واژه نامه علوم سیاسی

آرمان شهر، مدینۀ فاضله، ناکجا آباد، یوتوپیا Utopia

جامعۀ کمال مطلوب که از کتابی به همین نام، نوشتۀ دانشمند انگلیسی، توماس مور «1535 – 1478» گرفته شده است. سرتوماس مور در این کتاب، کشوری خیالی را که در آن عدالت و مساوات بر قرار است توصیف کرده است. از نظر ابونصر فارابی «339 – 260 ق.»، مدینۀ فاضله شهری است که مقصود از اجتماع در آن، تعاون بر اموری باشد که مردم از طریق آن به خوشبختی واصل می گردند، و اجتماعی که برای وصول به سعادت هم کاری کند، اجتماع خوشبخت است. از نظر شیعه، دولت امام زمان علیه السلام مدینۀ فاضله به شمار می آید؛ هر چند بهشت، یوتوپیای همۀ مؤمنان به خداوند است.

آلترناتیو، گزینه، راه «دیگر» Alternative

آن چه به عنوان یکی از دو یا چند چیز، انتخاب یا رد شود؛ چنان که با انتخاب یکی، دیگری یا دیگران ناگزیر کنار گذشاشته شود. به این ترتیب، دو یا چند چیز را که باید از بین آن ها یکی انتخاب گردد، آلترناتیوهای یکدیگر گویند.

آنارشیسم، بی دولتی Anarchism

آنارشیسم از واژۀ یونانی «آنارشیا» گرفته شده و به معنی بی سروری و فقدان رهبری و حکومت است. مخالفان این واژه آن را هرج و مرج طلبی نامیده اند. به موجب این مکتب، انسان ذاتاً دارای غریزۀ اجتماعی است و اگر به حال خود گذشته شود، راه زندگی جمعی را در پیش می گیرد. آنارشیسم به اصالت فرد و حفظ آزادی های فردی اهمیت می دهد و هر نوع حکومت را به عنوان این که وسیلۀ استثمار و خفقان مردم است رد می کند و با مالکیت خصوصی نیز مخالف است. آنارشیسم خواستار مبارزۀ اجتماعی بی واسطه و اعتصاب عمومی در مقیاس جهانی است تا با یک اقدام قهر آمیز، نظام سرمایه داری بر چیده شود و بدون استفاده از قوۀ قهریۀ، به جای آن سوسیالیسم مستقر گردد.

اپوزیسیون، جناح مخالف، مخالفان سیاسی Opposition

1. مجموعه افراد و سازمان های سیاسی مخالف دولت مستقر؛ 2. موضع گیری در مقابل نظریات و رفتار یکدیگر و نیز ایجاد مانع در مقابل هر عملی را اپوزیسیون گویند.

ارادۀ عمومی، خواست همگانی General will

واژه ای که روسو برای تمییز ارادۀ عامه «اراده جامعه از جنبۀ سیاسی» از ارادۀ اکثریت، فرد، چند نفر و یا یک طبقه، به کار برد. به نظر ژان ژاک روسو، برای این که دولت خصیصۀ اساسی خود؛ یعنی خصیصۀ اخلاقی را حفظ نماید، باید متکی بر اراده عموم؛ یعنی بر رضایت افرادی باشد که بر آن ها حکومت می کند. ارادۀ عموم، غیر قابل تقسیم، غیر قابل انتقال، مطلق و خطا ناپذیر است.

ارتجاع، واپسگرایی Reactionism Reactionaryism

دفاع از نظام کهنه و فرسوده و رو به زوال و مخالفت با پیشرفت و ترقی اجتماعی و نو آوری. هم چنین آیینی در تفکر که گرایش به گذشته دارد و خواستار احیای آن است.

استبداد آسیایی Asiatic Despotism

این واژه، مترادف با واژۀ استبداد شرقی است و برای اشاره به اشکال گوناگون خود کامگی، دیکتاتوری و حکومت استبدادی در آسیا «از حملۀ مغول به بعد» به کار رفته است.

استثمار، بهره کشی Exploitation

رایگان به دست آوردن رایگان حاصل کار یک فرد، توسط فرد دیگر، مثل: بهره کشی برده دار از برده، فئودال از دهقان و سرمایه دار از کارگر.

استراتژی، راهبرد Stategy

در اصطلاح نظامی به هنر طراحی و آرایش نظامی در تمام مراحل جنگ اطلاق یم گردد که معمولاً توسط فرماندهان عالی رتبه و ستاد ارتش طرح ریزی می شود. در امور سیاسی به تعیین خط مشی کلی یک کشور یا سازمان یا حزب، که برنامه مراحل بلندمدت آن را مشخص می کند، اطلاق می شود.

اکثریت مطلق Absolute Majority

اکثریتی که حداقل آن عبارت است از نصف به علاوۀ یک مجموع آرای رأی دهندگان.

اکثریت نسبی Relative Majority

اکثریتی که شرط احراز آن، داشتن تعداد بیشتری رأی است. اکثریت نسبی ممکن است از نصف به علاوه یک «1 + 50 » کمتر یا بیشتر باشد. در روش اکثریت نسبی، کرسی های پارلمان به نسبت بین احزاب سیاسی تقسیم می شوند. این روش از جمله در کشورهای ایتالیا و آلمان متداول است. مزیت اساسی روش مذکور در انتخابات این است که از استبداد احتمالی اکثریت مطلق می کاهد، زیرا حذف و رد آرای اقلیت ها، لازمۀ روش اکثریت مطلق است.

امنیت جمعی Collective security

نظام امنیت بین المللی که در آن تعدادی از کشورها توسط پیمان های مختلف با هم همکاری می کنند تا در صورت مورد تجاوز قرار گرفتن یا تهدید وضع موجود، واکنش مشترکی در برابر عامل تجاوز یا تهدید نشان دهند.

امنیت ملی National security

مصونیت نسبی یا مطلق یک کشور از حملۀ مسلحانه یا خراب کارانۀ سیاسی یا اقتصادی احتمالی، همراه با وارد کردن ضربۀ کاری و مرگ بار در صورت مورد حمله قرار گرفتن. امنیت ملی بیان گر تمام مقاصد دفاعی کشور است. روحیۀ نیروهای نظامی، تعداد و هوشمندی دانشمندان، تکنولوژی، ویژگی های رهبران و شخصیت های سیاسی و نظامی، موقعیت ژئوپولیتیکی و قدرت اقتصادی کشور، از جمله عوامل مؤثر در امنیت ملی است.

اولتیماتوم، اتمام حجت Ultimatum

سندی که دولتی به دولت دیگر تسلیم می کند و در آن، حداقل امتیازاتی که دولت تسلیم کننده از طرف می خواهد و نیز حداکثر امتیازاتی که می تواند به طرف بدهد منعکس می شود. در اولتیماتوم، مدت کوتاهی برای جواب گویی به طرف داده می شود و در آن یاد آوری می شود که پاسخ باید روشن و قاطع و متضمن حل مسائل موجود به نحو احسن باشد. این سند، خالی از تعارفات سیاسی است.

بایکوت، تحریم Boycott

1. منع یا تحریم داد و ستد 2. قطع رابطه با یک فرد، سازمان و یا دولت.

بورژوازی Bourgeoisie

این کلمه در مورد طبقۀ سرمایه دار به کار می رود که مالک وسائل اساسی تولید است و از استثمار کار دیگران زندگی می کند. سابقاً بورژوا – مشتق از کلمۀ «بورگ» به معنی شهر – به شهر نشین مرفه اطلاق می شد. بورژوازی بر حسب این که سرمایۀ خود را در کدام رشته به کار اندازد، به بورژوازی صنعتی، تجاری، مالی و روستایی تقسیم می شود.

پاتریمونیالیسم، سلطۀ موروثی Patrmonialism

شکلی از حاکمیت سیاسی سنت یا نظامی که در آن حکومت به مثابه ملک شخصی فرمان رواست. در این نظام، خاندان پادشاهی، قدرت مطلقه را از طریق دستگاه دیوانی مزدوران خارجی تأمین می شوند. به نظر ماکس وبر، نظامی های پاتریمونیال به علت گرایش های سنتی گروه حاکم، نتیجه ای جز عقب ماندگی اقتصادی جامعه در بر ندارد.

پست مدرنیسم، فرانوگرایی Post – Modernism

این واژه را ظاهراً برای اولین بار یک نقاش انگلیسی به نام جان چاپمن در اواخر قرن 19 و در توصیف نوعی نقاشی به کار برد که نوترو پیشتازتر از نقاشی آن زمان بود. سپس در سال 1917 توسط رودولف پانوتیرز، در کتاب «بحران فرهنگ اروچایی» و در توصیف نیهیلیسم و سقوط ارزش های فرهنگی اروپا به کار رفت. پس نوگرایان، فلسفۀ خود را بر شالودۀ خردگرایی و روشن گرای نهاده اند. روشن گران با تأکید بر مفاهیمی مثل عقل و تجارب مستقیم، نه تنها برای باز کردن راه ترقی کوشش کردند، بلکه در قلمرو سیاست نیز با اتکا به حکومت قانون، به دفاع از حقوق طبیعی بشر پرداختند. پس نوگرایان با کلیت بخشیدن به هر نوع عملی که بر اساس عقل استوار است مخالفند. به عکس ایدئولوژی های مدرن که در فکر پایان دادن به سرگشتگی بشرند، در ایدئولوژی های پست مدرن، این سرگشتگی اجتناب ناپذیر و آینده نیز محصول حوادث غیر منتظره است. در حوزۀ عمل سیاسی، اینان عقیده دارند که مبارزۀ طبقۀ کارگر رو به خاموشی نهاده و در جوامع پیشرفتۀ صنعتی در دل منافع نظام سرمایه داری مستحیل شده و اصولاً خواسته ها و مبارزات فراطبقاتی، مثل زیست محیط گرایی یا نهضت حفاظت از محیط زیست و دفاع از حقوق هم جنس گرایان جایگزین آن شده است. به نظر دانیل بل، جامعه شناس آمریکایی، دورۀ پست مدرنیسم، دورۀ ضد هنجارهی بورژوایی و نفی هویت اجتماعی، فردگرایی افراطی، عصر لذت جویی های آنی و کور و عصیان علیه فرهنگ نوگرایی «مدرنیته»، سیاست دموکراتیک و اقتصاد سرمایه داری و ارزش های مذهبی است.

تراز پرداخت ها، موازنۀ پرداخت ها Balance of Payments

حساب مجموع علمیات پرداخت ها و دریافت های یک کشور در نتیجه داد و ستد بین المللی در دوره ای معیّن.

توازن ترس، موازنۀ وحشت Balance of Terror

توازن نیروی اتمی بین دو یا چند کشور، به گونه ای که هیچ یک از آن ها نتوانند ضمن حملۀ اتمی، اقدام به وارد ساختن ضربۀ اول کنند؛ بدون این که از عواقب ناشی از ضربۀ متقابل در امان بمانند. در نتیجه از یک سو هیچ یک از کشورها توانایی وارد کردن ضربۀ اول را ندارند و از سوی دیگر، بقیه نیز قادر به وارد کردن ضربۀ دوم هستند. منشأ اصطلاح موازنۀ وحشت این سخن چرچیل است: «ای بسا امنیت که فرزند برومند وحشت خواهد بود».

توازن قوا Balance of Power

عنوان نظریه ای در روابط بین المللی که به موجب آن، باید چنان موازنه ای بین قدرت دولت ها برقرار باشد که مانع چیرگی یکی یا گروهی از آن ها بر سایرین شود تا در نتیجه، صلح محفوظ بماند. هدف طرفداران خلع سلاح را می توان تعمیم این سیاست در سراسر جهان متمدن دانست، به گونه ای که هیچ دولت قادر نباشد دولت دیگر را مورد تهدید قرار دهد، یا بر آن چیره شود.

توتالیتاریسم، استبداد همه گیر، حکومت تک حزبی خود کامه Totalitarianism

1. شیوۀ ادارۀ بسیار خشن و خود کامه ای که حاکمیت گروهی محدود را ضمن محو هر گونه دموکراسی و آزادی و دست زدن به خون ریزی و ترور، مجاز می شمارد.
2. نظارت دولت بر کلیۀ شئون زندگی اجتماعی و انحصار قدرت سیاسی در دست یک حزب حاکم و حذف کلیۀ اشکال دموکراتیک جامعه و توسل به ترور برای سرکوب هر گونه مخالفت.
این واژه توسط موسولینی ابداع شد و طبق تعریف او، نظامی است که در آن همه چیز به خاطر دولت وجود دارد و هیچ چیز خارج از دولت و علیه دولت نیست.

حکومت دینی، تئوکراسی، دین سالاری Theocracy

1. حکومتی که خداوند را فرمانروای عالی آن می شمارد و روحانیون را مجری اوامر الهی.
2. حکومتی که زمامداران اصلی آن را پیشوایان دینی تشکیل می هند. 3. نظریه ای سیاسی و دینی مبنی بر این که حکومت دینی درست است و قانون صحیح، همان قانونی است که توسط پیامبران به مردم ابلاغ شده و خداوند واضع آن است. با توجه به این نظریه، دین و سیاست از هم جدا نیستند و باید حدود و قوانین الهی دربارۀ مردم اجرا شود.

حکومت متفذین، حکومت زر و زور Oligarchy

1. سیادت سیاسی و اقتصادی گروه های معدودی از ثروتمندان، استثمارگران و متنفذین.
2. نوعی حکومت که در آن گروهی اندک به سود خویش فرمانروایی اکثریت مردم باشند.

جامعۀ مدنی Civil Society

واژه رایج در قرن 18 که بعد از معرفی و توضیح نظریۀ «قرار داد اجتماعی» وارد اندیشه سیاسی شد. جامعۀ مدنی دلالت بر وضعی از جامعه دارد که در آن انسان از حالت طبیعی «یعنی پیش از در آمدن در زیر قدرت حکومت و قانون» خارج شد و با دست کشیدن از آزادی های طبیعی، به دولت و قانون گردن نهاد. هگل «1831 – 1770» فیلسوف آلمانی، جامعه را به مدنی و سیاسی تقسیم می کرد و اولی را مرکّب از شهرها و گروه های گوناگون با حرفه های مختلف آن ها می دانست و از جامعۀ سیاسی، دولت و دستگاه اداری آن را در نظر داشت و آن را محصول تأثیر متقابل اجزای تشکیل دهندۀ جامعۀ مدنی می پنداشت.

چالش، به مبارزه طلبیدن، دعوت به مبارزه Challenge

رقیب یا حریف را به ستیز فراخواندن و برانگیختن او به آن که کاردانی و شایستگی خود را ثابت نماید.

چپ و راست Left and Right

این اصطلاح در زمان انقلاب کبیر فرانسه معمول شد. در مجلس ملی فرانسه، محافظه کارترین نمایندگان در منتهی الیه دست راست رئیس می نشستند و انقلابی ترین نمایندگان در منتهی الیه دست چپ وی جای داشتند و نمایندگان میانه رو در وسط می نشستند. این به خودی خود، بازتابی از محافظه کاری لیبرالیسم و رادیکالیسم بود.

خارومیانه Midd East

این واژه در مورد منطقه ای به کار می رود که تقریباً شامل ایران، ترکیه، عراق، سوریه، لبنان، فلسطین اشغالی، شبه جزیرۀ سینا، عربستان، امارات متحدۀ عربی، بحرین، عمان، قطر، کویت و یمن است. خاورمیانه به خاطر واقع شدن بین سه قارۀ آسیا، اروپا و آفریقا و وجود تنگه های هرمز، بسفر، داردانل، کانال سوئز و خلیج فارس، از موقعیت منحصر به فرد جغرافیایی و استراتژیک برخوردار است.

رادیکال، تندرو Radical

شخص، مکتب و یا حزبی که معتقد به تغییرات فوری و اساسی در بنیادهای سیاسی و اجتماعی است؛ به ویژه اگر این تغییرات موجب تعدیل اوضاع اجتماعی و یا بر طرف ساختن مفاسد ناشی از آن ها شمرده شود.

روابط کنسولی Consular Relations

روابط بین یک دولت و اتباع او در کشور دیگر. روابط کنسولی جنبۀ اداری دارد و روابط سیاسی بین دو کشور برقرار نمی کند. رضایت به برقراری روابط دیپلماتیک بین دو دولت، متضمن رضایت به استقرار روابط کنسولی نیز هست، مگر آن که به صورت دیگری مقرر شود. قطع روابط دیپلماتیک به خودی خود، موجب قطع روابط کنسولی نمی شود. روابط کنسولی اساساً از دوران جنگ های صلیبی ایجاد شده و برخی نیز عقیده دارند که این روابط از زمان ظهور اسلام به وجود آمده است.

کنسولگری Consulate

واحد اداری که یک دولت برای حفظ حقوق و منافع اتباع خود در مراکز تجارتی و بنادر یک دولت دیگر دایر می کند. کنسول ها با مقامات محلی سر و کار دارند و در امور سیاسی که از وظایف سفارت خانه است دخالت ندارند. محل کنسولگری یا سرکنسولگری و شخص کنسول یا سر کنسول از مصونیت و حقوق برون مرزی برخوردار هستند.

گروه فشار، گروه تحمیل Pressure Group

1. گروهی از افراد که دارای هدف یا قصد و غرض مشترک باشند و بکوشند تصمیمات خود را از هر راهی که در اختیار داشتند، به ویژه از طریق دسترسی به مقامات حکومت اجرا کنند.
2. سازمان هایی که بدون توجه به اصل تنها به خاطر نفع خود مبارزه می کنند. گروه فشار، نوعی گروع ذی نفع است. گروه های فشار معمولاً مقامات حکومتی یا بخشی از آن ها را با اتخاذ تدابیر گوناگون زیر فشار قرار می دهند. این گروه ها خواهان کسب قدرت نیستند، ولی قدرت را به هر طرفی که خود بخواهند می کشانند.

مجلس سنا Senate Assembly

مجلس مرکب از نمایندگان شاه و ملت در کشورهای سلطنتی و یا نمایندگان طبقات حاکمه و مردم در کشورهای جمهوری. امروزه در کشورهایی که در قانون اساسی آن ها بیش از یک مجلس مقننه پیش بینی شده، یکی از آن ها مجلس سنا است که به طور کلی جنبۀ محافظه کارانه دارد. به عضو مجلس سنا، سناتور اطلاق می شود که معمولاً کهنسال است.

مجلس مؤسسان Constituent Assembly

مجمعی که از نمایندگان ملت با انتخابات عمومی تشکیل و مأمور تهیه قانون اساسی و یا تغییر برخی از اصول آن می شود.

مدرنسیم، نوگرایی Modernism

تلاش در جهت هماهنگ ساختن نهادهای سنتی با پیشرفت علوم و تمدن. ژاک برک یکی از محققان فرانسوی گفته است: «نه باید در پی تجدد بی ریشه و اساس بود و نه باید خواستار حفظ اصالتی شد که به درد آینده نخورد». متجدد یا مدرنیست به کسی اطلاق می شود که روح میهن دوستی، بردباری و مدارا، آزادمنشی و آزادی فکر و شهامت و فداکاری در راه افکار و عقاید خود داشته باشد و عواملی از فرهنگ ملی را حفظ نماید.

مشروعیت، حقانیت Legitimacy

مشروعیت عبارت است از این که چه اشخاصی محقند به عنوان نمایندگان قدرت سیاسی عمل کنند، چه چیزی حکومت یا اعمال قدرت یک حکومت را مشروع یا بر حق می سازد و چه چیزی مردم را به مشروعیت یک حکومت معتقد می کند.

نقدینگی Liquidity

داشتن پول نقد به اندازۀ کافی یا توانایی تحقق سریع آن در زمینۀ تعهدات خود. نقدینگی بین المللی عبارت است از پول نقد یا نزدیک به نقد موجود دولت ها برای تأمین بدهی هایشان به یکدیگر.

نیهلیسم، هیچ گرایی، پوچ انگاری Nihilism

این واژه از «نیهیلی» لاتین به معنی هیچ گرفته شده و معمولاً برای توصیف مذهب نفی مطلق است که هدف پیرامون آن، از بین بردن سازمان های اجتماعی و مخالفت با هر گونه ارزش های رده بندی شده، عقیده و علاقه و رسم و قاعده و اصول علمی و فلسفی و اخلاقی و مذهبی است. در طول سلطنت تزار الکساندر دوم (1881 – 1855 م.)، نیهیلیسم تبدیل به یک جنبش سیاسی و فلسفی گردید که بر اساس آن کل سلطه و اقتدار و انواع قدرت و اختیار دولت، کلیسا و خانواده مردود شمرده می شد. گرچه در اصل نیهیلیست ها از خشنونت به دور بودند، ولی بخشی از آن ها به صورت یک سازمان آنارشیستی و تروریستی در آمدند که برای پیشبرد اهداف خود به ترور و خشونت متوسل شدند. تروریست های نیهیلیست، سرانجام در سال 1881 موفق به کشتن تزار شدند که قصد داشت با یک سلسله اصلاحات دولتی مهم، آنان را با خود همراه سازد.

وضع موجود Status Quo

اصطلاحی که از سوی تحلیل گران سیاسی برای توصیف سیاست خارجی کشورها در مورد حفظ وضع موجود «توزیع قدرت» در جهان به کار می رود و از اصطلاح دیپلماتیک «status quo/ante bellum » به معنی حالت پیش از جنگ گرفته شده است.

هفت خواهران Seven sisters

کارتل بین المللی نفت، مرکب از پنج شرکت آمریکایی «اکسون، تگزاکو، موبیل، استاندارد اویل کالیفرنیا، گلف» و بریتیش پترولیوم، «انگلیس» و رویال داچ شل «انگلیسی – هلندی» که بیش از 51 درصد بازار نفت آمریکا، 60 درصد بازار نفت اروپا و 55 درصد بازار جهانی نفت را در اختیار خود دارند.

یانکی، آمریکایی yankee

در اصل به بومی نیوانگلند و در ضمن جنگ داخلی آمریکا به هر شمالی گفته می شد. ولی اغلب این کلمه، به ویژه در جریان جنگ های بین المللی و جنگ ویتنام به آمریکاییان اطلاق شده است