زخم جراحت، دمل و درمان آن

نویسنده: محمد سعید جانب اللهی

زخم

در لرستان برای درمان از روش‌های زیر استفاده می‌شود:

1. برگ رگه کیشه (1) و یا برگ درخت ون را روی زخم می‌نهند و می‌بندند.
2. روی بریدگی سطحی سوخته پارچه می‌گذارند.
3. برگ نیلوفر آبی روی زخم می‌گذارند و می‌بندند (اسدیان خرم آبادی و دیگران: 257).

در لرستان برای درمان زخم‌هایی که دیر بهبود می‌یابد، گیاه تشنه‌داری یا رگه کیشه را می‌پزند و شیره‌ی آن را به زخم می‌مالند، گاهی نیز عین گیاه رگه کیشه را بر زخم می‌گذارند.
در ایلام برای درمان زخم عمیق از مخلوط هفت دارو که شامل جوش دارو، زخم دارو، موم زنبور عسل، زردچوبه کوبیده، پیاز و زرده تخم مرغ است را می‌کوبند و در روغن می‌سوزانند و مرهمی که به دست می‌آید، بر محل زخم می‌گذارند (همان: 258).
و برای درمان زخم آب دار از کوبیده گل شکر تیغاله یا گل پنیرک و مخلوط شاهتره و ماست استفاده می‌کنند (همان: 259).
در خاش نسوار (2) یا سورمک (3) (سرمه) روی زخم می‌ریزند (جانب اللهی، 1381: 251).
در ایرانشهر برگ یا گل کره (4) که نوعی گیاه خودرو با برگ‌های پهن است در پارچه‌ای خیس می‌کنند و روی زخم می‌بندند (همان: 257). برای درمان زخم سطحی برگ ایش ورگ (5) را خشک کرده و می‌کوبند و پودر آن را در پارچه می‌ریزند و پارچه را در ارتفاع دو تا سه سانتی متر بالای زخم نگه می‌دارند و تکان می‌دهند تا پودر روی زخم بریزد، سپس روی زخم را با پارچه‌ی تمیز می‌بندند (همان: 258).
در تهران سفیداب قلع و موم عسل گرم کرده را به هم مالیده می‌بندند (شهری: 5/ 422).
در اصفهان عصاره‌ی پوست گردو تجویز می‌شود (تحقیقات میدانی مؤلف).
در بوشهر زخم را با دم کرده‌ی مریم گلی شستشو می‌دهند و برای التیام گرد گل بابونهه را روی زخم می‌پاشند، یا با جوشانده‌ی غلیظ آن زخم را شستشو می‌دهند (افشار سیستانی، 1369: 474).
در الموت اگر زخم هنگام درو اتفاق افتاده باشد مقداری یونجه را جویده بر روی زخم می‌گذارند و پارچه‌ی تمیز روی آن می‌بندند، مرهمی از روغن زرد و آرد درست کرده و روی زخم می‌گذارند، یا از کوبیده گیاه شیرواش (6) استفاده می‌کنند (حمیدی و دیگران، 1384: 231).
در گیلان هفت مرهم (بارجه، سقز، موم، روغن، پیه بز، حب نشاط،- ترکیبی از مواد مخدر برای خواباندن بچه) ترکیب می‌کنند و روی زخم می‌گذارند (پاینده: 262).
در سیستان جوشانده‌ی گیاه زبان سگ را با آرد مخلوط می‌کردند و برای پیشگیری از عفونت و رفع سوزش روی زخم می‌گذاشتند یا اشترک (7) را می‌کوبیدند و مرهم می‌کردند و روی زخم می‌گذاشتند (جانب اللهی، 1381: 244).
در خراسان اگر زخم آب کشیده باشد، اندکی حنا و پیه بز و روغن عقرب روی آن می‌گذارند (شکورزاده: 253).
در مازندران برگ پش ولک (8) روی زخم می‌گذارند (سازمان میراث فرهنگی، 1381: 90).
کردها: کنگربیابانی، بارهنگ، ریشه زرشک، عسل، حنا، جو، شنگ، پوست انار، هندوانه ابوجهل، گندم و تاجریزی تجویز می‌کنند (صفی زاده: 179).
در دشتستان اگر خار نخل در پای کسی برود، خرما را در خاکستر داغ انداخته و در محل آسیب دیده می‌مالند (منصوری زاده و شمس الدینی: 198).
در کنگان برای درمان جراحت پیاز داغ را با خرما گرم کرده و روی زخم قرار می‌دهند (شمس الدینی و رستمی: 146)

سیاه زخم

در ایلام برای درمان از روش‌ زیر استفاده می‌شود:
گذاردن مرهمی از جوشانده‌ی بادام کوهی بر زخم در سه نوبت (اسدیان، خرم آبادی و دیگران: 257)
در سنگسر جوشانده‌ی ریشه‌ی چینی که یک علف کوهستانی است، به بیمار می‌خورانند یا از آب انار ترش و خاکستر مرهمی می‌سازند و به موضع زخم می‌گذارند (اعظمی: 56).
در قائم شهر برای خارج شدن چرک از موضع، پیاز، صابون و کمی ماست را زیر خاکستر گرم کرده روی موضع می‌گذارند (حسنی و دیگران، 1382: 247؛ نیز - پرنده درمانی؛ داغ درمانی).

دمل

در ساوه چهار یا پنج مثقال آرد گندم خالص را با یک حبه قند را با آب دهان خمیر می‌کنند و روی دمل می‌گذارند (سالاری: 334).
در مشکین شهر:

1. برای رفع دمل و ورم، نفت سیاه و تخم مرغ را قاطی کرده روی تکه ای نمد ریخته و روی موضع درد می‌اندازند (ساعدی، 1354: 128).
2. بذرک را در هاون خرد کرده و مقداری را در شیر جوشانده روی دمل می‌گذارند.
3. پوست انار نیز دمل دندان را باز می‌کند (همان: 129).

در بافق برای بیرون کشاندن عفونت دمل، مقداری افافیل (9) کلید در ملک و مورک (10) در هاون کوبیده و به صورت مرهم با پارچه ‌ای روی دمل می‌بندند (جانب اللهی، 1384: 124).
در لرستان با یکی از روش‌های زیر درمان می‌کنند:

1. برای رسیدن چرک روی آن شو (11) (مخلوط آرد و روغن حیوانی در حالت داغی) می‌گذارند تا دمل سر باز کند و اگر دمل سر باز نکرد، بعد از رسیدن آن را نیشتر می‌زنند.
2. شومی شیطونی (12) (حنظل) را کوبیده روی آن می‌گذارند.
3. شیره‌ی درخت ون را درون پارچه‌ای پیچیده و آن را زیر خاکستر داغ می‌نهند و پس از مدتی بیرون می‌آورند و روی دمل می‌گذارند.
4. صابون و کشمش را با هم می‌کوبند و روی پارچه‌ای می مالند و بر دمل می‌گذارند.
5. مقداری ژوی (13) (در پارچه‌ای نم دار می‌پیچند و آن را زیر خاکستر گرم می‌گذارند تا نرم شود، سپس آن را بر دمل می‌بندند تا چرکش را بیرون کشد، اگر خوب نشد، کمی کشمش می‌کوبند و روی آن می‌گذارند (اسدیان خرم آبادی و دیگران: 256-257).

در میبد اکلیل کلی نرمگ (14) بذر کتان، ریوند چینی، خاکشیر، مربگ (15) نخود خام کوبیده و گل ختمی را با شیر دختر (زنی که دختر زاییده) می‌کوبند و می‌پزند و مرهمی می‌سازند که آن را روی برگ گاو گوش قرار داده و روی دمل می‌گذارند (حیدریه زاده: 80)
در میر جاوه برگ خشک سرخ چوب را پودر کرده روی دمل می‌ریزند (جانب اللهی 1381: 246).
در ایرانشهر:

1. برگ بوته‌ی کرز ارواح (16) روی آتش گرم می‌کنند، بعد محل دمل را می‌شکافند و برگ را روی آن قرار می‌دهند و با پارچه می‌بندند.
2. مقداری پودر ایش ورگ را روی آن می‌بندند.
3. پوست درخت گز را کوبیده، پودر آن را روی زخم می‌بندند.
4. دانه‌های بوته کنتو (17) (کرچک) را می‌جوشانند، شیره و روغن آن را گرفته، مقداری روی دمل می‌مالند (جانب اللهی، 1381: 259؛ نیز - حشره درمانی).

در خراسان ابتدا شیره‌ی صبر زرد و تریاک را با هم مخلوط می‌کنند و روی دمل می‌گذارند تا دمل کرخ شود و از درد بیفتد. سپس خمیری از آرد گندم و قند و شیر دختر (شیرزنی که دختر زاییده) درست می‌کنند و روی دمل می‌گذارند، تا سر وا کند و فساد آن بیرون بیاید، گاهی به جای آرد گندم و قند یک عدد زرده‌ی تخم مرغ روی قطعه‌ی کرباسی که سوراخ کوچکی داشته باشد، می‌مالند، و روی دمل می‌گذارند، به طوری که نوک دمل از سوراخ کرباس بیرون بماند، یا آنکه برگ گل لاله عباسی و گل همیشه بهار را سوراخ سوراخ کرده روی زخم می‌گذارند. اگر دمل فساد کرده باشد، شنجرف و انزروت و سفیداب قلع و مرده سنگ (مردار سنگ) و پر سیاوشان را با هم مخلوط کرده می‌کوبند و از آن ها مرهمی می‌سازند و روی دمل می‌گذارند (شکورزاده: 239).
در تهران ختمی پخته روی آن می بندند (شهری: 5/ 422).
در سنگسر برای باز شدن غده‌های تازه به روش‌های زیر عمل می‌کنند:

1. برگ گیاه پاب که شبیه برگ کلم است، می‌جوشانند و به موضع می‌بندند.
2. آرد گندم را سوراخ کرده خمیر می‌کنند و با ماست به موضع می‌بندند.
3. انگوم باره به موضع می‌مالند.
4. بذر شیلا با تخم بزرگ در شیر می‌جوشانند و به موضع می‌مالند (اعظمی: 55-56).

در الموت پیاز آب پز روی آن می‌بندند. از خرده شیشه، صابون آب ندیده و پیه مرهمی درست کرده با پارچه‌ی سیاه آب ندیده روی دمل می‌بندند (حمیدی و دیگران: 1384: 233).
در گیلان برای سر وا کردن دمل چرکی برگ بارهنگ، زرده‌ی تخم مرغ، آرد گندم و کره را ترکیب می‌کنند و مرهم می‌سازند و روی کورک می‌گذارند (پاینده: 1355: 260).
کردها پیاز موش (18) برشته شده و آرد گندم را روی دمل می‌گذارند (صفی زاده: 181).
در سروستان اول دو سه روز صبر می‌کنند تا هر چه چرک دارد جمع شود، بعد:

1. قدری توله و برگ باریکو را نرم می‌کوبند و با کمی آب در کاسه‌ ای روی آتش گذاشته گرم می‌کنند و روی تکه پارچه ریخته روی کورک می‌گذارند، تا سر باز کند. اگر اثر نداشت:
2. شیره و خاکشیر کوبیده را با هم مخلوط کرده روی پارچه‌ای می‌ریزند و روی کورک می‌گذارند.
3. چهار تخمه را با شیر معمولی (بهتر است شیر زن دختر دار باشد) پخته و روی کورک می‌گذارند؛ وقتی سر باز کرد، باید ماست و ازوی (19) کوبیده و سابیده شده را با هم مخلوط کنند و بپزند و آن را مثل مرهم روی کورک بیندازند تا هر چه چرک و خون دارد بکشد (همایونی، 1371: 474).

در دشتستان شیره‌ی درخت بادام کوهی روی آن می‌گذارند (منصوری زاده و شمس الدینی: 198).
در اردبیل صابون و کشمش را با هم مخلوط نموده روی پارچه‌ای می‌مالیدند و بر روی دمل می‌گذاشتند (وجدانی فر و دیگران: 311؛ نیز - ماکیان درمانی؛ درمان با منشأ حیوانی؛ پرنده درمانی).

خنازیر

( - حشره درمانی؛ جادو درمانی؛ پوست درمانی)

زرده زخم

در خراسان چند عدد هسته‌ی هلو در آتش می‌اندازند، وقتی گر گرفت پوست آن ها را جدا می‌کنند و مغز سوخته را روی سنگی می‌سابند؛ بعد یک قطعه پوست هندوانه‌ی خشک را سوزانده پودر آن را از پارچه‌ی نازکی رد کرده این گرد را با مغز سوخته‎‌ی هلو که سابیده‌اند مخلوط می‌کنند و بر زخم می‌مالند. گاهی بادام تلخ و لا سرخ و ملک روج را مخلوط کرده می‌کوبند و در شیر گاو می‌ریزند و بر زخم می‌گذارند (شکورزاده: 254-255؛ نیز - زالودرمانی؛ حجامت).

خون ریزی جراحت

در لرستان برای بند آمدن خون زخم یونجه را می‌جوند و روی زخم می‌گذارند (اسدیان خرم آبادی و دیگران: 256)
در میر جاوه زخم تیر را با آب سداف (20) که گیاه خوش بویی شبیه پونه است و چرک را خشک می‌کند شستشو می‌دهند (جانب اللهی، 1381: 247)
کردها یونجه را می‌کوبند و برای پیشگیری از خونریزی روی زخم می‌گذارند (صفی زاده: 171)
در راور شیره‌ی تغلیظ شده‌ی درختچه‌ی گز تجویز می‌شود (کرباسی راوری: 159).

عفونت زخم

در ایرانشهر پیاز را دو نیمه کرده داغ می‌کنند و روی زخم می‌گذارند (جانب اللهی، 1381: 258).
در سنگسر گیاهی به نام داغی واش که برگ تازه‌ی آن مثل تیزاب پوست بدن را می‌سوزاند، برای باز کردن و کشیدن چرک زخم‌های بدن استفاده می‌شود. همچنین سیمنج که نوعی گیاه برگ پهن است و در نقاط مرطوب مثل کنار جویبارها می‌روید، برای رفع التهاب و کشیدن چرک روی زخم می‌گذارند (اعظمی: 55).

ترک پا

در خراسان برای معالجه‌ی ترک پا اندکی پیه داغ می‌کنند و بر موضع ترک‌ها می‌مالند، روز بعد به حمام می‌روند و کف پای خود را حنا می‌بندند یا آنکه مقداری عدس در سرکه می‌جوشانند و مایع جوشیده را روی ترک ها می‌مالند (شکورزاده: 241).
در اردکان عقیده دارند که ترک خوردن پاشنه‌ی پا مفید است و مانع درد پا می‌شود. برای درمان پیه گوسفند را ذوب می‌کنند و در ترک می‌چکانند یا روغن وازلین می‌زنند (طباطبایی: 677)

پی‌نوشت‌ها:

1. ragakisa گیاهی است که در آب می‌روید و برگی مانند برگ درخت بید است.
2. nesvar.
3. saromak.
4. kara.
5. esbarg.
6. sirvas.
7. ostork.
8. pesvalak.
9. afafil.
10. mowrak.
11. su.
12. eytunis somi.
13. zevi شیره‌ای که از درخت جنگلی ارجن و درختان زردآلو و آلبالو به دست می‌آید.
14. kali narmog.
15. merbog.
16. karzarvah.
17. kanatu.
18. گیاهی خودرو است که دارای ساقه‌ی نازک، برگ پهن، گل‌های سفید و بیخ آن به اندازه‌ی شلغم است (همان ص 64).
19. ozu.
20. sadaf.