ویژگی‌های طبیعی جهان اسلام

چهره‌ی طبیعی جهان اسلام زیربنای تشكل چشم اندازهای فرهنگی است. تجزیه و تحلیل این چهره، اساس دریافت سرشت واحد بزرگ فرهنگی - تمدنی جهان اسلام و زیرمجموعه‌های كوچكتر آن است. گستره‌ی طبیعی این واحد بزرگ، با توجه به اصول جغرافیایی، در چارچوب شكل گیری همواری‌‌ها و ناهمواری‌ها، اقلیم و منابع آب و پوشش گیاهی و خاك، قابل بررسی است. از این‌رو، ویژگی‌های طبیعی جهان اسلام به قرار زیر است:

الف) چهره‌ی طبیعی

جهان اسلام، از نظر زمین شناسی، كوهزایی و نوع ناهمواری‌ها، عمدتاً به سه سیستم بزرگ مشخص تعلق دارد، شامل كمربند چین خوردگی جدید سیستم آلپی در اوراسیا، منطقه‌ی هموار توده‌های كهن سپر افریقایی - عربی و منطقه‌ی گذار چین خوردگی‌های دوران مزوزوئیك. كمربند چین خوردگی جدید سیستم آلپی در جهان اسلام به دو واحد بزرگ جغرافیایی تقسیم می‌شود:
1. واحد مركّب از آسیای جنوب غربی، آسیای میانه و شمال افریقا به همراه كشورهای پاكستان و افغانستان كه از سواحل اقیانوس اطلس تا رشته كوه هیمالایا را دربرمی گیرد و شامل رشته كوه اطلس در افریقا، كوه‌های توروس (1) و فلات آناطولی در تركیه، رشته كوه‌های آرارات، البرز و زاگرس، ارتفاعات شام و شبه جزیره، رشته كوه‌های پامیر (2)، هندوكش و قراقروم است. (3) این منطقه از نظر زمین شناسی شرایط ویژه‌ای دارد، زیرا بخشی از پوسته‌ی زمین یا سه صفحه‌ی تكتونیكی افریقا، اروپا - آسیا و عربستان با هم تلاقی كرده و متأثر از آن كوه‌های بزرگ چین خورده پدید آمده است. (4) حجم، وسعت، جهت و ارتفاع این ناهمواری‌‌ها آثار متنوعی در اقالیم حیاتی و بوم شناسی ( اكولوژی) جانوری و گیاهی و منابع آب و به طور كلی زندگی منطقه دارد.
2. واحد مركب از دنباله‌ی كمربند چین خورده‌ی عظیم در هندوچین و آسیای جنوب شرقی كه رشته كوه هیمالایا و ارتفاعات مجمع الجزایر اندونزی و برونئی را دربرمی گیرد. منطقه‌ی هموار توده‌های كهن سپر افریقایی - عربی كه در جنوب سیستم آلپی قرار دارد و شامل مجموعه‌ای از فلات‌‌ها و زمین های نسبتاً هموار افریقا، شبه جزیره‌ی عربستان و ایران است. زیربنای این مجموعه‌ی پهناور، تشكیلات مقاومِ سكومانند افریقایی - عربی است. توده‌ی هگّار (5) در جنوب الجزایر، كه متعلق به دوره‌ی پره كامبرین است، منطقه‌ی عسیر در مغرب شبه جزیره‌ی عربستان، ‌بیابان‌های ماسه‌ای عظیم ربع الخالی، شن زارها و فلات‌های هموار صخره ای در این منطقه گسترده‌اند. دشت‌‌ها و كویرهای مركز و مشرق ایران و دشت‌های آناطولی در این مجموعه قرار می‌گیرند و استپ‌‌ها حاشیه‌ی این منطقه را تشكیل می‌دهند. بنابراین، اكوسیستم‌های بیابان، واحه‌ها، استپ با تنوع منطقه‌ای و محلی در این منطقه قرار می‌گیرند. منطقه‌ی گذار چین خوردگی‌های دوران مزوزوئیك، كه در آسیای غربی شامل سرزمین‌های پست دجله و فرات (بین النهرین) و منطقه‌ی فروافتادگی خلیج فارس است، بین دو چشم انداز اصلی سیستم كوهستانی تركیه و ایران از یك طرف و سپر شبه جزیره‌ی عربستان از طرف دیگر قرار دارد. در مناطق دیگری از جهان اسلام، مانند دره‌ی سند پاكستان یا بنگلادش، نمونه هایی از این منطقه مشاهده می‌شود.
بیابان در معنا و مفهوم عام، از پدیده‌های طبیعی خاص جهان اسلام است و چشم انداز عمومی طبیعی جهان اسلام، كمربند بیابانی از سواحل اقیانوس اطلس تا آسیای میانه دارد كه در هر یك از مناطق، آثار فراوانی در سكونت، زندگی و اقتصاد ساكنان داشته است. وسعت كل بیابان‌های جهان اسلام بالغ بر هفده میلیون كیلومتر مربع است كه به طور كلی در صحرای افریقا، شبه جزیره‌ی عربستان، ایران و تركستان گسترده است. صحرای آفریقا با 8560000 كیلومتر مربع، بیابان عربستان - در مفهوم فراگیر شامل صحاری شام و شمال شبه جزیره‌ی عربستان و شبه جزیره‌ی سینا - با 3500000 كیلومتر مربع، بیابان مركز و جنوب جزیرةالعرب با 2750000 كیلومتر مربع و بیابان ها و كویرهای ایران در حوضه‌های طبیعی، مانند كویر بزرگ، كویر قم، لوت، جزموریان (6)، از مهمترین بیابان‌های جهان اسلام‌اند. (7)
تنگه‌‌ها و آبراهه‌های بزرگ مصنوعی از عوارض درخور ذكر در جهان اسلام به شمار می‌روند. این عوارض به دلیل موقعیت سوق الجیشی در ارتباطات بین الملل، نقش مهم و روزافزونی در جغرافیای سیاسی جهان دارند و تقریباً در سراسر قلمرو اسلامی از مغرب تا مشرق دیده می‌شوند. اهمیت سوق الجیشی تنگه‌های جبل طارق در مغرب جهان اسلام، مرمره و داردانل در تركیه، سوئز، باب المندب و هرمز در خاورمیانه و مالاكا در آسیای جنوب شرقی بیشتر از بقیه است و نقش تعیین كننده ای در سرنوشت مردم جهان دارند. (8)

ب) آب و هوا و طبقه بندی اقلیمی

جهان اسلام آب و هوای متنوعی دارد كه ویژگی های آب و هوایی هر یك از مناطق آن، برآیندی از تأثیر سرنوشت ساز عوامل اقلیمی شامل وسعت، مختصات جغرافیایی، كمربندهای فروبار، آرایش خشكی و دریا یا دوری و نزدیكی به آب‌های آزاد و بسته، ناهمواری‌های عظیم و اختلاف ارتفاع از سطح آب‌های آزاد و عناصر اقلیمی شامل دما، بارش، فشار، ‌رطوبت، تبخیر و نظایر آن است.

وسعت.

كشیدگی، پهناوری و قرارگیری واحدهای بزرگ جهان اسلام یا كشورهای اسلامی به هم پیوسته در جنوب شرقی آسیا با واحدهای بزرگ كشورهای اسلامی آسیای غربی و نیمه‌ی شمالی قاره‌ی آفریقا چنان است كه خطوط اقلیمی هریك از این واحدها مخصوص به خود است.

مختصات جغرافیایی.

متناسب با عرض‌های جغرافیایی، از جنوب خط استوا تا مدار 55 درجه عرض شمالی و هماهنگ با طول جغرافیایی از اقیانوس مغربی (اطلس مركزی) تا اقیانوس مشرقی (اقیانوس كبیر یا آرام) و بحراعظم (‌اقیانوس هند)، زاویه‌ی تابش خورشید و پیامدهای اقلیمی آن متفاوت است.

كمربندهای فروبار.

كمربند همگرایی حاره‌ای (9) یا فروبار استوایی (10)، فروبار موسمی (11) و كمربند كم فشار منطقه‌ی خشك و نیمه خشك آفریقایی - آسیایی در هر یك از واحدهای بزرگ آب و هوایی جهان اسلام آثار خاص خود را دارند.

آرایش خشكی و دریا یا دوری و نزدیكی به آب‌های آزاد و بسته.

دوری و نزدیكی كشورها و سرزمین های اسلامی و مناطق درونی آنها نسبت به آب‌های جهانی (اقیانوس‌‌ها، دریاها، دریاچه‌‌ها و رودهای بزرگ) به گونه‌ای است كه در قسمت‌هایی از جهان اسلام كه پیشروی آب در میان خشكی‌‌ها صورت گرفته یا مجاور آب‌های آزاد هستند، سرزمین‌های اسلامی با آثار اقلیمی آب‌های آزاد روبه رو شده‌اند. مثلاً، دریای مدیترانه در ایجاد اقلیم مدیترانه‌ای بخشی از جهان اسلام در خاورمیانه و شمال افریقا و میزان رطوبت و بارش این مناطق اثر فراوان دارد.

ناهمواری‌های عظیم.

اثر سرنوشت ساز كوهستان های عظیم اطلس در شمال افریقا، ارتفاعات آناطولی و توروس در تركیه، رشته كوه‌های طولانی از البرز و زاگرس در ایران تا كوهستان‌های بلند باریسان (12) در مجمع الجزایر اندونزی و نیز چیرگی بیابان‌های پهناور، در ایجاد مناطق خاص اقلیمی با ویژگی‌های متفاوت آب و هوایی پیداست.

اختلاف ارتفاع از سطح آب‌های آزاد.

بلندترین نقطه در جهان اسلام در رشته كوه قراقروم در قله‌ی گادوین اوستن ( یا، كی 2) (13) با 8611 متر ارتفاع در جامو و كشمیر (14) قرار دارد (15) و گودترین نقطه‌ی جهان اسلام در بحرالمیت (16) 411 متر پایین‌تر از سطح آب‌های آزاد است. (17) بدین ترتیب، اثر اقلیمی بیش از نه هزار متر ارتفاع در سرزمین‌های اسلامی، با توجه به آهنگ كاهش دما (18)‌در شرایط معمول ( با افزایش هر صد متر ارتفاع، حدود 0/6 درجه از دما كاسته می‌شود)، روشن است. (19)
با توجه به پیوستگی تنگاتنگ میان عوامل و عناصر اقلیمی، جهان اسلام را می‌توان به انواع مناطق آب و هوایی و گروه‌های اقلیمی، بر اساس تقسیم بندی اقلیمی كوپن (20)، كه مهم‌ترین سیستم تقسیم بندی آب و هوایی جهان است، طبقه بندی كرد.
تقسیم بندی اقلیمی كوپن بر اساس رابطه میان بارش ( مقدار و توزیع آن در طول سال) و دما، با تأثیر آب و هوا در رشد پوشش گیاهی تنظیم شده است و در آن پنج گروه اقلیمی بزرگ كه با پنج منطقه‌ی عمده گیاهی مطابقت دارد مشخص گردیده است. (21) در این طبقه بندی، به جز منطقه‌ی اقلیمی شامل مناطق خشك، بقیه‌ی مناطق مختص آب و هوای مرطوب اند كه برحسب معیارهای حرارتی مرزبندی شده‌اند. (22) براساس طبقه بندی كوپن، جهان اسلام به جز گروه اقلیمی مختص عرض‌های جغرافیایی بالا و قطب، در این چهار گروه گسترده شده است:

1. گروه آب و هوای حارّه ای.

قلمرو جغرافیایی این آب و هوا در جهان اسلام، سواحل غربی شبه جزیره‌ی دكن، ساحل خلیج گینه، از سیرالئون تا لیبریا و از نیجریه تا كامرون، ساحل غربی مالزی، بنگلادش و بخشی از اندونزی است. ایستگاه‌های شاخص این نوع آب و هوا در كشورهای اسلامی عبارت‌اند از: سوراكارتا (23) ( در جزیره‌ی جاوه‌ی اندونزی)، كوتاكینابالو (24) (در قسمت سراواك (25) مالزی)، كوتاباهارو (26)، پنانگ (27) و مالاكا (28) ( در مالزی)، چیتاگنگ (29) (در بنگلادش) و ماله (30) ( در مالدیو). این اقلیم دارای آب و هوای گوناگونی است كه همه‌ی آنها در كشورهای اسلامی مشاهده می‌گردد. (31)
داده‌‌ها و نمودارهای اقلیمی كشورهای افریقایی جهان اسلام ( نیجریه، مالی، سودان، چاد و سنگال)، كه در آنجاها اقلیم مرطوب و خشك حاره‌ای چیره است، بیانگر آن است كه هرچه به سمت شمال، یعنی جنوب صحرای بزرگ افریقا، پیش رویم بر دوره‌ی خشكی آب و هوا افزوده می‌شود.
در قلمرو آب و هوای مرطوب حاره‌ای چند رود بزرگ جهان اسلام جریان دارند یا از آن سرچشمه می گیرند؛ در كشورهای اسلامی قاره‌ی افریقا رودهای سنگال، نیجر و شاخه‌های آن و همچنین رود نیل، از منطقه‌ی اقلیمی گرم و مرطوب حاره ای افریقا سرچشمه می‌گیرند و كشورهای اسلامی سنگال، مالی، نیجر، سودان و مصر را آبیاری می‌كنند. در چهار كشور اسلامی جنوب شرقی آسیا ( بنگلادش، مالزی، اندونزی و برونئی) نیز، جز در بخش كوچكی از جزایر جنوب شرقی اندونزی، نه تنها كمبود بارش دیده نمی‌شود، بلكه در قسمت اعظم كشورهای اسلامی آسیای جنوب شرقی، فراوانی آب، در كنار مواهب آن، مشكل ساز بوده و همواره زیان‌هایی به همراه داشته است (كه در جدول 1 آمده است) توفان‌های حاره‌ای از پدیده های اقلیمی اقیانوس هند و اقیانوس كبیر در مجاورت كشورهای اسلامی در جنوب و جنوب شرقی آسیاست. بر این رویدادهای طبیعی، امواج سهمگین و ویرانگر سونامی، برخاسته از زمین لرزه‌های اقیانوس هند و كبیر، را باید افزود.

جدول 1. داده های اقلیمی ایستگاه های شاخص كشورهای جهان اسلام
1340-1375ش/ 1961-1996

شاخص		ارتفاع از سطح دریا	نام كشور	نام ایستگاه	ردیف
درجه حرارت به سانتی گراد 27/9	بارندگی به میلی متر 48	636	عربستان	مدینه	1
درجه حرارت به سانتیگراد 25/7	بارندگی به میلی متر 101	620	عربستان	ریاض	2
درجه حرارت به سانتیگراد22/6	بارندگی به میلی متر162/5	32	عراق	بغداد	3
درجه حرارت به سانتیگراد16/8	بارندگی به میلی متر670/5	222	عراق	صلاح الدین	4
درجه حرارت به سانتیگراد25/7	بارندگی به میلی متر108	55	كویت	كویت	5
درجه حرارت به سانتیگراد26/5	بارندگی به میلی متر72	2	بحرین	بحرین	6
درجه حرارت به سانتیگراد26/5	بارندگی به میلی متر89	27	امارات متحده عربی	ابوظبی	7
درجه حرارت به سانتیگراد26/9	بارندگی به میلی متر94	5	امارات متحده عربی	دبی	8
درجه حرارت به سانتیگراد19/4	بارندگی به میلی متر811	7	سوریه	لاذقیه	9
درجه حرارت به سانتیگراد16/5	بارندگی به میلی متر143	611	سوریه	دمشق	10
درجه حرارت به سانتیگراد19/9	بارندگی به میلی متر825	19	لبنان	بیروت	11
درجه حرارت به سانتیگراد16/3	بارندگی به میلی متر590	757	فلسطین	بیت المقدس	12
درجه حرارت به سانتیگراد17/6	بارندگی به میلی متر475	619	اردن	اربد	13

درجه حرارت به سانتیگراد17/3	بارندگی به میلی متر43	1070	اردن	معان	14
درجه حرارت به سانتیگراد12/2	بارندگی به میلی متر310	1361	ایران	تبریز	15
درجه حرارت به سانتیگراد15/8	بارندگی به میلی متر1356	37	ایران	رشت	16
درجه حرارت به سانتیگراد17/1	بارندگی به میلی متر230	1191	ایران	تهران	17
درجه حرارت به سانتیگراد16/2	بارندگی به میلی متر113	1550	ایران	اصفهان	18
درجه حرارت به سانتیگراد18/2	بارندگی به میلی متر82	1370	ایران	زاهدان	19
درجه حرارت به سانتیگراد23/3	بارندگی به میلی متر288	19	ایران	بوشهر	20
درجه حرارت به سانتیگراد12/1	بارندگی به میلی متر313	1791	افغانستان	كابل	21
درجه حرارت به سانتیگراد13/6	بارندگی به میلی متر485	1200	افغانستان	فیض اباد	22
درجه حرارت به سانتیگراد21/3	بارندگی به میلی متر51	478	افغانستان	زرنج	23
درجه حرارت به سانتیگراد14/1	بارندگی به میلی متر697	33	تركیه	استانبول	24
درجه حرارت به سانتیگراد8/15	بارندگی به میلی متر483	547	تركیه	اورفه	25
درجه حرارت به سانتیگراد11/6	بارندگی به میلی متر340	1022	تركیه	قونیه	26
درجه حرارت به سانتیگراد11/7	بارندگی به میلی متر413	891	تركیه	آنكارا	27
درجه حرارت به سانتیگراد8/9	بارندگی به میلی متر427	1285	تركیه	سیواس	28
درجه حرارت به سانتیگراد12/9	بارندگی به میلی متر508	89	آلبانی	تیرانا	29

درجه حرارت به سانتیگراد14/6	بارندگی به میلی متر210	10	آذربایجان	باكو	30
درجه حرارت به سانتیگراد 14/2	بارندگی به میلیمتر 1146	12-	آذربایجان	لنكران	31
درجه حرارت به سانتیگراد9/1	بارندگی به میلیمتر653	851	قزاقستان	آلماآتا	32
درجه حرارت به سانتیگراد5/8	بارندگی به میلیمتر156	350	قزاقستان	بالخاش	33
درجه حرارت به سانتیگراد8/7	بارندگی به میلیمتر129	68	قزاقستان	كازالینسك	34
درجه حرارت به سانتیگراد3/4	بارندگی به میلیمتر332	553	قزاقستان	كاراگاندا	35
درجه حرارت به سانتیگراد13/5	بارندگی به میلیمتر355	724	ازبكستان	سمرقند	36
درجه حرارت به سانتیگراد14/2	بارندگی به میلیمتر 420	488	ازبكستان	تاشكند	37
درجه حرارت به سانتیگراد14/1	بارندگی به میلیمتر125	237	ازبكستان	تامدی بلاق	38
درجه حرارت به سانتیگراد13/7	بارندگی به میلیمتر178	577	ازبكستان	فرغانه	39
درجه حرارت به سانتیگراد16/6	بارندگی به میلیمتر131	90	تركمنستان	كراسنوودسك	40
درجه حرارت به سانتیگراد16/4	بارندگی به میلیمتر227	304	تركمنستان	عشق آباد	41
درجه حرارت به سانتیگراد14	بارندگی به میلیمتر111	71	تركمنستان	تاش حوض	42
درجه حرارت به سانتیگراد12/7	بارندگی به میلیمتر569	800	تاجیكستان	دوشنبه	43
درجه حرارت به سانتیگراد14/4	بارندگی به میلیمتر166	477	تاجیكستان	خجند	44
درجه حرارت به سانتیگراد10/7	بارندگی به میلیمتر443	760	قرقیزستان	بیشكك	45

درجه حرارت به سانتیگراد3/3	بارندگی به میلیمتر292	2041	قرقیزستان	نارین	46
درجه حرارت به سانتیگراد26/1	بارندگی به میلیمتر168	4	پاكستان	كراچی	47
درجه حرارت به سانتیگراد15/7	بارندگی به میلیمتر261	1589	پاكستان	كویته	48
درجه حرارت به سانتیگراد22/7	بارندگی به میلیمتر404	360	پاكستان	پیشاور	49
درجه حرارت به سانتیگراد21/3	بارندگی به میلیمتر1142	508	پاكستان	اسلام آباد	50
درجه حرارت به سانتیگراد13/5	بارندگی به میلیمتر710	1587	كشمیر	سرینگر	51
درجه حرارت به سانتیگراد28	بارندگی به میلیمتر1951	2	مالدیو	ماله	52
درجه حرارت به سانتیگراد26/6	بارندگی به میلیمتر2366	22	مالزی	كوالالامپور	53
درجه حرارت به سانتیگراد26/1	بارندگی به میلیمتر4155	18	مالزی	كوچینگ	54
درجه حرارت به سانتیگراد26/8	بارندگی به میلیمتر2909	15	برونئی	سری بگاون	55
درجه حرارت به سانتیگراد25/9	بارندگی به میلیمتر1828	150	اندونزی	سوراكارتا*	56
درجه حرارت به سانتیگراد27/3	بارندگی به میلیمتر1899	8	اندونزی	جاكارتا*	57
درجه حرارت به سانتیگراد21/4	بارندگی به میلیمتر26	74	مصر	قاهره	58
درجه حرارت به سانتیگراد24/2	بارندگی به میلیمتر3	11	مصر	قصیر	59
درجه حرارت به سانتیگراد25/9	بارندگی به میلیمتر 0	194	مصر	آسوان	60
درجه حرارت به سانتیگراد 19/5	بارندگی به میلیمتر286	20	لیبی	طرابلس	61
درجه حرارت به سانتیگراد 18/4	بارندگی به میلیمتر466	4	تونس	تونس	62
درجه حرارت به سانتیگراد 18/6	بارندگی به میلیمتر236	23	تونس	صفاقس	63
درجه حرارت به سانتیگراد19/5	بارندگی به میلیمتر313	68	تونس	قیروان	64
درجه حرارت به سانتیگراد17/4	بارندگی به میلیمتر686	25	الجزایر	الجزیره	65
درجه حرارت به سانتیگراد18/9	بارندگی به میلیمتر110	1140	مراكش	ورزازات	66

درجه حرارت به سانتیگراد18/6	بارندگی به میلیمتر293	23	مراكش	اگادیر**	67
درجه حرارت به سانتیگراد19/6	بارندگی به میلیمتر282	466	مراكش	مراكش	68
درجه حرارت به سانتیگراد26/3	بارندگی به میلیمتر1	183	سودان	وادی حَلفا	69
درجه حرارت به سانتیگراد29/9	بارندگی به میلیمتر161	380	سودان	خارطوم	70
درجه حرارت به سانتیگراد27/8	بارندگی به میلیمتر1074	438	سودان	واو	71
درجه حرارت به سانتیگراد29/9	بارندگی به میلیمتر163	19	جیبوتی	جیبوتی	72
درجه حرارت به سانتیگراد15/6	بارندگی به میلیمتر519	2325	اریتره	اسمره	73
درجه حرارت به سانتیگراد30/6	بارندگی به میلیمتر41	14	اریتره	آساب(عضب)	74
درجه حرارت به سانتیگراد27/5	بارندگی به میلیمتر1082	422	چاد	موندو	75
درجه حرارت به سانتیگراد28/5	بارندگی به میلیمتر11	234	چاد	فایا	76
درجه حرارت به سانتیگراد28/9	بارندگی به میلیمتر372	549	چاد	آبیجان	77
درجه حرارت به سانتیگراد28/7	بارندگی به میلیمتر69	491	مالی	تسالیت	78
درجه حرارت به سانتیگراد26/9	بارندگی به میلیمتر1123	375	مالی	سیكاسو**	79
درجه حرارت به سانتیگراد28/3	بارندگی به میلیمتر459	237	مالی	نیورودو ساحل**	80
درجه حرارت به سانتیگراد26	بارندگی به میلیمتر261	4	سنگال	سن لویی**	81
درجه حرارت به سانتیگراد28/7	بارندگی به میلیمتر772	50	سنگال	تمباكوندا**	82
درجه حرارت به سانتیگراد26/4	بارندگی به میلیمتر3784	26	گینه	كوناكری	83
درجه حرارت به سانتیگراد21/7	بارندگی به میلیمتر1544	1026	گینه	لابه**	84
درجه حرارت به سانتیگراد26/8	بارندگی به میلیمتر1507	38	نیجریه	لاگوس	85
درجه حرارت به سانتیگراد26/7	بارندگی به میلیمتر2294	18	نیجریه	پورت هاركورت	86
درجه حرارت به سانتیگراد27/4	بارندگی به میلیمتر552	354	نیجریه	مایدوگری	87
درجه حرارت به سانتیگراد27/2	بارندگی به میلیمتر1039	435	بوركینافاسو	بوبو دیولاسو	88
درجه حرارت به سانتیگراد28/3	بارندگی به میلیمتر788	300	بوركینافاسو	كواگادوگو**	89
درجه حرارت به سانتیگراد26/9	بارندگی به میلیمتر399	17	سومالی	موگادیشو	90

اشتراسر، 1999
*ایستگاه های اقلیمی عرض جنوبی **ایستگاه های اقلیمی طول غربی

2. گروه آب و هوای خشك و نیمه خشك جنب حارّه ای.

 این گروه مشتمل بر چهار نوع آب و هواست كه عبارت‌اند از: آب و هوای استپ‌های داغ، استپ های سرد، بیابان‌های داغ و بیابان‌های سرد (32). به طور كلی، بخش اعظم جهان اسلام دارای آب و هوای این گروه است و توزیع جغرافیایی این گروه پهنه‌ی بزرگ كشورهای اسلامی قسم اول، از سواحل غربی افریقا تا آسیای مركزی را، دربرمی گیرد. در واقع، به جز در برخی مناطق كه آب و هوای معتدل با فصل خشك حاكم است، سراسر این محدوده آب و هوای خشك یا نیمه خشك جنب حاره دارند. در صحرای بزرگ آفریقا، آب و هوای بیابان های داغ، با ویژگی عمده بیابانی با میانگین دمای بالاتر از صفر درجه در هر ماه، حاكم است و حاشیه‌های شمالی و جنوبی این صحرا، با تفاوت های اندك اقلیمی، آب و هوای استپ‌های داغ را دارد كه با فصل خشك در زمستان همراه است، یا آب و هوای استپ‌های داغ كه با فصل خشك در تابستان رو به روست. سراسر شبه جزیره‌ی عربستان، بخش بزرگی از شام، تركیه، ایران و آسیای میانه و سراسر مشرق و شمال دریای خزر، آب و هوای بیابان‌های داغ یا آب و هوای استپ های داغ با میانگین دمای بالاتر از صفر درجه در هر ماه از سال دارند. (33) نمونه‌ی بارز منطقه كم باران در حوضه‌ی این گروه، بیابان بزرگ افریقاست. به طور كلی، بیابان بزرگ، قلمرو وزش بادهای به سامان خشك و سرد است، به جز باریكه‌ی ساحل مدیترانه‌ی افریقا كه از باران‌های منطقه‌ی برون حاره بهره مند می‌شود.
در قسمت‌های مركزی بیابان (‌در لیبی و مصر) مناطقی وجود دارد كه سال ها در آنجا باران نباریده است. شرایط خشكی بیابان بزرگ افریقا به طرف غرب، بر روی اقیانوس اطلس نیز كشیده می‌شود، به طوری كه در ساحل غربی مراكش، خشكی در كنار اقیانوس اطلس به حداكثر خود می‌رسد. ادامه‌ی بیابان بزرگ افریقا به طرف شرق، جنوب، شبه جزیره‌ی عربستان، جنوب ایران، جنوب پاكستان و فلات دكن در هندوستان را فرامی گیرد. (34)

3. گروه آب و هوای معتدل با فصل خنك.

ویژگی اصلی این گروه داشتن دمای بیش از 10درجه در گرم‌ترین ماه سال و دمای بین 3- درجه تا 18 درجه در سردترین ماه سال است. این گروه به سه زیرشاخه اصلی تقسیم می‌شود: معتدل اقیانوسی، معتدل با زمستان‌های خشك، و معتدل با تابستان‌های خشك. (35) توزیع جغرافیایی این گروه، بخش‌هایی از جهان اسلام را، در شمال گروه قبلی و نواحی واقع در مدار 30 درجه الی 50 درجه عرض جغرافیایی، دربرمی گیرد؛ بنابراین، قسمت‌هایی از شمال افریقا در تونس، الجزایر و مراكش، بخش هایی از شمال شام و ایران، و نوار ساحلی تركیه دارای آب و هوای این گروه هستند. (36)

4. گروه آب و هوای جنگلی سرد برفی.

ویژگی عمده‌ی این گروه دمای بیش از 10 درجه سانتیگراد در گرم‌ترین ماه سال و كمتر از 3- درجه در سردترین ماه سال است. (37) گسترش جغرافیایی این گروه در جهان اسلام تنها در قسمت‌های كوهستانی پاكستان، افغانستان و آسیای میانه مشاهده می شود. (38)
كمبود آب آشامیدنی و كشاورزی مناطق خشك جهان اسلام حتی در سطح بین الملل از پیامدهای مهم وضع طبیعی به شمار می‌آید. (39)‌این مسئله در مناطقی از جهان اسلام كه بارش سالانه‌ی كمتر از 250 میلی متر دارند، محدودیت طبیعی درخور توجهی به شمار می‌آید و در اسكان و معیشت ساكنان مؤثر است.

ج) پیامدهای ویژگی‌های طبیعی

چهره‌ی طبیعی و آب و هوای متنوع جهان اسلام، پیامدهای متناسب با ویژگی‌های هر منطقه داشته است، از جمله در زمینه‌ی پوشش گیاهی و جانوری، جمعیت پذیری و اقتصاد. اساساً در مناطق پست و مرتفع و در نواحی مرطوب، خشك و نیمه خشك جهان اسلام نابرابری‌های زیست محیطی دیده می‌شود. در مناطق كوهستانی، كه بارش سالانه بیش از چهارصد میلی متر است، بارش موجب پیدایش جنگل‌های تُنُك شده و در نواحی با بارش بیش از ششصد میلی متر در سال، جنگل‌های انبوه پدید آمده است. در نواحی بیابانی، پوشش گیاهی اندك و فقیر دیده می‌شود كه در فصول خشك سال در برابر كم آبی مقاوم‌اند (مانند خار). در برخی بیابان ها، مانند كویر لوت و ربع الخالی، هیچ گونه پوشش گیاهی مشاهده نمی‌شود. در مناطق بینابینی نواحی جنگلی و بیابانی، پوشش گیاهی استپی، شامل انواع گیاهان علفی و مرتعی، وجود دارد كه متناسب با میزان بارش سالانه است. (40) در بسیاری از كشورهای جهان اسلام، متناسب با وضع طبیعی و سطح فرهنگ و فنّاوری، اساس زندگی و اقتصاد بیشتر مردم، صرف نظر از درآمد ملی كشورها، متكی بر كشاورزی و دامپروری است كه هر یك وابسته با اكوسیستم‌های طبیعی خاصی است. براساس ناهمواری، اقلیم، خاك و پوشش گیاهی، كه اجزای اصلی تشكیل دهنده‌ی اكوسیستم‌‌ها هستند، چهار اكوسیستم كوهستانی، استپی، بیابانی و واحه‌ای در جهان اسلام دیده می‌شود كه متناسب با توان محیطی هر یك، توزیع جمعیت و فعالیت اقتصادی شكل یافته است.

نمودارهای 1 تا 20 - داده های برخی ایستگاه های اقلیمی جهان اسلام از 0340-1369 ش / 1961-1990