العقول » (2) و در ادامه، فلسفه ي بعثت پيامبر خاتم را مطرح نموده و مي فرمايند: « فهداهم به من الضلالة و انقذهم بمکانه من الجهالة » يعني خداوند مردم را به وسيله محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) هدايت کرد و از گمراهي و از جهالت رهايي بخشيد.امام هفتم(عليه السّلام) در حديثي مي فرمايند: « مابعث الله انبياءه و رسله الاّ ليعقلوا عن الله » (3).
در زيارت اربعين امام حسين (عليه السّلام) مي خوانيم که: « و بذل مهجته فيک ليستنفذ عبادک من الجهالة و حيره الضلالة و قد توازر عليه من غرّته الدنيا... » (4).
اين جملات نوراني، ما را به اين نکته رهنمون مي سازد که هدف بعثت پيامبران و شهادت سالار شهيدان عبارت است از:
الف: شکوفايي عقل انسان ها از راه تزکيه و در نهايت، آزادي عقل انسان از بند و اسارت هوا و هوس و واصل شدن به عزت واقعي و بهره مندي از راهنمايي هاي عقل در هست و نيست ها و بايد و نبايدها.
ب: نجات انسان ها از جهالت و سرگرداني و تيه دنيا و وارد ساختن آنها در حرکتي که بر مبناي عقل (پيامبر درون) و حب آخرت باشد و در نهايت، نجات آنها از پذيرش ذلّت. و اين دو نکته را در يک جمله مي توان خلاصه کرد که: هدف آن بزرگواران غلبه جنود عقل بر جنود جهل بوده است.
ه. جنود عقل و جهل در روايت امام صادق (عليه السّلام)
در حديث معروفي از امام صادق (عليه السّلام) براي عقل و جهل، جنود و سربازاني قرار داده شده است:متن روايت بدين شرح است: اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا قَالَ سَمَاعَةُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِيِّينَ عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقْتُكَ خَلْقاً عَظِيماً وَ كَرَّمْتُكَ عَلَى جَمِيعِ خَلْقِي قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ ظُلْمَانِيّاً فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ يُقْبِلْ فَقَالَ لَهُ اسْتَكْبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِينَ جُنْداً فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَكْرَمَ اللَّهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ يَا رَبِّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِي خَلَقْتَهُ وَ كَرَّمْتَهُ وَ قَوَّيْتَهُ وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِي بِهِ فَأَعْطِنِي مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَيْتَهُ فَقَالَ نَعَمْ فَإِنْ عَصَيْتَ بَعْدَ ذَلِكَ أَخْرَجْتُكَ وَ جُنْدَكَ مِنْ رَحْمَتِي قَالَ قَدْ رَضِيتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِينَ جُنْداً فَكَانَ مِمَّا أَعْطَى الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِينَ الْجُنْدَ الْخَيْرُ وَ هُوَ وَزِيرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِيرُ الْجَهْلِ وَ الْإِيمَانُ وَ ضِدَّهُ الْكُفْرَ- وَ التَّصْدِيقُ وَ ضِدَّهُ الْجُحُودَ وَ الرَّجَاءُ وَ ضِدَّهُ الْقُنُوطَ وَ الْعَدْلُ وَ ضِدَّهُ الْجَوْرَ وَ الرِّضَا وَ ضِدَّهُ السُّخْطَ وَ الشُّكْرُ وَ ضِدَّهُ الْكُفْرَانَ وَ الطَّمَعُ وَ ضِدَّهُ الْيَأْسَ وَ التَّوَكُّلُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ وَ الرَّأْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَبَ وَ الْعِلْمُ وَ ضِدَّهُ الْجَهْلَ وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْحُمْقَ وَ الْعِفَّةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَتُّكَ وَ الزُّهْدُ وَ ضِدَّهُ الرَّغْبَةَ وَ الرِّفْقُ وَ ضِدَّهُ الْخُرْقَ وَ الرَّهْبَةُ وَ ضِدَّهُ الْجُرْأَةَ وَ التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْكِبْرَ وَ التُّؤَدَةُ وَ ضِدَّهَا التَّسَرُّعَ وَ الْحِلْمُ وَ ضِدَّهَا السَّفَهَ- وَ الصَّمْتُ وَ ضِدَّهُ الْهَذَرَ وَ الِاسْتِسْلَامُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِكْبَارَ وَ التَّسْلِيمُ وَ ضِدَّهُ الشَّكَّ وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ وَ الْغِنَى وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ وَ التَّذَكُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْيَانَ وَ التَّعَطُّفُ وَ ضِدَّهُ الْقَطِيعَةَ وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ وَ الْمُؤَاسَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمَنْعَ وَ الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدَّهُ الْغَدْرَ وَ الطَّاعَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَعْصِيَةَ وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدَّهُ التَّطَاوُلَ وَ السَّلَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ وَ الصِّدْقُ وَ ضِدَّهُ الْكَذِبَ وَ الْحَقُّ وَ ضِدَّهُ الْبَاطِلَ وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدَّهَا الْخِيَانَةَ وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدَّهُ الشَّوْبَ وَ الشَّهَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَادَةَ وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْكَارَ وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمُكَاشَفَةَ وَ سَلَامَةُ الْغَيْبِ وَ ضِدَّهَا الْمُمَاكَرَةَ وَ الْكِتْمَانُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْشَاءَ وَ الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَةَ وَ الصَّوْمُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْطَارَ وَ الْجِهَادُ وَ ضِدَّهُ النُّكُولَ وَ الْحَجُّ وَ ضِدَّهُ نَبْذَ الْمِيثَاقِ وَ صَوْنُ الْحَدِيثِ وَ ضِدَّهُ النَّمِيمَةَ وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ وَ ضِدَّهُ الْعُقُوقَ وَ الْحَقِيقَةُ وَ ضِدَّهَا الرِّيَاءَ وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدَّهُ الْمُنْكَرَ وَ السَّتْرُ وَ ضِدَّهُ التَّبَرُّجَ وَ التَّقِيَّةُ وَ ضِدَّهَا الْإِذَاعَةَ وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدَّهُ الْحَمِيَّةَ وَ التَّهْيِئَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَغْيَ وَ النَّظَافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَرَ وَ الْحَيَاءُ وَ ضِدَّهَا الْجَلَعَ وَ الْقَصْدُ وَ ضِدَّهُ الْعُدْوَانَ وَ الرَّاحَةُ وَ ضِدَّهَا التَّعَبَ وَ السُّهُولَةُ وَ ضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ وَ الْبَرَكَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ وَ الْعَافِيَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُكَاثَرَةَ وَ الْحِكْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْهَوَاءَ وَ الْوَقَارُ وَ ضِدَّهُ الْخِفَّةَ وَ السَّعَادَةُ وَ ضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ وَ التَّوْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِصْرَارَ وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدَّهُ الِاغْتِرَارَ وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَاوُنَ وَ الدُّعَاءُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِنْكَافَ وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْكَسَلَ وَ الْفَرَحُ وَ ضِدَّهُ الْحَزَنَ وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْفُرْقَةَ وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ فَلَا تَجْتَمِعُ هَذِهِ الْخِصَالُ كُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِي نَبِيٍّ أَوْ وَصِيِّ نَبِيٍّ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَانِ وَ أَمَّا سَائِرُ ذَلِكَ مِنْ مَوَالِينَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَا يَخْلُو مِنْ أَنْ يَكُونَ فِيهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتَّى يَسْتَكْمِلَ وَ يَنْقَى مِنْ جُنُودِ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِكَ يَكُونُ فِي الدَّرَجَةِ الْعُلْيَا مَعَ الْأَنْبِيَاءِ وَ الْأَوْصِيَاءِ وَ إِنَّمَا يُدْرَكُ ذَلِكَ بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ جُنُودِهِ وَ بِمُجَانَبَةِ الْجَهْلِ وَ جُنُودِهِ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ لِطَاعَتِهِ وَ مَرْضَاتِه (5)؛ سماعه گويد خدمت حضرت صادق (عليه السّلام) بودم و جمعي از دوستانش هم حضور داشتند که از عقل و جهل ذکري به ميان آمد حضرت فرمود: عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسيد، سماعه گويد من عرض کردم قربانت گردم غير از آنچه شما به ما فهمانيده ايد نمي دانيم. حضرت فرمود خداي عز و جل عقل را از نور خويش و از طرف راست عرش آفريد و آن مخلوق اول از روحانيين است... سپس جهل را تاريک و از درياي شور و تلخ آفريد... سپس براي عقل هفتاد و پنج لشکر قرار داد... پس هفتاد و پنج لشکر به جهل عطا کرد. و هفتاد و پنج لشکري که به عقل عنايت کرد (و نيز هفتاد و پنج لشکر جهل) بدين قرار است؛ نيکي و آن وزير عقل است و ضد او را بدي قرار داد، که آن وزير جهل است؛ و ايمان و ضد آن کفر؛ و تصديق حق و ضد آن انکار حق؛ و اميدواري و ضد آن نوميدي؛ و دادگري و ضد آن ستم؛ و خشنودي و ضد آن قهر و خشم؛ و سپاسگزاري و ضد آن ناسپاسي؛ و چشم داشت رحمت خدا و ضد آن يأس از رحمتش؛ و توکل و اعتماد به خدا و ضد آن حرص و آز؛ و نرم دلي و ضد آن سخت دلي؛ و مهرباني و ضد آن کينه توزي؛ و دانش و فهم و ضد آن ناداني؛ و شعور و ضد آن حماقت؛ و پاکدامني و ضد آن بي باکي و رسوائي؛ و پارسائي و ضد آن دنياپرستي؛ و خوشرفتاري و ضد آن بدرفتاري؛ پروا داشتن و ضد آن گستاخي؛ و فروتني و ضد آن خودپسندي، و آرامي و ضد آن شتابزدگي؛ و خردمندي و ضد آن انتقام جوئي؛ و بي نيازي و ضد آن نيازمندي؛ و به ياد داشتن و ضد آن بي خبر بودن؛ و در خاطر نگه داشتن و ضد آن فراموشي؛ و مهرورزي و ضد آن دوري و کناره گيري؛ و قناعت و ضد آن حرص و آز؛ و تشريک مساعي و ضد آن دريغ و خودداري؛ و دوستي و ضد آن دشمني؛ و پيمان داري و ضد آن پيمان شکني؛ و فرمانبري و ضد آن نافرماني؛ سرفرودي و ضد آن بلندي جستن؛ و سلامت و ضد آن مبتلا بودن؛ و دوستي و ضد آن تنفر و انزجار؛ و راستگوئي و ضد آن دروغگوئي؛ و حق و درستي و ضد آن باطل و نادرستي؛ و امانت و ضد آن خيانت؛ و پاکدلي و ضد آن ناپاکدلي؛ و چالاکي و ضد آن سستي؛ و زيرکي و ضد آن کودني؛ و شناسائي و ضد آن ناشناسائي؛ و مدارا و رازداري و ضد آن راز فاش کردن؛ و يک روئي و ضد آن دغلي؛ و پرده پوشي و ضد آن فاش کردن؛ و نمازگزاردن و ضد آن تباه کردن نماز؛ و روزه گرفتن و ضد آن روزه خوردن؛ و جهاد کردن و ضد آن فرار از جهاد؛ و حج گزاردن و ضد آن پيمان حج شکستن و سخن نگهداري و ضد آن سخن چيني؛ و نيکي به پدر و مادر و ضد آن نافرماني پدر و مادر؛ و با حقيقت بودن و ضد آن رياکاري؛ و نيکي و شايستگي و ضد آن زشتي و ناشايستگي؛ و خودپوشي و ضد آن خود آرائي؛ و تقيه و ضد آن بي پروائي؛ و انصاف و ضد آن جانبداري باطل؛ و خودآرائي براي شوهر و ضد آن زنادادن؛ و پاکيزگي و ضد آن پليدي؛ و حيا و آزرم و ضد آن بي حيائي؛ و ميانه روي و ضد آن تجاوز از حد؛ و آسودگي و ضد آن خود را برنج انداختن؛ و آسان گيري و ضد آن سخت گيري؛ و برکت داشتن و ضد آن بي برکتي؛ و تندرستي و ضد آن گرفتاري؛ و اعتدال و ضد آن افزون طلبي؛ و موافقت با حق و ضد آن پيروي از هوس؛ و سنگيني و متانت و ضد آن سبکي و جلفي؛ و سعادت و ضد آن شقاوت؛ و توبه و ضد آن سستي و کسالت؛ و خوشدلي و ضد آن اندوهگيني؛ مأنوس شدن و ضد آن کناره گرفتن؛ و سخاوت و ضد آن بخيل بودن. پس تمام اين صفات (هفتاد و پنجگانه) که لشکريان عقلند جز در پيغمبر و جانشين او و مؤمني که خدا دلش را به ايمان آزموده جمع نشود، اما دوستان ديگر ما برخي از اينها را دارند تا متدرجا همه را دريابند و از لشکريان جهل پاک شوند آن گاه با پيغمبران و اوصياءشان در مقام اعلي همراه شوند و اين سعادت جز با شناختن عقل و لشکريانش و دوري از جهل و لشکريانش بدست نيايد خدا ما و شما را به فرمانبري و طلب ثوابش موفق دارد. (6)
براي فهم و دريافت مراد اين روايت، توجه به چند نکته اهميت دارد:
1. در روايات معصومان، گاهي مقصود از عقل، « عقل کل » يعني عقل عالم کبير است که در مقابل آن « وهم کل » يعني شيطان قرار دارد و گاهي نيز مقصود از آن، « عقل مجرّد » در انسان است که در مقابل آن « قوه ي واهمه » است (7)، البته اين عقل جزئي، مظهر آن « عقل کل » است. اولي عقلِ در سيرِ نزول و دومي عقلِ در سيرِ صعود است. از مباحث پيشين دانسته شد (مفهوم شناسي عقل و عشق) که عقول جزئي با رهايي از چنگال وهم، مخالفت ورزيدن با شهوات، خودشناسي، آغاز و انجام شناسي و...، عقل کلي مي گردند. بر اين اساس؛ انساني که سراسر مملکت وجودش را در اختيار « عقل کل » قرار داده و کاري کرده که شيطانش نيز با دستان او ايمان آورده (8) و دارِ طبيعت نتوانسته در نفس کامله اش تصرفي کند، استبعادي ندارد که صاحب « عقل کل » گردد و لبريز از اين حقيقت باشد و اساساً حقيقت او همان صادرِ اول و اولِ مخلوق از روحانيين تلقي شود!
2. شواهدي بر اين مطلب گواهي مي دهند که مقصود از عقلي که در اين روايت به عنوان فرمانده سپاه معرفي شده است، « عقل مجرّد » در انسان نيست، بلکه « عقل کل » است؛ زيرا خصايصي که در اين روايت براي عقل ذکر شده مانند اين که عقل، اوّل خلقِ از روحانيين است و...، به « عقل کل » اختصاص دارد؛ علاوه بر اين که در اين روايت خلقت جهل، پس از عقل، دانسته شده است. بنابراين؛ بايد مربوط به سلسله نزول باشد که در آن عقل بر جهل مقدم است، نه سير صعود يعني عقل و جهل جزئي که خلقت عقل پس از خلقت جهل است. (9)
3. در هر صورت چه مقصود از عقل در اين روايت عقل کل باشد و عقول جزئي مظهر آن و چه مراد از آن عقول جزئي باشد، در هر حال براي عقل و جهل سربازاني وجود دارد، نهايت اين که اين سربازان براي عقول جزئي از باب مظهريت است.
4. روشن است حتي اگر مقصود از عقل در روايت عقول جزئيه باشد، عقل و جهلِ فرمانده را بايد يک امر وجودي دانست.
توضيح اين که اگر چه جهل در مقابل علم (10) قرار داده شده است، اما از مباحث پيشين دانسته شد که در روايات هواي نفس و شهوت، در مقابل عقل (11) و همچنين جهل در برابر عقل (12) به کار رفته است؛ حتي در روايت هشام در فقره سيزدهم، جهل در مقابل عقل (13) و در فقره بيست و يکم، جهل در مقابل علم قرار گرفته است. (14) در روايت مورد بحث نيز علم از جنود عقل، و جهل از جنود جهل شمرده شده و اين دو در مقابل يکديگر قرار گرفته اند؛ همان گونه که فرماندهان آنها (عقل و جهل) در مقابل يکديگر صف آرايي کرده اند.
سرّ اين تفاوت ها در آن است که گاه جهل به معناي ناداني يا عدم علم است و گاه به معناي شهوت و عملي نسنجيده. جهل به معناي اول امر عدمي محسوب مي شود، اما به معناي دوم امري است وجودي که در مقابل عقل قرار مي گيرد (15) و اين عقل و جهل وجودي دو نيروي متضاد در آدمي را تشکيل مي دهند که هميشه در تنازع با همديگرند. (16)
به عبارت ديگر؛ مقصود از جهلي که فرمانده ي سپاه است با جهلي که سرباز است، متفاوت است. جهل فرمانده، همان نيروي وجودي و شهوت است که در مقابل نيروي وجودي ديگر يعني عقل قرار مي گيرد و چون امري وجودي است،
داراي لشکر و سپاه فراوان است. از جمله آثار و لشکريان عقل، علم است؛ زيرا لازمه ي پيروي از عقل، فراگيري دانش است. از سوي ديگر جهل به معناي ناداني و فقدان علم از سپاهيان نيروي جهل و شهوت است؛ زيرا که لازمه ي جهل و شهوت، ترک علم و دانش است. (17)
5. در اين روايت، امام صادق (عليه السّلام) هفتاد و پنج سرباز براي عقل و هفتاد و پنج سرباز براي جهل معرفي کرده است. بديهي است که، محدود کردن اين جنود به عدد خاص از قبيل محدود کردن به کليات و مهمات است، نه اين که امام خواسته باشد سربازان را در اين عدد منحصر نمايد. (18)
6. در اين روايت، امام (عليه السّلام) خير را وزير عقل و شرّ را وزير جهل قرار داده است. منظور از خير همان فطرت مخمور به روحانيت است؛ يعني فطرت عشق به کمال مطلق و سعادت مطلق و فطرت تنفر از نقص که دومي فرع و تابع اولي است. و مراد از شر، فطرت محکوم به طبيعت و محجوب به احکام آن است. (19)
هر شرّي که از انسان صادر مي شود به واسطه آن است که حجاب ها فطرت را در بر گرفته اند و پيامبران شريعت را براي تخلص فطرت از حجاب هاي ظلماني طبيعت و کمک به فطرت داخلي، آورده اند. (20)
نکته ي پاياني اين که، بياني و شرح فضايل و رذايلي که در اين روايت آمده، نيازمند تدوين کتابي مستقل است و اين نوشتار را گنجايش آن نيست که به همه ي آنها بپردازد. بر اين اساس؛ به همين مقدار بسنده مي شود و با نگاهي به اين روايت، برخي از جنود عقل و جهل در زندگي امام حسين (عليه السّلام) و نهضت عاشورا تبيين مي گردد.
بخش دوم: کربلا و جنود عقل و جهل
توجه به آنچه تاکنون بيان شد و توضيح عناويني مانند: الف: معرفي سربازان عقل و جهل در کربلا؛ ب. ارزيابي موفقيت سربازان عقل در کربلا، مي تواند ما را در تحليل حادثه عاشورا از اين نگاه و منظر، ياري رساند.الف. معرفي سربازان عقل و جهل در کربلا
کربلا ميدان حنگي است که در آن فضايل اخلاقي در مقابل رذايل اخلاقي قرار گرفته است. از اين رو امام حسين (عليه السّلام) مي فرمايد: « مثلي لايباع مثله » (21)، يا « وعلي الاسلام السّلام اذ قد بليت الامه براع مثل يزيد ». (22) در وجود امام حسين (عليه السّلام) عقل به حاکميت رسيده و حجاب هاي ظلماني و نوراني به کنار افکنده شد، در آن وجود مبارک شيطان و جنودش تسليم گشته و در بند و اسارت گرفتار آمده بودند. بر اين اساس؛ نه تنها خود در سير به سر مي برد، بلکه همچون چراغي نوراني بود که راه گم کردگان را هدايت مي نمود. (23)او چراغ هدايت و سفينه ي نجات است، (24) چراغ هدايت براي آنهايي که در ظلمات جهل گرفتار آمدند (25) و کشتي نجات براي آنهايي که در گرداب دنيا دست و پا مي زنند. (26)
کربلا مظهر دنياطلبي جنود جهل و نمايانگر چهره ي سربازاني است که به اميد رسيدن به حکومت، مکنت، مال و جاه، به آن همه جنايت دست زدند. (27) امام (عليه السّلام) در جمله اي زيبا آنها را معرفي مي کند: « الناس عبيد الدنيا و الدين لعق علي السنتهم يحوطونه ما درّت معاشيهم فاذا محّصوا بالبلاء قل الدّيانون » (28)؛ مردم بنده ي دنيايند و دين لقله ي زبان آنهاست و تا آن جا دين را مي طلبند که دنيايشان به خطر نيفتد و آن گاه که آزمايش شوند، دين داران اندکند.
اينها همان هايي بودند که در حجاب ظلماني و گرداب دنيا گرفتار آمده بودند. در نتيجه نور عقل را نمي ديدند و به نصايح و تذکر امام توجهي نمي نمودند. امام حسين (عليه السّلام) در آن هنگام که جنود جهل سر و صدا و هلهله مي کردند تا موعظه و نصيحت وي را نشنوند، از اين سرّ پرده بر مي دارد و مي فرمايد: علت اين کارها و هياهوها و جار و جنجال هاي شما اين است که شکم هايتان از حرام سير شده است. (29)
همچنين مي توان گفت: در کربلا، خير يعني عشق به کمال و تنفر از نقص در مقابل شرّ يعني فطرت زنگار گرفته از طبيعت قرار گرفته است. امام حسين (عليه السّلام) در اين باره مي فرمايد:« ارجو ان يکون خيراً ما ارادالله بنا قتلنا ام ظفرنا » (30) و آن گاه که از هدف قيام خود سخن مي گويد، مي فرمايد: « اني لم اخرج اشراً و لا بطراً و لا مفسداً و لا ظالماً بل خرجت لطلب الاصلاح في امه جدي » (31). زماني که شمر به زهير خطاب مي کند و مي گويد: چيزي نمانده که تو و حسين کشته شويد، زهير در جواب آن جاهل مي گويد: « فبالموت تخوفني فو الله الموت معه احبّ اليّ من الخلد معکم » (32) آيا اين غير از عشق به کمال و تنفر از نقص چيز ديگري مي تواند باشد؟!
در کربلا هر يک از سربازان عقل و جهل به جلوه آرايي پرداختند که ما در اين مختصر به بيان گوشه اي از آن اکتفا کرده و مفصل آن را به فرصت ديگر موکول مي کنيم.
1. ايمان و کفر
ايمان غير از علم است؛ چرا که علم شناخت است و ايمان گرايش. در نهضت حسيني گرايش به خدا به اوج خود رسيد و شاهد آن گفت و گويي است که بين امام و اصحابش در شب عاشورا به وقوع پيوست. (33) آيا انساني که بهره اي از ايمان ندارد، اگر علم داشته باشد که پايان کارش مرگ است، باز برخواسته خود پافشاري مي کند و تسليم نمي شود؟!امام حسين (عليه السّلام) در بياني - بعد از ترسيم وضعيت اجتماعي زمانه خود - مي فرمايد: « مگر نمي بينيد که حق و عدالت اجرا نمي شود و مردم دست از باطل نمي کشند؟! در چنين محيط فاسد و آلوده اي هر فرد با ايماني آرزومند مرگ و ملاقات پروردگار است ». (34) پس در قيام عاشورا شهادت طلبي را مي توان نشانه اي بر ايمان قوي اصحاب امام حسين (عليه السّلام) به حساب آورد. امام صادق (عليه السّلام) درباره حضرت عباس (عليه السّلام) مي فرمايد: کان عمنّا العباس بن علي عليه السّلام نافذ البصيره، صليب الايمان... (35)، آيا بدون ايمان به خدا مي توان بر عاطفه فايق آمد؟! اين کربلاست که چشم ها را خيره و از فايق شدن ايمان بر عاطفه حکايت مي کند که از باب نمونه تنها به دو مورد بسنده مي کنيم: محمد بن بشير حضرمي براي نجات فرزندش از اسارت حاضر نشد امام (عليه السّلام) را تنها بگذارد و گفت طعمه ي گرگان شوم، اگر چنين کنم (36) و همچنين امام عمرو آن گاه که دشمن سر فرزندش را به سمت او پرتاب مي کند، آن سر را به سوي دشمن پرتاب مي کند. (37)
2. عدل و جور
انسان عادل آن انساني است که قواي سه گانه ي شيطاني، غضبي و شَهَوي، در وجود او از اعتدال برخوردار باشند و جانب افراط و تفريط را به خود نگيرند. (38)چنين انساني نه به خود ظلم مي کند و نه به خدا و نه به خلق خدا. از اين روست که امام (عليه السّلام)، اين مظهر عدالت، هم موجبات ظلم به خود و خدا را از خود دور مي کند و هم نسبت به حقوق ديگران احترام قايل است. آن حضرت زمين کربلا را از مالکان آن منطقه خريداري مي نمايند و منطقه اي به وسعت چهار ميل در چهار ميل را وقف مي کند (39) تا خود و يارانش در زمين غصبي دفن نشوند. همچنين دستور مي دهد که در روز عاشورا اعلام نمايند: هر کس بدهکار است با من نباشد. (40) اين عدالت و نفي تبعيض امام (عليه السّلام) بود که « اسلم » غلام ترک را واداشت تا با لبخندي افتخارآميز اين جهان را وداع گويد. (41)
اما در طرف مقابل گروهي بودند که از انجام هيچ جنايت و ظلمي ابا نداشتند؛ از کشتن مهمان (42) گرفته تا کشتن اطفال (43)، بستن آب بر آنان (44)، غارت کردن (45) و آتش زدن خيمه ها (46)، عدم مراعات قوانين متداول در جنگ هايي که عرب انجام مي داد (47)، بي حرمتي به اجساد (48) و صدها جنايت ديگر که قلم از نوشتن آن شرم دارد.
3. رضا و سخط
رضا فوق تسليم و پايين تر از مقام فنا است و عبارت است از: فرحناکي عبد از حق و خشنودي نسبت به مراد و قضا و قدر او، و اين خود مراتبي دارد: الف. رضا به مقام ربوبيت حق؛ يعني عبد خود را از سلطنت شيطان خارج کند و به ربوبيت الهي خشنود شود. ب. رضا به قضا و قدر الهي و خشنودي از پيش آمدهاي گوارا و ناگوار (49). ج. رضا به رضاي الهي. (50)اين امام حسين (عليه السّلام) است که گاهي مي فرمايد: « اسلک يا ذاالجلال و الاکرام بحق هذا القبر و من فيه، ما اخترت من امري هذا ما هولک رضي؛ اي خداي ذي الجلال و الاکرام! تو را به حق اين قبر و صاحب آن قسم مي دهم آنچه را که رضاي تو و پيغمبر تو در آن است براي من مقدر نمائي » (51) و زماني بيان مي دارد: « صبراً علي قضائک يا رب لااله سواک؛ بر قضاي تو صبر مي کنم اي رب و پروردگاري که غير تو الهي نيست » (52) و در کلامي ديگر از عالي ترين مرتبه رضا سخن به ميان مي آورد و مي فرمايد: « رضي الله رضانا اهل البيت »؛ خشنودي و خواسته ي خدا همانا خشنودي و خواسته يما اهل بيت است (پسندم آنچه را جانان پسندد) (53). البته ممکن است که اين جمله به مقام عالي تري اشاره داشته باشد و آن مقام، عبارت است از: مقام قرب فرايض که بقاي بعد از فنا است. (54) و اين زينب است که در گودي قتلگاه، وقتي با بدن قطعه قطعه برادر روبرو مي شود، مي فرمايد: « اللهم تقبل هذاالقربان »؛ خدا اين قرباني را از ما بپذير. (55)
اما گروه مقابل کساني اند که رضايت خلق را بر رضايت خدا ترجيح داده اند (56) و به همين دليل است که آن خطيب تمجيد کننده و مداح معاويه و يزيد در مسجد شام، مورد عتاب امام سجّاد (عليه السّلام) قرار گرفت که: « ويلک ايها الخاطب اشتريت مرضاه المخلوق بسخط الخالق فتبوّاً مقعدک من النار »؛ هان اي خطيب! واي بر تو! خشنودي خاطر آفريدگان نيازمند و ناتوان را به خشم خداي توان خريدي! اينک جايگاه خود را در آتش شعله ور دوزخ آماده بنگر و خود را براي آن جا آماده ساز. (57)
4. شکر و کفران
شکر عبارت است از: قدرداني کردن از نعمت هاي منعم که در قلب و زبان و جوارح ظاهر مي گردد و بديهي است که بر معرفت منعم و نعمت هاي او متوقف است. (58) دعاي عرفه امام حسين (عليه السّلام) مالامال از شکرگذاري نسبت به پروردگار جهانيان است (59). امام (عليه السّلام) در ادامه شکر زباني، کربلا را به صحنه نمايش شکر جوارحي و قلبي مبدل ساخت. (60) او حتي از عروه الغفاري که شيخي کبير بود، تشکر نمود و فرمود: « شکرالله لک افعالک يا شيخ » (61). با اين که يک پيرمرد از کار افتاده، در صحنه کارزار، کارايي چنداني ندارد! اما گروه مقابل از آن جهت که در گناه غوطه مي خوردند، از شکر به تمام اقسامش بي بهره بودند؛ حتي در مواردي که انتظار جايزه و يا تشکر از مقام بالا دست را داشتند، با کفران از طرف هم کيشان خود روبرو مي شدند. (62)5. توکل و حرص
توکل عبارت است از: واگذار نمودن جميع امور به مالک آن (63) و به تعبير بعضي از عرفا: التوکل طرح البدن في العبوديه و تعلق القلب بالربوبيه. (64) توکل بر چهار پايه استوار است: الف. موکّل ايمان دارد که وکيل عالم به نيازهاست؛ ب. موکّل ايمان دارد که وکيل قادر به رفع نيازهاي موکّل است؛ ج. موکّل ايمان دارد که وکيل از بخل مبرّا است؛ د. موکّل ايمان دارد که وکيل به موکّل خويش محبت دارد. (65)در مقابلِ توکل، حرص به دنيا قرار دارد که حضرت علي (عليه السّلام) از آن به عنوان بالاترين ذلت نام برده است. (66) اميرمؤمنان (عليه السّلام) در وصيتش به امام حسين (عليه السّلام) اين گونه مي فرمايد: اي بني الحرص مفتاح التعب و مطيّه النصب وداعٍ الي التقحُّم في الذنوب »؛ پسر جان! حرص کليد رنج است، و مرکب مشقت و باعث فرو رفتن در گناه. (67) امام حسين (عليه السّلام) در برخورد با سپاه حرّ، بعد از اشاره به پيمان شکني آنان فرمود: « سيغني الله عنکم »؛ خدا مرا از شما بي نياز خواهد کرد. (68) آن هنگام که خبرهاي کوفه را شنيد گفت: « حسبي الله ونعم الوکيل »؛ بس است مرا خدا و چه خوب وکيلي است. (69) در صبح عاشورا فرمود: « اللهم انت ثقتي في کل کرب و انت رجائي في کل شده... »؛ پروردگارا! تو در هر اندوهي پشت و پناه مني و در هر سختي اميد و تکيه گاه من هستي. (70) و در آخرين لحظات اين گونه زمزمه مي کرد که: «... اوتوکل عليک کافياً... ». (71) اما حرص به دنيا و اتکال به غير خدا در گروه مقابل، آن چنان مشهود است که نياز به بيان ندارد. (72)
6. زهد و رغبت
زهد عبارت است از: بي ميلي و بي رغبتي به دنيا که نوعاً مقارن با ترک و اِعراض از دنياست و داراي درجاتي است که عبارت اند از: الف. اِعراض از دنيا براي رسيدن به نعمت هاي آخرت (زهد عامه). ب. اعراض از لذايذ شهواني براي رسيدن به مقامات عقلاني (زهد خاصه). ج. ترک لذات روحاني براي رسيدن به مشاهده ي جمال الهي (زهد اخص خواص). اين همان زهد حقيقي است که براي خدا، غير خدا ترک مي شود. (73)خلاف طريقت بود که اوليا *** تمنا کنند از خد جز خدا (74)
امام صادق (عليه السّلام) فرمود: « الزّهد مفتاح باب الاخره...، و هو ترک کلّ شيء يشغلک عن الله من غير تاسّف علي فوتها... »؛ زهد، کليد در بهشت است... زهد، ترک کردن هر چيزي است که مشغول کند آدمي را از حضرت باري تعالي، و دريغ نداشتن است بر فوت دنيا. (75) امام حسين (عليه السّلام) در دعاي عرفه اين گونه با خدايش نجوا مي کند: « انت الذي اشرقت الانوار في قلوب اوليائک حتي عرفوک و وحدّوک و انت الذي ازلت الاغيار عن قلوب احبائک حتي لم يحبُّوا سواک و لم يلجئو الي غيرک... ماذا وجد من فقدک و ماالذي فقد من وجدک »؛ تويي که به انوار بر دل اوليائت طلوع کردي تا به مقام معرفتت نايل شدند و ترا به يکتايي شناختند، تويي که از دل دوستان و مشتاقانت توجه به اغيار را محو کردي تا غير تو را دوست نداشته و جز درگاهت به جايي پناه نبرند... آن که ترا نيافت چه يافته و آن که ترا يافت چه نيافته است. (76)
کربلا سرزميني است که در آن عالي ترين درجه زهد، توسط امام حسين (عليه السّلام) و يارانش به نمايش درآمد. در يک طرف فردي همچون زهير بن قين قرار دارد که به عشق وصال، آن همه حشم وخدم، از شتر گرفته تا گوسفند و... را رها مي کند و در رکاب اباعبدالله (عليه السّلام) به شهد شهادت مي رسد (77) و در سوي ديگر افرادي وجود دارند که حتي از پيراهن کهنه اباعبدالله (عليه السّلام) نمي گذرند و آن حضرت را عريان و بي کفن در صحراي سوزان کربلا رها مي کنند.
7. رَهبت و جرأت
رهبت به معناي خوف از حق است (78) و درجاتي دارد. بالاترين درجه اش خوف اولياي الهي است که در آن نفسانيت و انانيت وجود ندارد و از مشاهده ي جمال باري تعالي حاصل مي شود؛ چون در هر جمالي، جلال و عظمتي نهفته است و خوف از مشاهده عظمت ناشي مي شود و شايد اين جمله دعاي عرفه که « واجعلني اخشاک کاني اراک » اشاره به همين نکته باشد. آن که در دل خوف خدا داشته باشد، از غير خدا باکي ندارد. از اين رو مي فرمايد: « لولم يکن لي في الدنياملجاء ولا مأوي لما بايعت يزيد بن معاوية »؛ اگر در دنيا ملجا و پناگاهي هم براي من نباشد، با يزيد بن معاويه بيعت نخواهم کرد. (79) آن حضرت در شب عاشورا از اصحابش مي خواهد که از تاريکي شب استفاده کنند و خود را نجات دهند؛ زيرا آنان تنها با آن حضرت سر جنگ دارند و اگر او را از ميان بردارند کاري به کار ديگران ندارند: « فليس المطلوب غيري، ولو قتلوني مافکروا فيکم... » (80). همين خوف است که باعث مي شود « حنظله بن سعد تهامي » بدن خود را سپر وجود امام (عليه السّلام) کند و تيرها و نيزه ها را به جان بخرد (81)؛ « سعيد بن عبدالله حنفي » در پيش روي امام (عليه السّلام) بايستد و خود را آماج تيرهاي دشمن قرار دهد تا امام (عليه السّلام) نمازش را بخواند (82)؛ « عمرو بن قرطه » نيزه هاي پرتاب شده به سمت امام (عليه السّلام) را با دست بگيرد (83) و زينب در مجلس ابن زياد او را فاسق و فاجر بخواند (84) و در مجلس يزيد وي و اصحابش را حزب شيطان معرفي نمايد. (85)
در مقابل اينان، گروهي بودند که نه تنها از درجه عالي خوف بي بهره بودند، بلکه با جرأت بر معاصي در برابر اولين درجه از درجات رَهبت قرار گرفتند. (86)
8. تواضع و کبر
گرچه در عرف و لغت تواضع اظهار کوچکي است (87)، اما همچون کبر از صفات نفساني است (88) و داراي درجات و مراتبي است که بالاترين آنها تواضع انبيا و اولياي الهي است. آنها با مشاهده ي کمال ربوبيت و نقص عبوديت (89) در پيشگاه خداوند و مظاهر جمال و جلال آن ذات مقدس، متواضع مي شوند. (90)از اين رو امام حسين (عليه السّلام) با فقرا همسفره مي شود و از آنها براي پذيرايي دعوت به عمل مي آورد (91)، يا گونه مبارکش را بر مقام مي گذارد و گريه کنان مي فرمايد: « عبيدک ببابک...، سائلک ببابک، مسکينک ببابک »؛ بنده ات، سائلت و مسکينت به در خانه ي توست (92) و در کربلا گرچه در برابر جنود جهل تسليم نگرديد و مرگ سرخ را بر کرنش در مقابل ستمگران ترجيح داد (93) اما در برخورد با خدا و خلق خدا آن گونه بود که عالي ترين درجه ي تواضع را به نمايش گذاشت. (94)
در مقابل، کافي است که اين گفته حضرت زينب (سلام الله عليها) را به مردم کوفه مورد توجه قرار دهيم که: آيا جز لاف و تکبر و فساد... چيزي ديگري در شما هست؟ (95)
9. صبر و جزع
صبر عبارت است از: شکايت ننمودن از ناگواري ها (96)، و داراي مراتبي است که مرتبه ي متوسطه آن خود درجاتي دارد - صبر بر بليات و مصيبات و صبر بر اطاعت خدا و صبر از معصيت و گناه - (97) و عالي ترين مرتبه اش صبر عن الله (98) است و صبر عن الله همان صبر مشتاقان و محبوبان جمال است که به ناچار بايد براي اطاعتِ از خود جميل، از جمال آن محجوب باشند. از اين رو هر چه محبت و عشق زيادتر باشد، صبر بر مفارقت بيشتر است (99) و اين همان چيزي است که علي (عليه السّلام) در دعاي کميل مي فرمايد: « وهبني صبرت علي عذابک، فکيف اصبر علي فراقک »، اما در کربلا جلوه صبر چشم ها را خيره مي کند و اين صبر است که با تمام مراتبش به جلوه آرايي مي پردازد.در وصف سويد بن عمرو گفته مي شود که او بسيار نماز مي خواند و در زمان جنگ بسان شير، شجاع بود و در مشکلات از روحيه ي صبر و مقاومت برخوردار بود. (100) البته اين به « سويد » اختصاص ندارد، بلکه تمامي ياران اباعبدالله اين گونه بودند؛ زيرا آن حضرت در يکي از منازلِ بين راه هشدار داده بود که هر کس توان تحمل تيزي شمشير و ضربت نيزه ها را ندارد، برگردد (101) و ياران به جا مانده، همان گونه بودند که آن امام (عليه السّلام) مي خواست، (102) و خود در لحظات آخر اين گونه مناجات مي کند که: صبراً علي قضائک يا رب لا اله سواک... (103). و درجايي ديگر تحمل مشکلات و آسان بودنش را در سايه ي آگاهي خدا از حال بنده اش ارزيابي مي فرمايد « هون عليّ ما نزل بي انه بعين الله »؛ آنچه اندوه و مصيبت را برايم آسان مي کند، اين است که خداوند مي بيند. (104)
10. وفا و غدر
در کربلا، عباس بن علي (عليه السّلام) الگوي وفاداري محسوب مي شود (105). سه برادرش را به ياري امام ترغيب نمود (106). امان نامه ي شمر را رد کرد و فرمود افتخار من اين است که سرورم حسين فرزند فاطمه است. (107) و آن گاه که به کنار شريعه ي فرات رسيد، به ياد تشنگي امامش آب ننوشيد (108).آب شرمنده ي ايثار علمدار تو شد *** که چرا تشنه از او اين همه بي تاب گذشت
زماني که يزيد عَلَم علمدار کربلا را مشاهده کرد که جاي سالمي در او نيست، اين گونه گفت: « هکذا يکون وفا الاخ لاخيه »؛ اين است وفاي برادر به برادر! (109) البته اين فضيلت اختصاصي به قمر بني هاشم ندارد؛ چرا که در کلام امام (عليه السّلام) مي خوانيم: « فاني لااعلم اصحاباً اوفي و لاخيراً من اصحابي »؛ با وفاتر و بهتر از اصحابم کسي را سراغ ندارم. (110) اصحاب آن حضرت (عليه السّلام) نيز در قول (111) و فعل اين فرموده امام را به اثبات رسانيده اند.
اما در مقابلِ اين طلايه داران وفا، مردم کوفه قرار دارند که به پيمان شکني معروف اند و با اين که خود از امام دعوت کردند که به کوفه بيايد، بر او شمشير کشيدند و از اين روي با « يا اهل الختل و الغدر »؛ اي نيرنگ بازان و پيمان شکنان! (112) مورد عتاب قرار گرفتند.
11. اخلاص و شوب
آن حضرت در مکه فرمود: « من کان باذلاً فينا مهجته موطِناً نفسه علي لقاء الله فليرحل معنا »؛ هر کس آماده فداکاري و جانبازي در راه ما است و خويشتن را آماده ي مرگ نموده با ما کوچ کند (113)، يا با جمله اي ابراز مي دارد که انگيزه ي من از قيام، رسيدن به حطام دنيايي نيست (114)، و حوادث کربلا اين مطلب را به وضوح اثبات نموده است.12. کتمان و افشا
رازداري و کتمان در کربلا با کاري که قيس بن مسهّر صيداوي انجام داد، به نمايش گذاشته شده است. (115)13. صلاة و اضاعه
در زيارت امام حسين (عليه السّلام) آمده است: « اشهد انک قد اقمت الصلوة... » (116). آن حضرت در ظهر عاشورا نماز خوف را به جماعت اقامه کردند (117) و شب عاشورا را از دشمن مهلت گرفتند تا به عبادت و راز و نياز بپردازند (118). آن شب خيمه هاي عاشورائيان همچون کندوي عسل بود: « لهم دويّ کدويّ النحل » (119)، که زمزمه ي نماز و نيايش از آنها به گوش مي رسيد، و زينب آن شيرزن کربلا حتي در آن مصائب و بلاها نماز شب را ترک نکرد. (120)اما گروه مقابل، کساني بودند که صلاة را اضاعه (121) کردند و حقيقت صلاة (نماز) را در حال نماز، آماج تيرها و نيزه ها قرار دادند.
14. توبه و اصرار
قافله سالار توبه در کربلا حرّ بن يزيد رياحي است (122)، البته افرادي هم در لشکر جهل بودند که با توبه به لشکر عقل پيوستند. شرح بازگشت آنان در جاي خود به صورت مشروح بيان شده است. (123)ب. ارزيابي موفقيت سربازان عقل در کربلا
واژه ي « پيروزي » در فارسي مرادف کلماتي؛ همچون « فوز »، « غلبه » و « ظفر » در عربي است.واژه ي « فوز »: مفردات راغب درباره واژه ي فوز مي گويد: « الفوز الظفر بالخير »؛ فوز و رستگاري همانا ظفر به خير است. قرآن از خريدن جان مؤمنان به فوز عظيم تعبير مي کند. (124) آن گاه که بر فرق قرآن ناطق ضربت شمشير جهل فرود مي آيد، مي فرمايد: « فزت و رب الکعبه »؛ به خداي کعبه رستگار شدم. ما در خطاب خود به شهداي کربلا اين گونه مي گوييم: « اشهد انکم الشهداء و السعداء و انکم الفائزون » (125).
واژه ي « غلبه »: از طرفي در قرآن بيان شده است که، پيروزي خداوند و رسولانش حتمي است: « کتب الله لاغلبن انا و رسلي » (126)، حزب خدا پيروز است: « فان حزب الله هم الغالبون » (127) و در همه جبهه ها سربازان خداوند پيروزند: « انّ جندنا لهم الغالبون » (128) و از طرف ديگر همان واژه ي غلبه در مقابل کشته شدن آمده است (129)، در حالي که در مواردي ديگر به شهادت و کشته شدن فتح و پيروزي اطلاق شده است. (130)
از اين رو بايد گفت: مقصود از اين واژه ها گاهي پيروزي ظاهري است (131) و گاهي پيروزي واقعي (132) و در ارزيابي پيروزي واقعي، بايد جيزهايي غير از کشتن و کشته شدن، مورد لحاظ قرار گيرند. پيروزي واقعي با رسيدن به مقصد و تحقق هدفِ مبارزه و نبرد، به دست مي آيد و از آن جا که در کربلا هدف عقل و جنود آن به تحقق پيوست، پيروزي با آنها بود، گرچه صحراي کربلا از خون آنان رنگين گرديد.
به عبارت ديگر؛ همان گونه که از مباحث گذشته روشن شد، سرمايه وجودي انسان به عقلي است که در وجود او نهفته است و آن گاه که نور عقل در پس پرده حجاب هاي ظلماني به خاموشي گراييده شود، آنچه از انسان سلب مي گردد، حيات است و بس. (133) چنين انساني هم خود از آن نور دور است و هم ديگران را نهي مي کند، هم نائي است و هم ناهي (134). او همچون سنگِ دهنه ي نهر آب، نمي گذارد که آب حيات به تشنه کامان برسد و مانند خار راهي است که نه خود مي رود و نه مي گذارد ديگران بروند. به همين سبب قرآن مي فرمايد: شيطان و ذريه اش مأموريت دارند که راه را ببندند (135). و بر خداست که به مقتضاي رحمت خودش مانع زدايي کند (136). اين وظيفه ي مهم بر دوش انسان کامل است که رحمه للعالمين است و بر اوست که راهزنان کوي دوست را از ميان بردارد و شيطان را در انزوا قرار دهد. البته چنين کاري بدون جنگ ميسر نيست و با جنگ و قتال است که عارف به وصال مي رسد و در کربلا اين امر مهم بر عهده امام حسين (عليه السّلام) بود، همانا انسان کاملي که جانش را فدا نمود تا بندگان خدا را از جهالت و سرگردانيِ گمراهي برهاند. (137) هدف اين بود که عقل از بند شيطان نجات پيدا کند و از بردگي و اسارت شيطان رهايي يابد و اين خار راه به کناري نهاده شود، تا جويندگان وصال حق، در پرتو نور عقل، هدايت گردند. در کربلا، اين هدف محقق شد و به منصه ي ظهور رسيد. کربلا نشان داد که عزت نفس با گناه و معصيت رابطه اي ندارد. (138) نفسي که پست است از ارتکاب هيچ جنايتي ابا ندارد (139) و آن انساني از عزت واقعي بهره مند است که عقلش ذلت اسارت هوا و هوس را به دوش نکشد. کربلا نشان داد تا وقتي که انسان در اسارت يزيد دروني به سر مي برد، نمي تواند از امارت يزيد بيروني رهايي يابد. کربلا نشان داد که دنياطلبي و آخرت گرايي، جهت حرکت (تيهي يا سيري) را مشخص مي نمايند. جهت، سازنده ي صفات آدمي است و صفات منشأ رفتار. آن که در تيه دنيا گرفتار شده، هرگز به مقصد نمي رسد. کربلا چهره ضد ديني بني اميه و پليدي جهل و جنودش را به جهانيان نماياند و افزون بر آن به آناني که از اين امر آگاهي داشتند، اما از ترس جان خود و دنياطلبي، جرأت مبارزه با جنود جهل را نداشتند، روحيه جنگ جويي داد و فهماند چون آنها اسير دنيايند، اسير جنود جهل اند و بايد چنين ذلتي را تحمل کنند و نجات و رهايي در موت و مرگ اختياري (140) قرار دارد.
بله اگر جهل و جنود آن در کربلا قادر بودند از تابش نور عقل جلوگيري کنند و غبار و حجابي بر وي بيفکنند، به موفقيت و پيروزي نايل مي شدند، اما آنان از چنين توفيقي بي نصيب بودند. از اين رو مي توان گفت پيروزي واقعي از آن عقل و جنودش بوده است، چه اين که در هر جنگي ملاک پيروزي اين است که کدام يک از دو طرف به هدف خود رسيده اند. اين پيروزي آن چنان خيره کننده بود که پهناي زمان و مکان را در نورديد و جاوداني گرديد و از اين جهت است که امام حسين (عليه السّلام) مي فرمايد: « وَ إِن نُغلَب فَغَيرُ مُغَلَّبِينَا »؛ (141) و اگر به ظاهر مغلوب شويم، باز ما شکست ناپذيريم (142). امام سجاد (عليه السّلام) در جواب ابراهيم بن طلحه که سؤال کرد پيروزي با چه کسي بود؟ فرمود: « إِذَا أرَدت أن تَعلَمَ مَن غَلَبَ و دَخَلَ وَقتُ الصَّلَاهِ فَأذِّن ثُمَّ أقِم »؛ هرگاه خواستي بفهمي چه کسي غالب و فاتح شد در موقع نماز اذان و اقامه بگو! (143)
دشمنت کشت ولي نور تو خاموش گشت *** آري آن نور که خاموش نشود نور خداست
پي‌نوشت‌ها:
1. « او کسي است که در ميان جمعيت درس نخوانده، رسولي از خودشان برانگيخت که آياتش را بر آنها مي خواند و آنها را تزکيه مي کند ». جمعه، 2.
2. « خداوند رسولان خود را پي در پي اعزام کرد تا توانمندي هاي پنهان شده عقل ها را آشکار سازند ». نهج البلاغه، خطبه 1.
3. « هشام! خداوند پيامبران و رسولانش را براي مردم نفرستاده جز بدين منظور که خدا را بشناسند و در او تعقل کنند ». کليني، محمد بن يعقوب، الکافي، ج 1، ص 16؛ محمدي ري شهري، ميزان الحکمه، ج 6، ص 403.
4. « خون پاکش را در راه تو به خاک ريخت تا بندگانت را از جهالت و سرگرداني گمراهي نجات بخشد، در حالي که دنيا طلبان (کساني که دنيا فريبشان داده بود) بر عليه او يک دست شده بودند. مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 98، ص 331.
5. کليني، محمد بن يعقوب، الکافي، ج 1، ص 29-21؛ امام خميني (رحمه الله)، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 20-15.
6. مصطفوي، سيد جواد، ترجمه اصول کافي، ج 1، ص 26-24.
7. قوه ي واهمه نيز مجرد است، اما به تجرّدي پائين تر از تجرد عقلي.
8. در حديث نبوي وارد شده است: « ما منکم إلّا و له شيطان. قالوا: و أنت يا رسول الله؟ قال: و أنا، إلّا أنّ الله أعانني عليه، فأسلم علي يديّ »؛ براي هر کدام از شما، شيطاني است. گفتند: حتّي براي شما اي پيامبر خدا؟ فرمود: و براي من هم، الّا اين که خداوند مرا عليه شيطان کمک کرده، و او به دست من تسليم شده است. نک: احسائي، ابن ابي جمهور، عوالي اللالي، ج 4، ص 97، ح 13؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج 1، ص 257.
9. در قوس صعود به حسب قاعده « امکان اخس » اخسّ به اشرف منتهي مي شود، اما در سلسله ي نزول به حسب قاعده « امکان اشرف » اشرف به اخسّ منتهي مي گردد. ر. ک: امام خميني (رحمه الله)، شرح جنود عقل و جهل، ص 33 و 257.
10. نک: همان، ص 41، 42، 44، 45، 63، 74، 75.
11. علاوه بر آنچه تاکنون گفته شد، به اين عبارات توجه کنيد: « مَن کَمُلَ عَقلُهُ استَهَانُ بِالشَّهَوَات ». الآمدي، عبدالواحد، تصنيف غرر الحکم و درر الکلم، ح 380، ص 52؛ « العَقلُ وَ الشَّهوَهُ ضِدَّان... » همان، ج 448، ص 53؛ و نک: همان، ح 840، ص 65؛ ح 6985، ص 305 و....
12. « لَاغِنَي کَالعَقلِ وَ لَا فَقرَ کَالجَهل ». سيدرضي، نهج البلاغه، حکمت 54؛ « العقلُ يَهدِي وَ يُنجِي وَ الجَهلُ يَغوِي وَ يُردِي ». الآمدي، عبدالواحد، تصنيف غرر الحکم و درر الکلم، ص 52، ح 362.
13. « يا هشام... لکل شيء دليلاً و دليلُ العقلِ التفکر و دليل التفکرِ الصَّمت و لک شيءٍ مطيّهً و مطيّه العقل التواضع و کفي بک جهلاً ان ترکب ما نهيتَ عنه ». فقره 13، روايت هشام.
14. « يا هشام، قليل العمل من العالم (العاقل) مقبول مضاعف و کثيرالعمل من اهل الهوي و الجهل مردودٌ ». فقره 21، روايت هشام.
15. حضرت علي (عليه السّلام) در يباني مي فرمايد: عاقل کسي است که بر هواي نفسش پيروز گردد: « العاقل من غلب هواه و لم يبع آخرته بدنياه ». آمدي، عبدالواحد، تصنيف غرر الحکم و درر الکلم، ص 54.
16. مروري دوباره به مباحث گذشته خصوصاً « عقل و ماهيت انسان » و « رابطه عقل و تقوا »، معناي اين مطلب را که چگونه شهوت يک نيروي وجودي است و در مقابل عقل قرار دارد و اين که اساساً مقصود از اين گونه تعابير چيست، روشن مي نمايد.
17. البته گفتني است که در بين مردم از دو تقابل « علم و جهل » و « عقل و جهل »، تقابل اول بيش تر از تقابل دوم متعارف و مأنوس است، اما در کتاب هاي روايي، تقابل دوم (عقل و جهل)، بيش تر از تقابل اول استعمال و کاربرد دارد. به دليل شيوع استعمال عقل در مقابل جهل در روايات، باب اول از کتاب اصول کافي، به « عقل وجهل » نامگذاري شده است. مرحوم مظفر، در بحث ادلّه حجيت خبر واحد، ج 2، ص 73، اصول الفقه، مي گويد: « از دو تقابل مذکور، تقابل اصلي ميان عقل و جهل است و تقابل علم و جهل، ناشي از تطورات مفهومي است که پس از عصر پيامبر (صلي الله عليه وآله و سلم) رخ داده است. به نظر ايشان، انتقال فلسفه يوناني به جامعه مسلمانان، موجب ظهور مفاهيم جديدي براي برخي واژه ها شده است که از جمله آنها همين واژه جهل است ». در نتيجه تطور مفهومي فوق، معناي واژه جهل از عمل نسنجيده (مقابل عقل)، به ناداني (مقابل علم) گسترش يافته است. به هر حال اگر بخواهيم جهل را فقط به معناي ناداني و در مقابل علم بگيريم، در فهم متون ديني اي که واژه هاي جهل و علم در آنها با هم به کار رفته، دچار مشکل خواهيم شد؛ مثلاً در روايتي آمده است: « کَفَي بِالعَالِمِ جَهلاً ان يُنَافِيَ عِلمُهُ عَمَلَه؛ در جاهل بودن عالم، همين بس که علم و عمل او با هم منافات داشته باشد و به مقتضاي علم خويش عمل نکند »؛ الآمدي، عبدالواحد، تصنيف غرر الحکم و دررالکلم، ص 153. در اين روايت جهل به معناي عمل نکردن به مقتضاي عمل خويش و عمل نسنجيده است لذا فرض « عالم جاهل » کاملاً ممکن خواهد بود.
18. ر. ک: امام خميني (رحمه الله)، شرح جنود عقل و جهل، ص 64-61.
19. امام خميني (رحمه الله)، شرح جنود عقل و جهل، ص 77-76.
20. امام خميني (رحمه الله)، شرح جنود عقل و جهل، ص 82-79.
21. امام (عليه السّلام) در مجلس وليد اين گونه او را مورد خطاب قرار داد « انا اهل بيت النبوه و معدن الرساله و مختلف الملائکه و مهبط الرحمه، بنا فتح الله و بنا يختم و يزيد فاسق فاجر شارب الخمر قاتل النفس المحترمه معلن بالفسق و الفجور و مثلي لا يبايع مثله؛ بدانيد که ما خاندان نبوت هستيم...؛ اما يزيد اين عنصر خودکامه اي که از من براي او بيعت مي خواهيد، مردکي گناه پيشه و بي دادگر و شراب خوار است؛ کسي است که دستش تا مرفق به خون بي گناهان و عدالت خواهان آغشته است. او مقررات خدا را درهم مي شکند و به زشتي و گناه و تباهي دست مي يازد؛ از اين رو کسي مانند من، با فردي مانند او بيعت نخواهد کرد ». مجلسي، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 325؛ خوارزمي، مقتل الحسين، ج 1، ص 184؛ ابن طاووس، سيد علي بن موسي، اللهوف علي قتلي الطفوف، ص 10.
22. ديگر بايد فاتحه ي اسلام و مسلماني را خواند و با آن وداع گفت، آن گاه که جامعه و مردم دچار زمامدار و رهبري مانند يزيد گردند. ابن طاووس، اللهوف علي قتلي و الطفوف، ص 11.
23. در زيارت جامعه کبيره به ائمه خطاب مي شود که: « ادلاّء علي صراطه » شما راهنمايان به راه مستقيم هستيد، بلکه « انتم الصراط الاقوم » خود شماه راه و صراط مستقيم هستيد.
24. ان الحسين مصباح هادٍ و سفينه النجاه »؛ قمي، شيخ عباس، سفينه البحار، ج 1، ص 287.
25. همان گونه که بيان شد هوا و هوس انسان را در تاريکي مي افکند و کاري مي کند تا انسان نورافشاني عقل و حجت درون را مشاهده نکند و در نتيجه گمراه شود.
26. همان طوري که قبلاً بيان شد حب دنيا، گرداب (تيه) است و باعث جهل انسان مي شود.
27. عبيدالله براي اين که مردم را به جنگ با امام ترغيب کند، اموالي را بين مردم تقسيم کرد (مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 340 و 385). عده اي همچون عمر سعد و ابن زياد، دلباخته ي حکومت بودند (همان، ج 45، ص 10). عده اي نيز همچون خولي و آنکه حامل سر امام بود و آنهايي که اسب بر بدن امام دواندند و... به منظور رسيدن به جايزه، به چنين اعمالي مبادرت ورزيدند (همان، ج 45، ص 125 و 128)، البته گروهي هم از ترس از دست دادن دنيايي که فراهم کرده بودند، به چنين ذلتي تن دادند.
28. گروه حديث پژوهشکده باقرالعلوم (عليه السّلام)، موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 373؛ مجلسي، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 44 ص 383.
29. فَقَد مُلِئت بُطُونَکُم مَن الحرامِ وَ طُبِعَ عَلَي قُلُوبِکُم وَيلَکُم ألَا تُنصِتُونَ ألَا تَسمَعُون... »؛ موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 422؛ بحارالأنوار، ج 45، ص 8.
30. آنچه خدا براي ما بخواهد خير است، کشته شويم يا نشويم. امين، سيد محسن، اعيان الشيعه، ج 1، ص 597.
31. من نه براي راحت طلبي و انهادن مسئوليت، به راه افتادم و نه براي خوش گذراني و بيهودگي؛ نه انگيزه ام ستم کاري و بي دادگري است ونه تبهکاري، بلکه مي خواهم امت جدم را اصلاح کنم. شريف قرشي، باقر، حياه الامام الحسين بن علي (عليه السّلام)، ج 2، ص 264. امام در جمله اي ديگر مي فرمايد: « اللهم اني احب المعروف و انکر المنکر »، مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 43، ص 328.
32. آيا به مرگ مرا مي ترساني، به خدا قسم مرگ با امام حسين، از خلود (زندگي براي هميشه) با شما، بهتر است، موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 360؛ طبري، أبوجعفر محمد بن جرير، تاريخ الأمم و الملوک (تاريخ طبري)، ج 4، ص 323.
33. امين، سيد محسن، اعيان الشيعه، ج 4، بخش اول، ص 249-247؛ طبري، تاريخ الأمم و الملوک (تاريخ طبري)، ج 4، ص 318-317.
34. « الاترون الي الحق لا يعمل به والي الباطل لا يتناهي عنه ليرغب المؤمن في لقاء الله فاني لا اري الموت الّا السعاده و الحياه مع الظالمين الاّ برماً »، اعيان الشيعه، ج 4، بخش اول، ص 234 و 235؛ امام (عليه السّلام) در خطابش به لشکر کوفه فرمود: « انالله و انا اليه راجعون هولاء قوم کفروا بعد ايمانهم فبعداً للقوم الظالمين »، گروه حديث پژوهشکده باقرالعلوم (عليه السّلام)، موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 417-416.
35. عموي ما عباس بن علي، تيزبين (ژرف نگر) بود و ايمان محکمي داشت. قمي، شيخ عباس، نفس المهموم، ص 176؛ أبو مخنف، لوط بن يحيي الأزدي، مقتل الحسين، ص 175.
36. أسد حيدر، مع الحسين في نهضته، ص 237.
37. مجلسي، محمد باقر، بحارالأنور، ج 45، ص 27؛ مع الحسين في نهضته، ص 238.
38. امام خميني (رحمه الله)، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 160-147.
39. طريحي، فخرالدين، مجمع البحرين، واژه ي حرم.
40. ناد ان لا يقاتلن معي رجل عليه دين »؛ موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 417.
41. مجلسي، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 30؛ موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 457، امام (عليه السّلام) در لحظه شهادت اين غلام، بر بالين او حاضر شد و صورت به صورتش گذاشت (فوضع خده علي خده)، او لبخندي زد و گفت: کيست مانند من که پسر پيامبر گونه به گونه اش مي گذارد؟! و آنگاه به شهادت رسيد. اين کار امام همان کاري است که آن حضرت با علي اکبر انجام داده است.
42. چنانچه محتشم کاشاني مي سرايد:
از آب هم مضايقه کردند کوفيان *** خوش داشتند حرمت مهمان کربلا
43. طبري، تاريخ طبري، ج 4، ص 334. لازم به تذکر است که در کربلا پنج کودک نابالغ به شهادت رسيدند.
44. بودند ديو و همه سيراب و مي مکيد
خاتم ز قحط آب سليمان کربلا (محتشم کاشاني)
لب تشنه کي کشند کسي را کنار *** گيرم حسين سبط نبي خدا نبود
45. محمودي، محمّد باقر، عبرات المصطفين، ج 2، ص 139.
46. شريف شرقي، باقر، حياه الامام الحسين بن علي (عليه السّلام)، ج 3، ص 299.
آتش به آشيانه ي مرغي نمي زنند *** گيرم که خيمه، خيمه آل عبا نبود
47. مثلاً در جنگِ تن به تن به صورت دست جمعي حمله نمي کردند و يا دست جمعي کسي را سنگباران نمي کردند و يا در زمان درخواست آتش بست يورش نمي بردند و... و هيچيک از اينها در کربلا توسط دشمن جاهل مراعات نشد. (ر. ک: فارسي، جلال الدين، کتاب انقلاب تکاملي اسلام، ص 830).
48. از بريدن سر کشته ها گرفته تا اسب تاختن بر پيکرهاي شهدا و عريان و برهنه رها کردن آنها و...؛ نک: سپهر، ميرزا محمد تقي، ناسخ التواريخ، ج 3، ص 9.
اگر کشتند چرا خاکش نکردند *** کفن بر جسم صد چاکش نکردند
49. « الاتکال علي حسن اختيار الله »؛ ر. ک: نراقي، ملامهدي، جامع السعادات، ج 3، ص 285؛ موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 747.
50. ر. ک: امام خميني (رحمه الله)، شرح و حديث جنود عقل و جهل، ص 179-161.
51. اين جمله را امام (عليه السّلام) به هنگام ترک مدينه سر قبر حضرت رسول (صلي الله عليه وآله و سلم) ايراد فرمود؛ خوارزمي، مقتل الحسين، ج 1، ص 186.
52. موسوي مقرّم، مقتل الحسين، ص 357.
53. مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 367؛ امين، سيد محسن، اعيان الشيعه، ج 1، ص 593؛ إربلي، علي بن عيسي، کشف الغمه في معرفه الأئمه (عليهم السّلام)، ج 2، ص 29.
54. امام خميني (رحمه الله)، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 170.
55. موسوي مقرّم، مقتل الحسين، ص 307.
56. امام حسين (عليه السّلام) در حديثي مي فرمايند: « من طلب رضي الناس بسخط الله و کله الله الي الناس »؛ موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 748.
57. مجلسي، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 137.
58. ر. ک: امام خميني (رحمه الله)، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 192-180.
59. « فلک الحمد و الشکر »، يا « ايّ عطاياک اقوم بها شکراً »، يا «... لوعمرتها ان اؤدي شکر واحدهٍ من انعمک ما استعطت ذلک الاّ بمنک الموجبِ علي به شکرک ابداً جديداً ».
60. « اُوحّده باخلاص و حمد و شکر بالضمير و باللسان »؛ موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 842.
61. موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 458.
62. سنان بن انس با نيزه اش سينه ي مبارک امام (عليه السّلام) را شکافت و آنگاه به عمر سعد گفت: اي امير مرا غرق در طلا کن که من آقاي بزرگواري را کشتم، عمر سعد گفت: اشهد انک مجنون؛ ابن اثير جزري، عزالدين، الکامل في التاريخ، ج 4، ص 82-81. همچنين ابن زياد به جاي دادن جايزه به قاتل دو فرزند مسلم، دستور قتل آنها را داد؛ قمي، شيخ عباس، منتهي الآمال، ص 232.
63. کاشاني، مولي عبدالرزاق، شرح منازل السائرين، ص 171.
64. توکل به عبودت واداشتن بدن و به ربوبيت وابستن قلب است؛ قشيري، عبدالکريم، الرساله القشريه، ص 263.
65. ر. ک: امام خميني (رحمه الله)، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 227-199.
66. نوري، ميرزا حسين، مستدرک الوسائل، ج 12، ص 59، باب 64 از ابواب جهاد النفس، ح 2؛ موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 753.
67. حراني، حسن بن علي شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص 90.
68. ابومخنف، لوط بن يحيي، وقعه الطف، ص 172.
69. موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 378.
70. مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 4.
71. موسوي مقرّم، مقتل الحسين، ص 357.
72. حرص به دنيا آن چنان در اين گروه ريشه دوانده بود که فردي همچون بجدل بن سليم براي دست يابي به انگشتر امام حسين (عليه السّلام) به قطع انگشتان آن حضرت مبادرت ورزيد؛ مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 376.
73. ر. ک: امام خميني (رحمه الله)، شرح حديث عقل و جهل، ص 303-293.
74. سعدي.
75. گيلاني، عبدالرزاق، مصباح الشريعه، ترجمه عبدالرزاق گيلاني، ص 216. امام حسين (عليه السّلام) هم در شعري به توضيح حقيقت زهد مي پردازند. ر. ک: موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 834.
76. مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 95، ص 226.
77. امين، سيدمحسن، أعيان الشيعه، ج 1، ص 595.
78. ر. ک: امام خميني (رحمه الله)، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 331-325.
79. موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 289؛ مجلسي، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 329؛ امين، سيد محسن، اعيان الشيعه، ج 1، ص 588.
80. موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 401.
81. مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 23.
82. همان، ص 21.
83. همان، ص 22.
84. « انما يفتضح الفاسق و يکذب الفاجر و هو غيرنا »؛ مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 117.
85. مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 134.
86. ر. ک: امام خميني (رحمه الله)، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 328-326.
87. جوهري، اسماعيل، صحاح اللغه، ج 3، ص 1300.
88. در روايت امام صادق (عليه السّلام) که جنود عقل و جهل بيان مي شود، تواضع در مقابل کبر آمده و کبر از صفات نفساني است. به همين جهت بايد تواضع را از صفات نفساني دانست.
89. از اين رو هميشه مترنم به اين گفتارند که « ما عبدناک حق عبادتک »، مجلسي، محمدباقر، مرآه العقول، ج 8، ص 146.
90. ر. ک: امام خميني (رحمه الله)، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 336-333.
91. عروسي حويزي، عبدعلي جمعه، تفسير نورالثقلين، ج 2، ص 47؛ امين، سيد محسن، اعيان الشيعه، ج 1، ص 580.
92. موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 626 و 627.
93. در اين باره حضرت فرمود: « الا ان الدعي يابن الدعي قد رکز بين اثنتين، بين السله و الذله و هيهات منا الذله »؛ ابن طاووس، اللهوف علي قتلي الطفوف، ص 57.
94. ر. ک: مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45.
95. ر. ک: مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 163.
96. امام خميني (رحمه الله)، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 409.
97. کليني، محمد بن يعقوب، الکافي، ج 2، ص 75، باب الصبر، ح 15.
98. ر. ک: کاشاني، مولي عبدالرزاق، شرح منازل السائرين، ص 203-202، باب الصبر.
99. ر. ک: امام خميني (رحمه الله)، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 420-411.
100. مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 24.
101. قندوزي حنفي، سليمان، ينابيع الموده، ص 406.
102. البته اين سفارش ها نسبت به زن ها بيشتر بوده است؛ زيرا آنها به جهت عاطفي بودن، بيشتر در معرض جزع و فزع قرار داشتند. امام (عليه السّلام) در خطابش به سکينه اين گونه مي فرمايد: « فاصبري علي قضاء الله و لا تشتکي فان الدنيا فانيه و الاخره باقيه »؛ موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 491-490. يا به زن ها سفارش مي کند: « ان قتلت فلا تشققن عليّ جيبا و لا تخمشن وجهاً »؛ ابن طاووس، اللهوف علي قتلي الطفوف، ص 81. يا زينب (سلام الله عليها) را مورد خطاب قرار مي دهد: « يا اخيه لا يذهبن حلمک الشيطان »؛ قمي، شيخ عباس، نفس المهموم ترجمه علامه شعراني، ص 117. زينب نيز به وصيت و سفارش برادر عمل کرد و آن چنان از خود بردباري نشان داد که به قهرمان صبر معروف گرديد.
103. موسوي مقرم، مقتل الحسين، ص 357.
104. مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 46.
105. روايت امام سجاد (عليه السّلام)، نک: أبو مخنف، لوط بن يحيي الأزدي، مقتل الحسين، ص 175.
106. امين، سيد محسن، اعيان الشيعه، ج 1، ص 608.
107. همان، ص 600.
108. مجلسي، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 41.
109 محمدي اشتهاردي، محمد، سوگنامه آل محمد، ص 300.
110. شيخ مفيد، الإرشاد في معرفه حجج الله علي العباد، ج 2، ص 91؛ قمي، شيخ عباس، نفس المهموم ترجمه علامه شعراني، ص 137.
111. براي اطلاع از اعلام وفاداري اصحاب امام (عليه السّلام) در شب عاشورا به منابع زير مراجعه شود: شيخ مفيد، الإرشاد في معرفه حجج الله علي العباد، ج 2، ص 93-92؛ قمي، شيخ عباس، نفس المهموم ترجمه علامه شعراني، ص 138؛ موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 400؛ حبيب بن مظاهر در کوفه از دعوت کنندگان امام (عليه السّلام) بود تا آخر در رکاب آن حضرت بود و به عهد خود وفا نمود و به جام شهادت را سر کشيد. تاريخ طبري، ج 4، ص 262؛ شيخ مفيد، الإرشاد في معرفه حجج الله علي العباد، ج 2، ص 29 و 34؛ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 242.
112. موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 467؛ محدثي، جواد، فرهنگ عاشورا، ص 84.
113. شريف قرشي، باقر، حياه الامام الحسين بن علي (عليه السّلام)، ج 3، ص 48.
114. حراني، حسن به علي شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص 239.
115. مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 370. او براي جلوگيري از فاش شدن اسامي ياران امام (عليه السّلام) جان خود را فدا کرد.
116. مفاتيح الجنان، زيارت امام در نيمه ي رجب.
117. مجلسي، محمدباقر، بحارلأنوار، ج 45، ص 21.
118. امام (عليه السّلام) در علت اين درخواست فرمود: اني کنت احبّ الصلاه له...، موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 392.
119. ديلمي، حسن بن ابي الحسن، إرشاد القلوب الي الصواب، ص 214؛ شريف قرشي، باقر، حياه الامام الحسين بن علي (عليه السّلام)، ج 3، ص 175.
120. جزائري، سيّد نورالدين، الخصائص الزينبيه، ص 216. اين روحيه ي عرفاني در زينب به حدي شکوه و عظمت دارد که امام (عليه السّلام) از خواهرش مي خواهد در چنين حالتي (در وقت نماز شب) او را فراموش نکند؛ محلاتي، ذبيح الله، رياحين الشريعه، ج 3، ص 62-61.
121. ضيّع و اضاع به معناي « از دست داد و بي بهره شد » است، اضاع حقه يعني حقش پايمال شد، طباطبايي، سيد مصطفي، فرهنگ نوين، ص 396.
122. مجلسي، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 15-13؛ اسد حيدر، مع الحسين في نهضته، ص 214.
123. از آن رو که اين نوشتار را گنجايش پرداختن به همه جنود عقل نبود، به تناسب چهارده اسوه پاک و معصوم، به عدد چهارده بسنده شد؛ علاوه به جهت رعايت اختصار و وضوع مطلب، از ذکر شواهد نسبت به برخي از جنود جهل، خودداري گرديد.
124. « ان الله اشتري من المؤمنين... ذلک هوالفوز العظيم »؛ توبه، 111.
125. مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 98، ص 337.
126. مجادله، 21.
127. مائده، 56.
128. صافات، 172.
129. من يقاتل في سبيل الله فيقتل او يغلب فسوف نوتيه اجراً عظيماً؛ نساء، 74، البته اين مقابله بين واژه قتل و ظفر هم ديده مي شود، مثلاً امام حسين (عليه السّلام) مي فرمايد: « اما والله اني لارجو ان يکون خيراً ما اراد الله بنا قتلنا او ظفرنا »، موسوعه کلمات الامام الحسين (عليه السّلام)، ص 362.
130. امام حسين (عليه السّلام) به هنگام حرکت از مدينه، خطاب به بني هاشم کردند و اين گونه فرمودند: هر کس با من بيايد به شهادت مي رسد و هر کس نيايد به فتح و پيروزي نايل نمي شود: « من تخلف لم يبلغ الفتح »؛ مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 330.
131. در مواردي که پيروزي در مقابل کشته شدن آمده، مراد از غلبه و ظفر، پيروزي ظاهري است.
132. در مواردي که پيروزي و رستگاري توأم با کشته شدن باشد، مراد از فوز و فتح يا غلبه، پيروزي واقعي است.
133. قرآن کافر را مرده مي داند (يس، 70) زيرا زنده نور دارد و کافر از آن رو که نور ندارد (نور عقلش خاموش است) در مقابل زنده ذکر مي شود.
134. توبه، 23؛ انعام، 26.
135. « لَأقعُدَنَّ لَهُم صِراطَکَ المُستقيم »؛ اعراف، 16.
136. بقره، 203 و 207.
137. « وبذل مهجته ليستنفذ عبادک من الجهاله و حيره الضلاله »؛ شيخ طوسي، تهذيب الاحکام، ج 6، ص 59.
138. حضرت علي (عليه السّلام) فرمود: « من کرمت عليه نفسه لم يهنها بالمعصيه »؛ محمدي ري شهري، ميزان الحکمه، ج 10، ص 147.
139. حضرت علي (عليه السّلام) در اين باب مي فرمايند: « النفس الدنيه لا تنفک عن الدنائات »؛ آمُدي، عبدالواحد، تصنيف غرر الحکم و درر الکلم، ص 232.
140. موت اختياري همان پياده شدن از مرکب تن است، و در چنين حالتي پرده ها و حجاب ها به کناري نهاده مي شود، همان گونه که بعد از مرگ اضطراري و غير اختياري پرده ها کنار مي رود.
141. ابن طاووس، اللهوف علي قتلي الطفوف، ص 98.
142. و اين همان منطق مولي علي (عليه السّلام) است که مي فرمايد: « الغالب بالشر مغلوب »؛ نهج البلاغه، قصار الحکم، 327.
143. مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 177؛ شيخ طوسي، محمدبن حسن، الأمالي، ص 677.
ترخان، قاسم؛ (1388)، نگرشي عرفاني فلسفي و کلامي به: شخصيت و قيام امام حسين (ع)، قم: نشر چلچراغ، چاپ اول
.jpg "معرفی خوشنویسان معروف قرآن کریم")
