بهره‏ورى زمان

نقطه آغاز بهره‏ورى از زمان «نظم» است.
اين مقاله به بحث «نظم پذيرى و بهره‏ورى» مى‏پردازد؛ سپس چهار اصل طلايى در بهره‏ورى از فرصت‏ها را بر مى‏شمارد و نظر اسلام درباره بهره‏ورى را توضيح مى‏دهد.

---

زمان از ميان رفتنى است و نمى‏توان آن را پس انداز كرد. تنها مى‏توان آن را به روش‏هاى مختلف به بهره‏ورى رساند. وقت آن قدر ارزشمند است كه خداوند به آن سوگند ياد كرده است. به قول برايان تريسى: «كيفيت زندگى شما به ميزان بهره‏ورى شما از زمان بستگى دارد و اين كه كيفيت مديريت زمان شما در استفاده بهتر از وقت چگونه است.»1
ممكن است اين پرسش در همين آغاز ايجاد شود كه شاه كليد بهره‏ورى يا مدخل اصلى به سمت بهره‏ورى زمان چيست؟ پاسخ يك كلمه است: نظم.
از دهه نود به بعد، زمان سرمايه تلقى شد و افراد همواره ارشاد مى‏شوند در پى يافتن راه‏هايى باشند كه زمان انجام كارها را مرتب كنند و حتى آن را كاهش دهند. اين قاعده را تجديد سازمان مى‏خوانند. تجديد سازمان يعنى زمانى كه فرد پيوسته در جست و جوى راه‏هاى بهتر، منظم‏تر، سريع‏تر و مؤثرتر براى حصول به نتايج مثبت گام بر مى‏دارد.

نظم پذيرى و بهره‏ورى

نظم پذيرى دروازه و مجوز ورود به سمت بهره‏ورى است. امروزه رتبه بندى كشورهاى مختلف جهان، از نظر شاخص‏هاى رقابت پذيرى، بيانگر اين واقعيت است كه سبب بالا بودن اين شاخص در بعضى كشورها، بالا بودن سطح نظم پذيرى آن جوامع است. بسيارى از استادان جامعه‏شناسى، مانند آنتونى گيدتر، ايجاد عادت نظم پذيرى در آحاد جامعه را مبناى توسعه يافتگى مى‏دانند و معتقدند بدون اين عادت امكان بهره‏ورى و پيشرفت وجود ندارد. بررسى‏ها نشان مى‏دهد وجه مشترك تمام كشورهاى توسعه يافته نظم پذيرى منابع انسانى آن‏ها است. بايد توجه داشت:

الف) اگر از دريچه نظم و تقيّد به آن به زندگى بنگريم و از اتلاف اين سرمايه جلوگيرى كنيم، محيط و روزگار برايمان زيبا مى‏شود و احساس بهره‏ورى مى‏كنيم.

ب) عمر، زمان و فرصت‏ها دست خداوند متعال است؛ اما نتيجه آن به دست خود ما است. بايد از ثمره آن بهره‏ورانه، بهره گيريم.

ج) در بحث بهره‏ورى از زمان، نشيب‏ها بسيار است. اگر نشيبى در زندگى نباشد، قدر فرازها را نخواهيم دانست.

د) اگر از وقت درست استفاده كنيم، هميشه وقت كافى داريم؛ و اين يكى از معانى بهره‏ورى است.
به استادى گفتم: تعبيرى قشنگ براى زمان و بهره‏ورى بفرماييد. بى‏درنگ فرمود: براى ترقى و رشد در زندگى و بهره‏ورى از زمان نبايد در انتظار يك آسانسور به سر برد. بايد راه پله را پيش گرفت و پله پله بالا رفت.
افراد نيكبخت و داراى پشتكار كه بهره‏ورانه با زمان برخورد مى‏كنند، به يكديگر شباهت‏هايى دارند؛ ولى هر نگون بختى كه در دور ريختن فرصت‏ها تسليم شده، اصطلاحاً در جهت تخريب زمان خود گام بر مى‏دارد، از بدبختى ويژه برخوردار است. روح تحقيق، دقت، تفكر، نكته سنجى و موشكافى، ذوق سليم، سعه صدر و انصاف، عشق به حقيقت و بى‏پروايى علمى زاده بهره‏گيرى از زمان است. كسانى در مدت تحصيل خويش سوخت‏گيرى علمى خوبى انجام مى‏دهند كه از فرصت‏ها به صورت بهينه استفاده مى‏كنند.

الگوى بهره‏ورى از زمان

عمدتاً روش زندگى انسان‏هايى كه از زمان بهره‏گيرى مناسب انجام مى‏دهند و از فرصت‏ها به نحو احسن استفاده مى‏كنند، قابل تأمل و اقتباس است؛ حتى اگر در نوع فعاليت و اهداف با ما تفاوت داشته باشند. ابوريحان به نظم شهره بود و از فرصت‏ها به خوبى استفاده مى‏كرد. او، پس از استقرار در غزنه، چند بار به زادگاهش خوارزم سفر كرد و در غالب جنگ‏هاى سلطان محمود در هندوستان شركت جست. ابوريحان در اين كشور بيش‏تر با علما و حكماى هند معاشرت داشت. بنابراين، زبان سانسكريت آموخت، اطلاعات خود را وسعت داد و مواد كتاب معروف خود «تحقيق ماللهند» را فراهم ساخت. پيش از بيرونى، كسى در جهان اسلام به هند پژوهى دست نزده است. در غرب و شرق نيز، به گزارش تاريخ، تنها يك سفير يونانى (295 پيش از ميلاد) و يك روحانى چينى (چهار صد سال پيش از بيرونى) و يكى دو تن ديگر درباره هند تحقيق كرده‏اند. از آن جا كه بيرونى انسانى منظم، مدقق و محقق بود، نوشته‏هايش معتبر است.
تأليفات اين بزرگمرد كه نمونه كاملى از فرصت‏شناسى و بهره‏ورى از زمان است به 131 مجلّد مى‏رسد. او كتاب‏هايى را از سانسكريت به عربى ترجمه كرد و واسطه نقل دانش اسلامى به هندوستان بود.

چهار اصل طلايى در بهره‏ورى از فرصت‏ها

1. آرايش مجدد: پيوسته در پى يافتن راه‏هايى باشيد كه وقت و امكاناتتان را بر مسائلى كه بيش‏ترين ارزش را براى رشد و تعالى شما دارند، متمركز كند. >

2. باز آفرينى: همواره در پى يافتن راه‏هايى باشيد كه عملكرد شما را كاملاً متحول كند؛ به گونه‏اى كه فعاليت‏هاتان با اهداف بلند مدت شما بيش‏تر هماهنگ شود.

3. قاطعيت: ترديد و دو دلى از عوامل مهم اتلاف وقت است. در 80 درصد موارد بايد وقتى ايده‏اى خاص به ذهنتان مى‏رسد، در مورد اجرا يا عدم اجراى آن قاطعانه تصميم بگيريد.

4. سرعت عمل: سرعت عمل در كار شرط اساسى موفقيت است. شور و شوقِ عملكردِ سريع را در خود پرورش دهيد.
«پيشرفت و ترقى از آن افرادى است كه سرعت عمل دارند. افراد مُردّد آن قدر طول مى‏دهند كه همه چيز خراب مى‏شود.» بنابراين، اگر مى‏خواهيد از پيشتازان حرفه و مقطع و رشته تحصيلى خود باشيد، بايد د ركار خود به داشتن سرعت و قابل اعتماد بودن مشهور شويد و ترديد و دو دلى را، مگر در موارد ابهام، از خود دور سازيد. حضرت امام على(ع) مى‏فرمايد: «اگر از چيزى ترسيدى به سمت آن حركت كن.»2
اين اصل، از اصول ريسك‏پذيرى است. مراد از ترس در اين جا بيش‏تر واهمه ذهنى و ترس خيالى است و حضرت مولى الموحدين اميرالمؤمنين(ع) بر سرعت عمل و از دست ندادن فرصت‏ها تأكيد مى‏ورزد. رالف امرسون (شاعر) نيز مى‏نويسد: «از هر چه كه مى‏ترسيد آن را عملى سازيد.»3

چرا بحث بهره‏ورى روز به روز جدى‏تر مى‏شود؟

توجه به مسائل زير، براى درك پاسخ اين پرسش ضرورت دارد:

1. تفاوت انسان و ديگر آفريده‏ها

اگر انسان و ساير مخلوقات را داراى تفاوت ذاتى مى‏دانيم و انسان را اشرف مخلوقات مى‏پنداريم، بايد زمينه‏هايى فراهم آورد تا انسان با كار و شغل خود، رشد و ارتقا يابد. توجه به بهره‏ورى خصوصاً «بهره‏ورى زمان يعنى اتخاذ موضع قاطعانه در قبال سكون و ركودى كه جوهره انسانيت و انسان را نابود مى‏سازد.»

2. محدوديت‏ها

امروز محدوديت‏هاى موجود توجه به بهره‏ورى از زمان را اجتناب ناپذير مى‏سازد. محدوديت در همه چيز (فرصت‏ها، ظرفيت‏ها، امكانات، دانشگاه‏ها،
اشتغال، درآمد و...) هويدا شده است. بنابراين، هركس مهرورزانه و بهره‏ورانه با زمان حركت كند و اصطلاحاً موتورهاى ذهنى خود را روشن سازد و با تانك فكرى به سمت اهداف پيش رود و مهم‏تر از همه رقص انديشه راه بيندازد، موفق‏تر است. امروزه بهره‏ورى از فرصت‏ها بهترين پاسخ به محدوديت‏هاى برنامه‏ريزى شده و غير برنامه‏ريزى شده است.

3. تعهد و مسؤوليت

تعهد و مسؤوليت يك مسلمان مؤمن و خواهان رشد و پيشرفت، بايد در طول زمان امتداد داشته باشد. تمام ذخاير انسانى و غير انسانى امانت‏هايى متعلق به تمام انسان‏ها است. باتوجه به بهبود بهره‏ورى مى‏توان به نحو احسن از سهم آيندگان و حاضران محافظت به عمل آورد.

4. تداوم حيات‏

ايستادگى و حضور مؤثر در صحنه دنياى امروز - با همه تحولاتى كه از دهه 1970 به بعد صورت گرفته - مستلزم سرعت و ودقت عمل بيش‏تر است. بايد زمان را با حفظ كيفيت و كميت يا بهبود آن‏ها به زنجير كشيد؛ و گرنه رقابت‏هاى هولناك در آينده تومار حيات هر غافلى را در هم خواهد پيچيد. بهبود بهره‏ورى، خصوصاً نيروى انسانى، با اتكا به حركت همه جانبه ملى هر فاصله‏اى را به سرعت جبران مى‏كند.

بهره‏ورى و خلاقيت

خلاقيت و نوآورى بابهره‏ورى ارتباط تنگاتنگ دارد. يكى از ويژگى‏هاى سال‏هاى آغازين هزاره سوم ميلادى در دنياى امروز سرعت تغييرات است. جامعه‏هايى مى‏توانند در صحنه جهانى حضور فعال داشته باشند وتماشگر باقى نمانند كه با تغييرات متحوّل شوند و به غنى سازى خود پردازند و با حفظ فرهنگ بومى، برنامه‏هاى مختلف داشته باشند. در شرايط كنونى، وجود ذخاير و منابع طبيعى در يك كشور چندان مزيّت قلمداد نمى‏شود. آنچه امروز مزيت به شمار مى‏آيد، توان خلاقيت و نوآورى است كه در دانشجويان و شاغلان هر كشور وجود دارد؛ زيرابا استفاده از خلاقيت و نوآورى مى‏توان از ذخاير و منابع موجود بهره گرفت؛ آن را به كالاها و خدمات متنوع و داراى ارزش افزوده بالاتر تبديل كرد و در كشورهاى ديگر جهان به فروش رساند.

مثلث بهره‏ورى

امروزه، براى بهره‏ورى از زمان و فرصت‏ها و مديريت فردى و اجتماعى، در بحث بهره‏ورى از مثلثى با سه ضلع پر اهميت و داراى سه مؤلفه سخن به ميان مى‏آيد.

1.انگيزه(Motive): تمايل فرد براى وارد شدن به فعاليت‏هاى جهت دار و ضرورى انگيزه نام دارد. انگيزه از ايمان و احساس تعهد در برابر هدف‏ها مايه مى‏گيرد. هر چه مشاركت افراد در تصميم‏گيرى‏ها و هدف گذارى‏ها بيش‏تر باشد، به همان نسبت انگيزه‏ها قوى‏تر خواهد شد. البته لازمه اين مشاركت، نظام ارتباطى مناسب است كه مى‏تواند آگاهى از اهداف و برنامه‏ها را فزونى بخشد.

2. روحيه(Morale): انگيزه پديده‏اى فردى است؛ اما روحيه پديده‏اى گروهى به شمار مى‏آيد كه به صورت انتخاب هدف‏هاى مشترك و تلاش در راستاى تحقق آن‏ها تجلى مى‏يابد. روحيه ايده‏ها و فعاليت‏هاى ذهنى انسان را جهت مى‏دهد.

3. نظم و انضباط(Desepline): حس اطاعت و تعهد در برابر زمان، فرصت، قو انين و مقررات و برنامه‏ها از شاخص‏هاى مهم بهره‏ورى است؛ به عبارت بهتر، «فرد منظم دربان فرصت‏ها است.»

سخن آخر:

مهارت‏هاى بهره‏ورى از زمان وفرصت‏ها عامل جامه عمل پوشاندن به اهداف و آرزوها است؛ و تنبلى و بى‏نظمى و آشفتگى دزد آرزوها و موفقيت‏ها شمرده مى‏شود. مهارت‏هاى بهره‏ورى كمك مى‏كند تا از اوقاتى كه به مطالعه، كار، تحقيق، كلاس درس و فعاليت‏هاى ديگر مى‏پردازيد، بيش‏ترين بهره به دست آيد. علاوه بر نظم و روحيه و انگيزه، موارد زير نيز در شمار اين مهارت‏ها جاى دارد.

الف) خود ارزيابى مستمر
ب) تمركز حواس
ج) پرسيدن
د) برخورد سؤالى داشتن
ه) كشف ارتباط مسائل با همديگر
و) يادداشت فعاليت‏ها
ز) تقسيم كارها
ح) زمان بندى

رويكرد شما به فرصت‏ها و زمان تا حد زيادى پيشرفت و موفقيت شما را رقم مى‏زند. انسان‏هاى بهره‏ور حتى مى‏توانند همزمان بر دو يا چند تفكر متضاد تمركز كنند و به كار ادامه دهند؛ يعنى هم ديد دراز مدت داشته باشند و هم كوتاه مدت.

پى‏نوشت:

1. مديريت زمان (رموز استفاده بهتر از وقت در زندگى و كار)، برايان تريسى، ترجمه اشرف رحمانى و كورش طارمى.
2. مديريت اسلامى، دكتر حقيقى.
3. قدرت شعور باطن، ژوزف مورفى، ترجمه قراچه داغى، ص 266.
4. آشنايى با بهره‏ورى به زبان ساده، معاونت آموزش و نيروى انسانى سواد آموزى كشور، ص‏5.
5. نهج البلاغه.
6.غررالحكم و دررالكلم.