معیارهای انتخاب کتاب برای کودکان

کتابهای کودکان را می توان با معیارهای زیر ارزشیابی و انتخاب کرد:

1. طرح

آنچه در انتخاب هر کتاب در درجه ی اول اهمیت قرار دارد، «طرح» کتاب است و منظور از طرح، نقشه ی محتوای کتاب است که ساخت منطقی آن را نشان می دهد. مثلاً در یک کتاب داستان، نخستین سؤال کودکان، این است: «آیا این کتاب، داستان خوبی دارد؟» طرح یک کتاب داستان نشان می دهد که چه اتفاقاتی در آن داستان رخ داده اند و چه مشخصاتی دارند. هرگاه ساختمان طرح، خوب باشد توالی حوادث داستانی منطقی خواهد بود و تکامل طبیعی اعمال و تصمیمهای بازیگران را در اوضاع و احوال معین نشان خواهد داد. در ادبیات کودکان، داستان باید بیش از اینکه جنبه ی توصیفی داشته باشد یا بازیگران آن خویشتن نگر و خودمحور باشند از اعمال و حوادث تشکیل شود. زیرا کودکان، به ویژه خردسالان، حادثه جو می شوند و داستانی را دوست دارند که در آن، حوادثی رخ می دهند. هرگاه کتابی دارای طرح خوب و مطلوب نباشد رغبت کودکان را به مدت طولانی تحریک نخواهد کرد.

2. چگونگی محتوا

علاوه بر طرح باید چگونگی موضوع و مطالب یا محتوای کتاب را مورد بررسی قرار داد تا پی برد به این که آن کتاب، ارزش خواندن دارد و می تواند برخی از نیازهای خواننده اش را ارضا کند؟ مثلاً در کتاب داستان باید داستان طوری باشد که به گفتن و خواندنش بیرزد. به طور کلی کتابهای کودکان باید دارای محتوا یا مطالبی باشد که راه درست زندگی سالم را به خوانندگانش بیاموزد و با تجارب دوران کودکی بسازد. تهیه و تنظیم این نوع کتاب نیز وقتی ممکن خواهد بود که نویسنده اش ویژگیهای سنی دوران کودکی را خوب بشناسد.

3. موضوع یا منظور

سومین معیار ارزشیابی یک کتاب، منظوری است که نویسنده برای آن نوشته است. هدف یا منظور کتاب کودکان باید از قبیل، دوست داشتن حیوانات، پذیرفتن خود و دیگران، فعالیت و ادامه آن با وجود سختیها و دشواریها، پیروزی و غلبه بر ترس، نفرت و وحشت از جنگ، امیدواری به زندگی سعادتمندانه، لذت بردن از عدالت و درستکاری و ... باشد.
موضوع یا منظور کتاب نباید آن را مبهم و پیچیده کند و نویسنده باید به این اصل مهم، توجه داشته باشد که خواننده لذت ببرد و احساس تحمیل نکند. کودک از خواندن کتابی که، مستقیماً جنبه ی آموزشی و وعظ دارد، بیزار است.

4. شخصیت هنری

شخصیت هنری حقیقی نشان دیگر خوب نویسی است. تصویر اشخاص یا حیوانات در کتابهای کودکان باید واقعی و زنده نما باشد تا موضوع و محتوای کتاب را برای خواننده، زنده کند. مثلاً نویسنده ی کتاب داستان باید بکوشد که شخصیتهای داستان را برای کودکان زنده کند، و این شخصیتها دائماً در تغییر باشند و به سوی تکامل بروند.

5. سبک نگارش

سبک یا شیوه ی نگارش هر کتاب، نشانگر روش نگارنده اش است و جنبه ی فردی دارد. سبک نویسندگی خوب، به طرح، موضوع و بازیگران بستگی دارد. کودکان، چنانکه گفته شد، در داستانهای خود، عمل و فعالیت را دوست می دارند و سبکی را ترجیح می دهند که حاکی از جنب و جوش باشد.
شرایط اصلی سبک مناسب برای کودکان از این قرارند:

- انطباق سبک نگارش با موضوع مورد بحث

اگر در افسانه ها می توان زبانی پر از تمثیل به کار برد، در کتابهای علمی و غیرداستانی باید زبان ساده و کلمات دقیق و بدون ابهام به کار روند. مثلاً اگر یکی از داستانهای شاهنامه به نثر برگردانده می شود، حتی المقدور نباید در آن از عبارات و اصطلاحات این زمان استفاده شود.
اگر شخصیتهای داستان، بی سواد و عامی هستند، طبیعتاً نمی توانند گفتار افراد دانشمند را داشته باشند. اگر در یک اثر ادبی نویسنده می کوشد که تا حدود امکان فنون بیان و نگارش هنری را به کار گیرد، نویسنده ی کتاب علمی هرگز با به کار بردن عبارات و کلمه های پیچیده، دانش ادبی خویش را به رخ خواننده نمی کشد.

- سبک نگارش باید با قدرت خواندن و درک خواننده، متناسب باشد

همان طور که کتابهایی که با زبان مشکل برای کودکان نوشته می شوند آنان را از ادامه ی مطالعه، منصرف می کنند، کتابهایی که قدرت فهم نوجوان را دست کم می گیرند و به زبانی کودکانه مطالب را بیان می کنند نوعی توهین به خواننده محسوب می شود. کودکان از درک تمثیل و کنایه و استعاره عاجزند، ولی نوجوانان از کشف ابهام لذت می برند.
- زبان کتاب در عین حال که باید زبان روز جامعه ی کودک باشد، نباید بدآموزی، یا بهتر بگوییم، غلط آموزی داشته باشد. نباید فراموش کرد که مطالعه باید غیرمستقیم در غنی ساختن زبان خواننده، تأثیر مثبت بگذارد.
طنز و شوخی زبانی است که هرگاه به کار گرفته شود برای خواننده، مطلب خواندنی را خواندنی تر می کند، به شرطی که به جا مورد استفاده قرار بگیرد و با کنایه و نیش زدن اشتباه نشود. (1)

6. قطع

قطع کتاب، عامل مهم دیگری در انتخاب کودک به شمار می رود زیرا کودک، کتابی را که زیبا و خوشایند باشد برمی گزیند. قطع کتاب باید با عوامل زیر متناسب باشد:

* خصوصیات خواننده

بچه ی کوچک بیشتر از کتابی خوشش می آید که برای او قابل حمل باشد و نگه داشتن و ورق زدن آن، برایش آسان باشد. البته، گاهی کتابهای بسیار بزرگ یا بسیار کوچک نیز از لحاظ تنوع، توجه او را جلب می کنند.

* موضوع و صفحه آرایی

بعضی از موضوعهای کتابهای کودکان به قطع خاصی احتیاج دارند. مثلاً برای کتابی درباره ی وسایل نقلیه، بهتر است از قطع آلبومی استفاده شود، در صورتی که قطع مطلوب برای کتابی درباره ی درختان، قطعی است کشیده و بلند. برای کتابهای مرجع معمولاً از قطعی بزرگتر از معمول استفاده می شود تا از قطر کتاب بکاهد.

* کاغذ موجود در بازار

توجه به قطع کاغذ موجود در پایین آوردن قیمت کتاب، بسیار مؤثر خواهد بود. اگر قطع کتاب پس از رعایت دو نکته ی فوق با حداکثر استفاده از کاغذ موجود انتخاب شود، کتاب ارزانتر به دست خواننده خواهد رسید. (2)
کتابهای کودکان باید با حروف درشت چاپ شوند و در انتخاب خط یا نوع حروف کتاب باید به موضوع آن و توانایی خواندن کودکان توجه شود، زیرا میان پیچیدگی موضوع و نوع حروف و فاصله خطوط، رابطه ی مستقیم وجود دارد.

7. کاغذ و جلد و صحافی

نوع کاغذ کتاب، شکل و کیفیت جلد و چگونگی صحافی آن در جاذب و جالب ساختن کتابهای کودکان، بسیار مؤثرند. مثلاً کودکان کتابی را بیشتر دوست دارند و راحت می خوانند که کاغذ آن زبر و مات باشد، تا اینکه نور را منعکس نکند. جلد کتاب کودکان هر چه بادوام تر باشد بهتر خواهد بود؛ مثلاً جلد مقوایی بهتر از جلدهای نازک است. صحافی کتابهای کودکان باید به قدری محکم و بادوام باشد که در اثر بیشتر کارکردن در دست بچه ها پاره نشود و از بین نرود.

8. قیمت

امروز بهای کتاب با توجه به وضع اقتصادی زمان، خصوصاً در کشورهای جهان سوم (یا کشورهای جنوب)، در انتخاب کتاب کودک، مسأله مهمی تلقی می شود، زیرا اکثر خانواده ها به زحمت می توانند هزینه های ضروری فرزندان خود را تأمین کنند و دیگر قدرت خرید مرتب کتاب برای خود و فرزندانشان ندارند بنابراین، کتاب باید به ارزانترین قیمت در اختیار مردم گذاشته شود. و این نیز در صورتی امکان دارد که مؤسسات خیریه یا عام المنفعه در ردیف سایر کارهای خوب خود، در انتشار کتابهای سودمند واجد شرایط برای کودکان و نوجوانان نیز سرمایه گذاری کنند و یا دولتها، بر تعداد کتابخانه های عمومی ثابت و سیار در سطح کشور و مدارس بیفزایند، به شرط اینکه انتخاب کتاب به وسیله ی متخصصان، نه سیاستمداران و سرمایه داران، انجام گیرد. یا اینکه مؤسسات مذکور و دولتها قسمتی از هزینه نگارش و چاپ کتابهای کودکان را به ناشران آزاد پرداخت کنند تا ایشان با ارزانترین قیمت، کتابها را در اختیار علاقه مندان بگذارند. مدارس هم می توانند به مساعدت اشخاص نیکوکار محلی و انجمن اولیا و مربیان، کتابهای آزاد مورد نیاز دانش آموزان خود را خریداری و تهیه کنند و در کتابخانه مدارس و کلاسها قرار بدهند.
مدرسه، باید مدرسه باشد و به فعالیتهایی بپردازد که از عهده ی سایر نهادها ساخته نیست. مدرسه، خیریه نیست لکن مسئول بار آوردن شهروندان خیرخواه است.
از آنچه در بحث از «معیارهای انتخاب کتاب» کودکان گفتیم درمی یابیم: «... که کار انتخاب کتاب برای کودکان و نوجوانان کاری است بسیار دقیق که احتیاج به دقت و صرف وقت بسیار دارد و بالاتر از همه بدون شناخت کافی از طفل و موضوع کتاب، انجام آن در واقع غیرممکن است. به همین دلیل انتخاب کتاب را بهتر است گروهی از افراد متخصص و متبحر انجام دهند و نتیجه تجسس و مطالعه خود را در اختیار علاقه مندان بخصوص مربیان و کتابداران و والدینها بگذارند. این مطالعات هم می تواند به صورت مقاله های بررسی کتاب و هم به شکل انواع فهرستها انتشار یابد. بدیهی است که استفاده از این منابع نباید مانع بررسیهای شخصی و انتخابهای انفرادی کسانی قرار گیرد که با کتاب و کودک و نوجوان سروکار دارند، بلکه فقط به عنوان راهنمایی باید از آنها استفاده شود.» (3)

کتابهای مورد علاقه کودکان

از آنچه گفتیم حداقل دو نکته ی بسیار مهم و قابل توجه را دریافتیم: یکی اینکه کودکان و نوجوانان، به سبب ویژگیهای سنی خود، دارای نیازها و رغبتهای متفاوت با بزرگسالان هستند، و برداشتشان از یک کتاب یا واقعه، غیر از برداشت بزرگسالان از همان کتاب یا واقعه است.
دوم اینکه انتخاب کتاب برای کودکان، کاری است بس دشوار و پرمسئولیت و نیازمند احتیاط و دقت بیشتر. هر کتاب را نمی توان و نباید در اختیار کودک قرار داد زیرا محو کردن اثری، که مطالعه ی یک کتاب یا یک مقاله یا مشاهده ی یک فیلم در کودک می گذارد، تقریباً دشوار و گاهی ناممکن است.
مشخصات مورد علاقه کودکان را می توان چنین خلاصه کرد:
1. مطابق استعداد درک و فهم کودک باشد.
2. موضوعهای کتاب به محیط زندگی کودک مربوط باشند.
3. به نیازهای سنی کودک پاسخ گوید.
4. به پرورش صحیح عقل و عاطفه کودک کمک کند و دارای داستانها و مطالبی باشد که قهرمان آنها در اثر پیروی از عقل و کنترل عاطفه اش موفق شده است. همچنین، نیروی ایمان و اعتقاد به خداوند را، به طور غیرمستقیم، دریابد و به تأثیر آن در موفقیت قهرمان داستان پی ببرد. (4)
5. تخیل ابداعی كودك را به طور سالم و سودمند به كار اندازد.
6. كودك را به واقع بینی و نپذیرفتن محالات امور برانگیزد و عادت دهد. به طوری كه او دریابد و معتقد شود كه در آفرینش آدم و عالم حكمتی وجود دارد و قانونهای الهی بر آن دو حاكم اند كه شناخت و كاربرد آنها شرط لازم موفقیت است.
7. احساس مسئولیت را در كودك برانگیزد و گسترش دهد، چنان كه او بتواند به خود اعتماد كند و خود را عضوی مؤثر در جامعه اش بداند و بپذیرد، و از همیاری و همكاری با مردم لذت ببرد.
8. دارای مطالبی باشد كه در آنها نیكوكار، پاداش می گیرد و بدكار به سزای عملش می رسد تا كودك، به طور غیرمستقیم، مفهوم عدالت را دریابد و عملاً لذت اجرای آن را احساس كند و متوجه باشد كه چرا خداوند انسان را به رعایت و اجرای عدالت در زندگی توصیه می كند.
9. كنجكاوی كودك را برانگیزد و در عین حال، آن را ارضا كند و كنجكاویهای دیگری را در او تحریك كند.
10. ارزش و اهمیت زندگی اجتماعی را برای كودك آشكار سازد و نشان دهد، مثلاً، چگونه یك عده قهرمانها یا حیوانات توانستند در نتیجه ی همكاری مشكلات خود را حل كنند، تا او نیز یاد بگیرد كه همیشه با مردم باشد و همگام با آنها برای صلاح و آسایش همگانی بكوشد.
11. در كودك، شادی ایجاد كند و پایان خوشایند و مسرت انگیزی داشته باشد و هرگز او را به سوی بدبینی، افسردگی و عصبانیت سوق ندهد. از این رو، قهرمان داستان كتاب كودك نباید بمیرد یا مغلوب شود و یا مرتكب اشتباهات جبران ناپذیری شود، زیرا كودك به قهرمان داستان علاقه مند می شود و خود را به جای او می گذارد بنابراین، حاضر نیست شكست و مرگ و خطای جبران ناپذیر خود را به چشم ببیند.
12. او را به اختیار گوشه نشینی، قناعت و خست، ساختن به یك پاره نان خشك، و صرف نظر كردن از حقوق مسلم خویش ترغیب نكند. بلكه او را برانگیزد به اینكه همیشه برای پیشرفت و بهتر شدن وضع زندگی خود و دیگران بكوشد و در راه رسیدن به حقوق مسلم خویش از هیچ گونه كوشش و فداكاری دریغ نورزد، بدون اینكه وظایفش را در مقابل آن حقوق، فراموش كند.
13. اعجاب و تحسین كودك را برانگیزد و جالب و گیرا باشد.
14. به خودشناسی و خودپذیری كودك كمك كند كه بدون آن دو، زندگی سالم و موفق ممكن نخواهد شد.
15. چون كودك حیوانات و موضوعات هیجان انگیز را دوست می دارد بنابراین، باید مطالب كتاب كودك به زندگی حیوانات، مخصوصاً حیواناتی كه در محیط خود او زندگی می كنند، مربوط باشد. و نیز با داشتن حوادث و اتفاقات مهیج، نیاز به هیجان كودك را ارضا كند.
6. ذوق هنری كودك را برانگیزد و تقویت كند و گسترش دهد.
علاوه بر خصایص مذكور در مطالب و موضوعهای كتاب كودكان، از حیث ظاهر نیز كتاب كودك باید دارای صفات زیر باشد:
1. به زبان ساده و مفهوم برای كودك نوشته شود و جملات و عباراتش كوتاه و درست باشند.
3. سبك و شیوه نگارش، جالب باشد.
4. تصویرهای زنده، برجسته، زیبا و طبیعی داشته باشند.
5. در تنظیم مطالب و صحافی كتاب باید حداكثر حسن سلیقه به كار رود، تا هم برای كودك جالب باشد و هم او را كج سلیقه بار نیاورد.
6. حروفش درشت و خوانا باشند.
7. قطع كتاب، تا حد امكان، مناسب و قابل حمل و نقل باشد.
8. جلد و كاغذش بادوام و مناسب باشد.
9. بهای كتاب ارزان و تهیه اش برای كودكان، به آسانی، امكان پذیر باشد.
بهتر است در اینجا به نتایج تحقیقی اشاره كنیم كه شورای كتاب كودك در این مورد انجام داده است. در مقدمه گزارش تحقیق مذكور چنین می خوانیم: «... پرسشنامه به طور آمارگیری و نظرخواهی تصادفی در میان دانش آموزان مدارس و اعضای كتابخانه های كانون پرورش فكری در سطح تهران به تعداد 1000 برگ توزیع شد. این تعداد، گروه سنی دبستان تا دوره راهنمایی دختر و پسر را شامل می شد. آنچه در این گزارش كوتاه مورد توجه است نظریاتی است كه كودكان و نوجوانان درباره ی شرایط اصلی یك كتاب خوب ارائه داده اند. از آنجایی كه این نظریات نشان دهنده ی علاقه مندیها و خواستهای آنها و در نتیجه حاوی نكاتی است كه انتظار دارند در نوشتن كتاب برای آنها رعایت شود، جهت آگاهی نویسندگان، ناشران و دست اندركاران ادبیات كودكان ارائه می گردد.» (5)
جدول زیر نشان دهنده ی نظریات كودكان و نوجوانان در این مجموعه است؛ شرایط به ترتیب فراوانی تكرار شده است. (6)

ردیف	نظریات كودكان و نوجوانان در مورد شرایط اصلی كتاب خوب	دبستان		دوره راهنمایی		درصد كل
		دختر	پسر	دختر	پسر
1	زبانی ساده و عاری از پیچیده گویی داشته و لغاتش مشكل و دور از ذهن نباشد.	84/1	86	4/83	80	63/83
2	قابل فهم بوده و محتوایش مفهوم و هدف داشته باشد.	9/43	3/39	47/78	90/79	38/71
3	باعث ایجاد تفكر و رشد فكری شود.	29/18	18/49	35/46	18/49	28/45
4	مطالب و نگارش كتاب جالب بوده و جذابیت و كشش داشته باشد.	40	34/39	7/44	1/46	27/44
5	مصور باشد.	85/65	47/61	8/29	43	43
6	آموزنده باشد.	7/52	44/43	26/36	19/33	73/38
7	مطالبی درباره تاریخ و فرهنگ كشور داشته باشد.	2/51	47/61	76/35	89/28	74/36
8	در راهنمایی و تربیت كودكان و نوجوانان مؤثر باشد.	58/36	88/36	7/44	35/31	44/36
9	سرگرم كننده و در عین حال مفید باشد.	5/47	3/39	75/36	19/33	14/36
10	منحرف كننده نباشد.	63/14	4/34	6/59	5/21	34
11	كتابهای ترجمه شده باید ترجمه ای روان، صحیح و منسجم داشته باشند.	48/30	78/32	9/53	23	13/33
12	حروف كتاب خوانا و درشت باشد.	58/36	5/29	82/26	65/35	22/32
13	مطالب كتاب كمك درسی باشد.	9/43	88/36	78/31	43/26	28/29
14	نشان دهنده بزرگی و مشكلات زمان ما باشد.	-	-	20	81/33	2/26
15	نویسنده اش خوب و مشهور باشد.	95/21	67/19	89/15	66/27	24
16	مناسب سن ما باشد.	9/43	42/34	8/17	44/18	68/21
17	داستان ایرانی باشد.	29/18	75/14	86/19	98/15	56/16
18	قیمت كتاب ارزان باشد.	-	75/14		2/17	2/16

کتابهای مصور

از جمله ی بزرگ ترین گامهایی كه در قرن بیستم در راه ادبیات كودكان برداشته شد گسترش و تكامل كتابهای مصور برای كودكان است. در این دوره، نقش و ارزش تصویر در ادبیات كودكان شناخته شد، زیرا مطالعات روان شناسی ثابت كردند كه تصویر، عامل بسیار مهم و ارزشمندی در جلب توجه و علاقه كودك به خواندن است. تصویر نه تنها كتاب را بسیار جالب و جاذب می كند، بلكه به كلمات و عبارات نیز روح جذابیت می بخشد. كودك تصویر را «می خواند» همچنان كه بزرگسالان موضوع همراه آن را می خوانند. به بیان دیگر، كودك «تصویر» ها را مانند كلمات می خواند و برای خود، مفهومهایی می سازد. از سوی دیگر، تصویر بیش از كلمات در خواننده، مخصوصاً در سنین پایین، اثر می گذارد. كلمات را می خوانیم و تصاویر را به دل می سپاریم. مغز آدمی بیش از كلمات، در اختیار تصاویر است.
كتاب مصور به كتابی گفته می شود كه تصویرهای آن جزء مكمل موضوع را تشكیل می دهند، به طوری كه بدون آنها كتاب، ناقص و نامفهوم خواهد بود و تركیب و آمیزش تصویرها تنها وسایل توضیح و تفسیر موضوع به شمار نمی رود، بلكه به آن معنا می بخشند و كودكان را برمی انگیزند. كودك، نخستین كتاب خوانی را با تصویر آغاز می كند؛ زمانی كه هنوز چند سال باید منتظر باشد تا بتواند وارد مدرسه شود، در آغوش مادر یا بغل پدر، كه در این مرحله، جز تصویر نمی شناسد و هنوز خط و ربط، برایش معنا و مفهوم ندارد ولی تأثیر همان تصاویر، در این دوره رشد و تكامل، در رفتار كودك كمتر از تأثیر حروف نیست. از طرف دیگر، تصویر، زبان همگانی كودكان است كه تا حد زیادی مورد استقبال شدید بچه های جهان قرار می گیرد. بنابراین، می توان گفت اولین كتاب، كتاب مصور است. وجود تصویر مناسب و خوشایند در كتاب حتی برای بزرگسالان نیز جالب است و از پیدایش خستگی، تاحدی، جلوگیری می كند. به همین سبب، امروز سعی می شود نه تنها كتابهای كودكان و نوجوانان، بلكه كتابهای بزرگسالان را نیز، تا آنجایی كه امكان دارد، مصور تهیه كنند، البته در ارتباط با موضوع و برای توضیح آن كه موجب سهولت درك و فهم مطالب می شود
«از آنجا كه تصویری می تواند مطالب بسیاری را به كودك حتی در سن قبل از دبستان بیاموزد، كتابهای مصورحتی آنها كه فقط دارای تصویر هستند و هیچ جمله و كلمه ای به همراه ندارند، بی نهایت حایز اهمیت اند و در بین كتابهای كودكان جای ارزنده به آنها اختصاص دارد. این كتابها با تصاویر دقیق و حساب شده خود می توانند، همچون عاملی آموزنده، مأموریت انتقال فكر صلح را به كودكان سراسر جهان بر عهده داشته باشند، همچنان كه به خوبی قادرند حس ستیزه جویی یا دشمنی را در بین كودكان ملتها به وجود بیاورند.»
«معمولاً پوستر، صفحه ی آگهی یا تابلوی نقاشی برای كودك مانند كتابی مصور، آموزنده است. بهتر بگوییم دنیا خود كتابی است تمام نشدنی و مملو از عوامل آموزنده، به این ترتیب ممكن است عده ای ارزش و اثر كتابهای مصور را تا حدود نقاشیها و آگهیهای تبلیغاتی و تابلوهای خیابانها پایین بیاورند. ولی باید دانست كه بین آنچه كودك به تصادف با آن مواجه می شود و آنچه كه با نیّت آموزشی و هدف خدمت به كودك به وی عرضه می گردد فرق بسیار است. به دنبال چنین اعتقادی است كه باید كوشید تا كتابهای مصور پدید آورنده ی عواطف انسانی و تفاهم جهانی و وسیله ای برای ایجاد فكر صلح در كودكان جهان باشند.» (7)

معیارهای انتخاب

شاید بهترین راه آموزش داوری درباره ی یك كتاب مصور، زیبایی تصاویر آن باشد و این زیبایی وقتی به وجود خواهد آمد كه شرایط زیرتدوین آنها رعایت شوند:

1. هماهنگی با موضوع

كتاب مصور هم باید نماینده ی هنر نقاشی و هم هنر نویسندگی باشد و میان این دو باید هماهنگی و وحدت باشد. تصویرها نباید تنها وجه و حالت اساسی داستان را منعكس نمایند، بلكه باید به آفریدن آن نیز كمك كنند. كلمات و تصاویر باید همدیگر را تكمیل كنند.
موضوع و تصویرهای كتاب باید سرگرمی و خوشمزگی داستان را برسانند. همچنین، برای اینكه كتاب مصور، عالی تر شود باید تصویرهای آن، درشت و با موضوعشان سازگار یا هماهنگ باشند. تصویرها و موضوع باید چنان منطبق و همزمان تدوین و تنظیم شوند كه بزرگسالان، موضوع و خردسالان، تصویرها را بخوانند. از این رو، كودكان ترجیح می دهند كه تصویر هر موضوع در همان صفحه یا مقابل همان داستانی باشد كه شرح داده شود.

2. تنوع سبك و شیوه

گاهی این پرسش پیش می آید كه برای كتابهای مصور كودكان چه سبك توضیح و شرح، مطلوب و بهتر است. به این سؤال فقط یك پاسخ می توان گفت و آن اینكه سبك و شیوه ی واحدی وجود ندارد كه مورد علاقه ی همه ی كودكان قرار گیرد و نتایج به دست آمده از تحقیق در این باره با هم مغایرند. چنانكه فریمن (Freeman) از مطالعات خود نتیجه گرفت كه كودكان تصویرهای متنوع و تزیینی را برعكس تصویرهای طبیعی بیشتر ترجیح می دهند. در صورتی كه رادی سیل (Rudissill) گزارش می دهد كه تحت شرایط واقع بینی تصویر، رنگ مهم ترین عامل ترجیح به شمار می رود. او از مطالعاتش نتیجه گرفت كه ترجیح كودكان در تصاویر به شكل یا موضوع منحصر نیست، بلكه عوامل دیگری در این ترجیح مؤثرند. عواملی كه او نام می برد از این قرارند: نیازها، خواستهای جامعه، و نظر و عقیده ی كارشناسان. همچنین، این مطالعات تحقیقی روشن ساختند كه كودكان از انواع گوناگون رسم و نقاشی: واقعی، خیالی، و كاریكاتور لذت می برند.
سن كودك در انتخاب سبك و شیوه كتابهای مصور مؤثر است. چنانكه چشمان كودكان خردسال چون تا 7 و 8 سالگی كاملاً رشد و نضج نیافته اند. بنابراین، زمینه های آشفته و درهم، موجب گیجی آنها می شوند و برای ایشان دشوار است كه فكری را از مناظر دریابند.

3. تنوع وسایل

همچنانكه سبك و شیوه هنری واحدی وجود ندارد كه برای ادبیات كودكان مناسب باشد. وسیله واحدی نیز نمی توان یافت كه ترجیح داده شود. توضیحات باید به وسیله قلم مو، مداد رنگی، آب رنگ، چاپهای رنگی، نقاشی و گراور انجام گیرند. این اصل معمولاً پذیرفته شده است كه عكس كمتر از سایر وسیله ها توجه كودكان را جلب می كند.

4. رنگ

از مطالعات تحقیقی چنین برمی آید كه كودكان معمولاً توضیحات و شرحهای رنگین را ترجیح می دهند، ولی با وجود این، نقاشیها و سیاه و سفیدهای موجود در تصویرها را كه داستان شیرینی را بگویند نیز می پذیرند.

5. قطع

قطع كتاب مصور نیز در انتخاب آن اهمیت دارد. امروز كتابهای مصور، شكلها و اندازه های زیادی دارند، زیرا اندازه ی واحد مطلوبی نمی توان یافت. به طور كلی، كودكان از كتابهای زیبا و بزرگ (غیرجیبی) لذت می برند.
كنارها یا حواشی صفحات و صفحه ی عنوان كتاب نیز بر زیبایی و جالب بودن موضوع می افزاید. علاوه بر آنها عوامل دیگری در كتاب مصور از نظر مطبوع و سودمند بودن بسیار اهمیت دارند كه عبارت اند از: چگونگی كاغذ و صحافی كتاب. قبلاً درباره ی كیفیت كاغذ و صحافی و جلد كتابهای كودكان سخن گفتیم و اینجا ضمن تأكید مجدد محكم و خوب (مات) بودن كاغذ كتاب و صحافی خوب به این نكته، اشاره می كنیم كه بهتر است جلد كتابهای مصور كودكان پارچه ای، كناره دوخته و با روپوش شستنی باشد.
برای تصاویر كتابها ضوابط معین و مشخصی را باید به كار برد:
«- تصاویر در این كتابها باید دارای ارزش هنری واقعی باشند. هر قدر استفاده از نقاشیهای تخیل انگیز در كتابهای تصویری افسانه ای مجاز است در كتابهای غیر داستان تصویری فقط باید تصاویری به كار گرفته شود كه عینی و واقعی باشند. مثلاً در كتابی كه حیوانات مختلف را به طفل معرفی می كند یا باید از عكس آنها استفاده شود، یا از نقاشیهایی كه از لحاظ علمی كاملاً صحیح و دقیق هستند. در چنین كتابی نمی توان از تصاویری استفاده كرد كه حیوانات را به صورت مصنوعی یا اسباب بازی نشان می دهند.»
«- مُصوّر كتابهای تصویری باید خوانندگان خود را بشناسد تا تصاویری كه عرضه می كند در عین حال كه قدرت تخیل ایشان را پرورش می دهد، برایشان قابل فهم نیز باشد.
- مُصوّر كتابهای تصویری باید از متن كتاب اطلاع دقیق و كامل داشته باشد تا بتواند تصاویری منطبق بر متن تهیه كند. تصاویر كتاب باید چنان هماهنگ و یكدست باشند كه طفل بتواند مطلب اصلی را بدون رجوع به متن تنها از مشاهده آنها دریابد. این مطلب به خصوص درباره ی كتابهای تصویری كه برای خردسالان تهیه می شود باید صادق باشد.» (8)

انواع و موضوعات كتابهای مُصوّر

كودكان خردسال، امیال متعدد و متنوعی دارند و كنجكاوی آنها درباره ی دنیای خویش سیری ناپذیر است. پسر و دختر، به تدریج كه بر تعدد و تنوع تجاربشان افزوده می شود، به كتابهای مصور گوناگونی علاقه پیدا می كنند. با اینكه هنوز تجارب روزانه ی آشنا و نزدیك برای ایشان جالب است لكن نیروی تخیل شان به سوی این نقطه رشد می كند كه برای ماشینها و حیوانات، شخصیت قایل شوند.
امروزه می توان بیشتر جنبه های زندگی را در كتابهای مصور منعكس و مجسم ساخت. به این معنا كه می توان موضوعات این نوع كتابها را به خود كودك یا زندگی خانوادگی، تجارب روزانه، و تجارب تازه مربوط كرد.چنانكه قبلاً هم گفتیم كودكان همیشه به داستانهایی درباره ی زندگی حیوانات علاقه مندند و از اینكه به آنها شخصیت بدهند و یا با آنها گفت و گو كنند لذّت می برند. همچنین، داستانهایی را دوست می دارند كه بتوان در آنها به ماشینها شخصیت داد. علاقه به سرگذشت و داستانهای فكاهی و خیالی تقریباً در تمام سنها در كودكان دیده می شود. به طور كلی موضوع كتابهای مصور باید داستانهای خانوادگی، تجارب خانوادگی روزمره، تجارب تازه، آب و هوا و فصلهای سال، داستانهای حیوانات و داستانهای سرگذشت باشد. گاهی می توان داستانی را، به آرامی، به كودكان گفت و از ایشان خواست كه آن را به شكل تصاویر نشان دهند و از همین تصویرها برای تدوین كتابهای مصور كودكان استفاده كرد.
بهتر و شایسته است سخن از انتخاب كتاب و معیارهای آن را با عباراتی از كتاب نكاتی درباره ی ادبیات كودكان پایان دهیم (9). در صفحه ی 48 آن می خوانیم:
«... من (10) كتابهایی را دوست دارم كه به معنای واقعی به جوهر و اصل هنر وفادار هستند. كتابهایی كه ساده و راحت راه دانش را در مقابل طفل می گسترند و او را با یك نوع زیبایی قابل درك آشنا می سازند و روحش را چنان مرتعش می كنند كه تأثیر ارتعاشات آن همواره باقی می ماند.»
«كتابهای مصوری را می پسندم كه پر از تصاویر مورد علاقه اطفال است. تصاویری كه خوبیهای جهان را نمودار می سازد. تصایور سحرآمیزی كه خوشی و سعادت را در دلها بیدار می كند كه قبل از آنكه واقعیات زندگی بر اطفال چیره شود و دیگر هیچ چیز جز واقعیت نماند.»
«كتابهایی را می پسندم كه حساسیت اطفال را بیدار كند، نه احساساتی بودنشان را. آنها را در عواطف بزرگ انسانی شریك سازد و احترام به زندگی همه عالمیان را در آنها برانگیزد- احترام به زندگی حیوانات و گیاهان را به آنها بیاموزد كه هرچه را كه در جهان و انسان عجیب می بینند و نمی فهمند به باد تحقیر و تمسخر نگیرند.»
«كتابهایی را دوست دارم كه به ارزش و قدرت فوق العاده ی بازی احترام می گذارند، كتابهایی كه دریافته اند كه هدف تربیت عقلانی و معنوی نمی تواند و نباید همیشه رسیدن به نتایج فوری مفید باشد.»
«كتابهایی را دوست دارم كه دانش می آموزند، ولی نه آنهایی را كه با اتّكای به تفریح و سرگرمی به دروغ می خواهند نشان دهند كه بدون زحمت مطالبی را یاد می دهند. در این كار هیچ حقیقتی نیست. از همان ابتدا باید بپذیریم كه در این جهان چیزهایی است كه بدون زحمت آموخته نمی شود. كتابهای علمی را هنگامی دوست دارم كه به صورت دستور زبان یا هندسه ای كه ناشیانه تغییر شكل یافته است عرضه نمی شوند بلكه متانت و اعتدال دارند و به جای درهم شكستن، روح طفل با انباشتن ذهنش با مطالب بسیار، در ذهن كودك تخمی می كارند كه از درون روحش رشد و نمو می یابد. من آن چنان كتاب علمی را می پسندم كه ادعا نكند كه علم و دانش می تواند جای همه چیز را برای انسان بگیرد. و به خصوص آنهایی را می پسندم كه با مشكل ترین و لازمترین علم دنیا یعنی شناخت قلب انسانی سروكار دارند .» ...
«سرانجام باید بگویم كه كتابهایی را می پسندم كه جنبه اخلاقی عمیق داشته باشند. منظورم این نیست كه انسان را، چون مثلاً یك ریال به فقیر داده است، قهرمانی بداند یا از بدیها و خوبیهای یك دسته و نژاد و ملت خاص سخن بگوید: در یك جا ریاكاری و زهدفروشی را عنوان كند و در جای دیگر احساس كاذب و دورویی را. همچنین آن قوانین «بی چون و چرای» اخلاقی نیست كه اقویا برای ضعفا به وجود آورده اند و در دل هیچ احساس عمیقی را برنمی انگیزد. من از كتابهایی خوشم می آید كه حقیقت فناناپذیر را به جلوه درمی آورند و آن را الهام بخش جهان درون افراد می سازند. كتابهایی كه ثابت می كنند محبت بی شایبه و چشمداشت همیشه پاداش خود را می ستاید ولو اینكه این پاداش فقط محبتی بی آلایش باشد. كتابهایی كه حسادت و چشم همچشمی و طمع را زشت و پست جلوه می دهند. كتابهایی كه نشان می دهند چگونه افرادی كه جز به دروغ و بدی لب نمی گشایند با هر سرفه و كلمه ای كه ادا می كنند مار و قورباغه از دهانشان خارج می شود. خلاصه ی كلام كتابهایی را دوست دارم كه به حد كمال ایمان به حقیقت و عدالت را پرورش می دهند ...»
«خوب می دانم كه ارضای این خواسته ها كار آسانی نیست. این ملاكهای معنوی كتابهای كودكان حتی مهم تر از ملاكهای سنجشی است كه برای كتابهای بزرگسالان در دست داریم. ضمن اینكه آنها هم بخودی خود ساده و سهل الوصول نیستند. ولی خراب كردن روح اطفال، استفاده از وسایلی كه در اختیار است برای به وجود آوردن كتابهای متعددد مزخرف، و نقاب یك مربی اخلاق و دانشمند به چهره زدن و در عین حال در كیفیت كتاب تقلب كردن را تجاوزی به حقوق اطفال می دانم.»

پی‌نوشت‌ها:

1. لیلی ایمن (آهی) و همکاران، گذری بر ادبیات کودکان، شورای کتاب کودک، 1355، ص 55.
2. همان کتاب، ص 5.
3. همان، ص 57.
4. 39 مقاله درباره ی ادبیات کودکان، شورای کتاب کودک، تهران، 1363، ص 48.
5. باید این نكته بسیار مهم را همیشه به یاد داشته باشیم كه كتابهای غیردرسی (آزاد) از جمله بهترین وسایل ایجاد ایمان و اعتقاد در كودكان و نوجوانان است، به شرط اینكه كاملاً غیرمستقیم، انجام گیرد و صورت پند و اندرز مستقیم پیدا نكند.
6. جدول مذكور عیناً از همان مقاله نقل شده است.
7. شورای كتاب كودك، نكاتی درباره ی ادبیات كودكان، 1356، ص 9.
8. لیلی ایمن (آهی) و همكاران، گذری بر ادبیات كودكان، شورای كتاب كودك، 1355، ص 97.
9. از انتشارات شورای كتاب كودك، 1356.
10. نویسنده ی مقاله به نام پل هازار.

منبع مقاله :
شعاری نژاد، علی اکبر؛ (1390)، ادبیات کودکان، تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ بیست و هفتم