زندگى و انديشه فردوسى

ميراث باستانى هرقوم پشتوانه تاريخى اوست كه در فرهنگ، تمدن، كتيبه ها و تفكر جمعى آن ها نهفته است. اگر نگاه به گذشته واقع بينانه، بى غرض و بر مبناى تحليل و شناخت علمى باشد، مفيد و چراغ راه آينده مى تواند باشد. اين ديدگاه پيامدهاى زودهنگام خود را در فرهنگ قومى برجاى مى گذارد.پس از ورود آيين مبين اسلام به ايران در حيات سياسى و اجتماعى و جهان بينى ايران تحول اساسى ايجاد شده و در اين ميان در ايران ريشه هاى تفكر و انديشه اسلامى در انديشه ايرانى تلفيق گشت.
حكومت هايى كه پس از دو قرن اول هجرى در ايران استقرار يافتند مبناى اصول سياسى و حكومتى خود را با مدل ايران وفق دادند و برعكس در سال هاى ميانى سده سوم هجرى سلسله ايران كه حكومت هاى مستقل را تشكيل مى دادند- همانند سامانيان- استقلال خود را از خلفا به دست آوردند.حكيم ابوالقاسم فردوسى، انديشمندى است كه پرچمدار تفكر ايرانى و عهد اسلامى است. به عبارت ديگر حلقه پيوند انديشه ايران باستان و ايران اسلامى، توسط فردوسى ايجاد مى شود. طرز فكر، احساس، رشد اجتماعى، سطح فرهنگى، دلبستگى، طبقه  اجتماعى، تمكن و تحول مالى و دغدغه از ميان رفتن فرهنگ و تفكر ايرانى از مهم ترين عواملى هستند كه محرك و انگيزه حكيم فردوسى را براى تلاش در راه نجات گذشته و انديشه ايرانى تشكيل مى دهند. تعلق فردوسى به طبقه «دهقان» در تحليل شخصيت و كاركرد و ايده هاى او از مؤلفه هاى بسيار مهم براى ما هستند. طبقه اى متمول و فرهيخته كه پيوند فكرى و نژادى و فرهنگى شان را با تمدن ايران كهن حفظ كرده بودند.
تمام انديشه هاى فردوسى را مى توان از شاهكار ادبى اش استخراج كرد. در واقع سرمايه مالى و عمرش را بر سر گردآورى اين اثر گذاشت. اما چرا او تمام بضاعتش را در اين راه هزينه كرد؟ بحث ما بر سر شاهنامه نيست اما براى بررسى، تحليل و بيرون كشيدن تفكر حكيم كه بازتاب انديشه ايران كهن و تاريخ آن است ما به شدت به شاهنامه محتاجيم. زيرا باورها و آداب و رسوم و جلوه هاى زندگى ايرانيان در آن پديدار است. پشتكار حكيم فرزانه طوس اين تفكر پويا و زنده را مجدداً احيا كرد و جهت داد. ايزد، دين، ميهن، خرد، نزاكت فكر و بيان و رفتار مقولات اساسى در انديشه فردوسى اند. به بيان ديگر فردوسى در طرح ريزى تفكرش به اين مقوله ها و اصطلاحات توجه خاصى دارد. پس او هم درد اعتقاد و هم درد و تاريخ ايران را دارد. هيچ انديشمند ايرانى همانند فردوسى به «خرد» بها و ارزش نداده است. «خرد» شالوده اصلى تفكر و انديشه فرد است. از اين ديدگاه او يك انديشمند خلاق و مبتكر است.

اصطلاحاتى چون «ايزد» و «ميهن» هم بيش از هر چيز در تفكر فردوسى به چشم مى خورد. او در موقعيت و زمانه اى حساس و مهم اين وظيفه را به عهده گرفت و تفكر و انديشه ايرانى به ارث رسيده از دوران كهن را نجات داد. تلفيق تفكرات دينى، ميهنى، مذهبى، سياسى و اجتماعى در دو مقطع قبل و بعد از اسلام، پردازش آن ها به گونه اى كه جانبدارى بى مورد و از روى غرض ورزى از هر مقطعى باشد، به روش تحسين برانگيزى توسط انديشمندى همانند فردوسى انجام شده است. در اين مورد تقابل انديشه و مناظره او با حاكمان وقت همانند محمود غزنوى و دفاع خردمندانه از فرهنگ و دستاوردى ايرانى مثال زدنى است.در انديشه فردوسى هر گونه تغيير اجتماعى از وضعيت بد به شرايط مطلوب از پايين ريشه مى گيرد. به عبارتى تحول از پايين صورت مى گيرد. اعتراض او و دعوت پادشاه يا انسان ها به رفتار و اخلاق نيكو و رعايت موازين انسانى از او يك انديشمند آرمانخواه مى سازد كه همواره بهترين ها و ايده آل را مى جويد. نزد او مردم اجتماع، حاكم، نيازها همه مانند اعضا يك پيكره به يكديگر متصل و وابسته اند، همانند يك سيستم منظم عمل مى كنند و نقصان در يك بخش اجتماع ساير بخش ها را با مشكل مواجه مى كند.

همانقدر كه افسون و غبطه تاريخ كهن در تفكر او غليان دارد، به همان ميزان او پايبند اصول اسلام و تفكر شيعى خود است. مراتب ارادت فردوسى به خداوند و اهل بيت هيچگاه در لابه لاى تفكرات باستانى پنهان نمى شود و آزادانه بيان مى شود. او نمى خواهد محافظه كارى و عقيده اى را ابراز كند كه سود شخصى در آن نهفته باشد و در پشت آن جهت توجيه پنهان شود و خود را آنگونه بنماياند كه برخلاف ذات و شخصيت او باشد.

بنابراين فردوسى اولين انديشمند از حلقه متفكران ايران است كه تلفيق ميان دو بخش تاريخى ايجاد كرده است در نتيجه نوعى ديالكتيك را مى توان يافت كه در واقع در انديشه فردوسى هرچيز ضدخودش را دارد. در مقابل ايزد، اهريمن، مورد نكوهش قرار مى گيرد و بدى ها و رذايل در برابر نيكى و روشنايى رنگ مى بازد. به بيان ديگر نقطه آغازين و حركت انديشه و پايان تفكر او به وحدانيت خدا ختم مى گردد. خداوند گردان سپهر فروزنده ماه و ناهيد و مهر و خداوندگار جهان و خرد كه همه هستى و جهان ها به دست اوست، از حد تصور و گمان و توصيف برتر است.در بحث باورهاى دينى خردمندانه و روشن بينانه عمل كرده. روشن بينى و واقع نگرى حكيمانه او موجب شده كه او هيچگاه مناقشات نژادى را با معتقدات مذهبى نياميزد و دلبستگى به ميراث تمدن ايران وى را از مدح خاندان اهل بيت (ع) غافل نمى كند.

در قسم انديشه سياسى هم كاركرد فردوسى قابل تحسين و توجه است. تمامى ابعاد و چهارچوب نظام سياسى حاكم در ايران باستان در تفكر و خيال او مجسم و تصوير شده است. فردوسى تفكر را كه در انديشه سياسى معاصر با نام «خدا، شاه، ميهن» معروف است از حوادث، رخدادها و ساختار سياسى و طبقاتى ايران كهن بيرون مى كشد و به زيبايى آن را پالايش مى كند. در نظام سياسى ايران قبل از اسلام و حتى پس از آن پادشاه در رأس هرم قدرت قرار داشت و مردم در قاعده اين هرم به منزله رعاياى او محسوب مى شدند. پادشاه حكم پدر و سرپرست آن ها را داشت. در واقع خداوند قدرت را همچون امانتى به او سپرده بود تا او به شايستگى براى اداره سرزمين و رعايايش از آن بهره بگيرد. در نظام سياسى مورد نظر فردوسى ميان رعايا و پادشاه حائل و مانعى وجود ندارد. رعيت مى تواند بلاواسطه با پادشاه ارتباط برقرار نمايد و حرف بزند. حاكم ستمگر و بى احساس كه ميان خود و رعايا فاصله ايجاد كند نزد فردوسى منفور است. مثلاً در پندنامه كيقباد به فرزندش كيخسرو بر روى عدل و داد و پرهيز از ثروت اندوزى حاكمان تأكيد شده است.

فردوسى به منزلت انسان از همان ديدگاه اشرف مخلوقات مى نگرد. اين انسان قتل و فساد نمى كند و از ظلم و ستم به همنوع خود رويگردان است. مختار است نه تابع جبر و تقدير و به واسطه همين اختيار مستوجب كيفر و پاداش مى شود. انسان و جهان فانى اند و نام نيك ماندگار است. براى رسيدن به «مهترى و عظمت» بايد از جان گذشت. تربيت صحيح و ارتباط ميان والدين و فرزندان ركن اساسى قوام و بنياد خانواده است كه اجتماع نيز به تبع آن شكل مى گيرد. اجتماع سالم و پويا كه در آن معيارهاى اخلاقى رعايت شود. فردوسى اجتماع فاضله را آرزو مى كند. او حسرت از دست رفتن چنين اجتماعى را مى خورد كه معتقد بوده ايران در عهد كهن از آن برخوردار بوده منتها عملكرد موبدان احمق و دگم در تحميل عقايد زرتشتى تحريف شده و برخى فرمانروايان فرهنگ و تمدن و تمام بضاعت ايرانيان را نابود كردند. فردوسى هيچگاه اجتماع طبقاتى و سلطه طبقه اى به طبقه ديگر را نمى پذيرد اما قائل است به اين كه نظم و سلسله مراتب و عدالت كه هر چيز را در جاى خود قرار داده است، مى تواند به ارتقاى جامعه به وضع آرمانى كمك كند و بايد اين سلسله مراتب رعايت شود و هر چيز و هر كس در جايگاه خود قرار گيرد.

فردوسى معتقد است كه تهذيب اخلاق، توحيد و ستايش خداوند، پيامبر اسلام (ص) و خاندان اهل بيت(ع)، پايگاه خرد و دانش، سنخورى و آداب معاشرت، عدل و داد، جبر و اختيار، قانونمند بودن جهان و انسان، استقلال سياسى كشور، حقوق و آزادى هاى مدنى انسان و... تمام مفاهيمى كه در اجتماع سياسى و انسانى لازم الاجرا هستند بايد در اداره جامعه مدنظر قرار گيرد و او به طورهمه جانبه به اين مفاهيم پرداخته است.

فردوسى پايگاه واقعى زنان را مى شناسد و پرداختن به اين قشر بخش وسيعى از انديشه اش را به خود اختصاص داده است. زنان در نايل شدن اجتماع به اهداف آرمانى خود نقش بسزايى دارند. زنان نبايد پرده درى كنند و حجب و حيا و پيروى از شوهر را فراموش كنند ضمن آن كه نمى توانند رازدار باشند. در تفكر او حقوق زن تضمين و رعايت شده اما اين به معناى هرزگى و سوءاستفاده و بى بندوبارى نيست. اگر در وجود او گوهرى چون عفت وجود دارد و از دامن او مرد به معراج مى رود و بهشت زيرپاى اوست پس سرنوشت اجتماع با عملكرد مثبت آن ها گره مى خورد. كاركرد زنان در پى ريزى شهرآرمانى مورد نظر فردوسى اساسى است.

حجاب، حسن شوهردارى، پاكدامنى و تربيت فرزند نيكو عمده ترين ويژگى هايى است كه به عنوان زينت و گوهر براى زن در انديشه شرقى ايران مطرح است و فردوسى هم روى همين نكات تأكيد مى ورزد. در شاهنامه از حضرت فاطمه زهرا (س) و زينب كبرى (س) به عنوان نمونه هاى ايده آل در مورد زن و الگو ياد شده است.

فردوسى حاكم و پادشاه مستبد، لاقيد، خودسر و بى اعتنا نسبت به سرنوشت رعايا و استقلال كشور را به شدت مورد انتقاد قرار مى دهد و مطرود مى داند. به عبارتى او فاقد فرّه ايزدى است. همان نيروى مشروعيت دهنده به پادشاه كه حكومت  او را قانونى مى كند و لباس مشروع حق الهى و تأييد مردم براى حاكميت كه پادشاه از آن برخوردار است، اما اگر حاكم يا پادشاهى اين موازين را زير پا بگذارد و رعايت نكند نه تنها فره ايزدى و حق را از دست مى دهد بلكه مردم هم عليه چنين حاكمى شورش و قيام مى كنند و او را به حق از قدرت خلع مى نمايند زيرا او فاقد لياقت و شايستگى براى تكيه زدن بر اريكه مقدس حكمرانى و پادشاهى ايران است.
موارد فراوانى از اين نوع خلع فرمانروا به واسطه از دست دادن فّره يا ظلم و ستم در تفكر فردوسى منعكس در شاهنامه داريم. قيام عليه جمشيد، ضحاك، قباد و... جمشيد كه منشاء خدمات فراوانى شده بود به علت ادعاى خدايى كردن، ضحاك به سبب ظلم و ستم فزاينده و نابودى قشر جوان براى استفاده از مغز سرشان (تغذيه مارهاى دوش ضحاك از مغز سر جوانان ايرانى بود) و سرانجام قباد ساسانى به واسطه ايجاد قحطى و احتكار غلات، خشم و قيام مردم را عليه خود برانگيختند. پس يك انديشه انقلابى در كنه انديشه ايرانى وجود داشته است.
به طور كلى حكيم فردوسى دغدغه ميهن، دين و گذشته ايران را داشت. او به دنبال اين مسأله بود كه اندك منابع و اسناد كهن باقيمانده از بين نرود و به راستى آن را از گزند و خطر نابودى حفظ كرد. ضمن اين كه او به ساير ملت ها و عقايد هم احترام مى گذارد و هرگز در هيچ جايى كمترين توهين به آن ها روا نمى دارد و سخن ركيك و زشت بر زبان نمى آورد. اگر او يك متفكر بزرگ ميهنى است كه به وطن و گذشته اش عشق مى ورزد اما تعصب بر او غلبه نكرده و اين علاقه مندى موجب نشده او از طريق انصاف و اعتدال خارج شود و ديگر مردمان ملت ها و باورها و نژادشان را تحقير كند.
او خواستار ترقى و خير و تعالى براى همه بشريت مى باشد. غلبه نور و روشنايى بر تاريكى و جهالت، نيكى ها و خيرات بر شر و بدى ها و پليدى ها، موضوعى نيست كه فردوسى به سهولت از آن بگذرد. همه اين تضادها لازمه اجتماع انسانى اند. بايد باشند. اگر بدى نباشد، خوبى مفهوم و ارزش ندارد منتها هدف انسان و هر عقل سليم و تفكرى نيل به كمال و خيرات است. فردوسى هم اين را مى خواهد. او سوداى بازگشت مجدد عظمت گذشته ايران را دارد كه اين بار بر معيارهاى بهتر و انسانى استوار شود و حاكميت مطلقه در هر وجهى كنار برود. به همين علت او همواره بر حاكم، پهلوان يا فرد بى اخلاق، بى دين، بى هويت و اصل و نسب، بى خانواده، بى تفكر و خرافه گرا و... مى تازد. او جانبدار علم و روشنايى، بهزيستى، راستى و صداقت است و نسبت دادن هرگونه اتهام ناروا از قبيل، تعصب، جانبدارى از نظام پادشاهى منفى، ملى گرايى افراطى و غلط و كوركورانه به او، دور از انصاف، عقل و منطق است متفكرى كه ضمن ارادت به ميهن، مردم و خاك، انديشه هاى فراملى دارد و به انسانيت و بشردوستى معتقد و پايبند است.