جرارد، جان

[jān jerƏrd]
John Gerard
(ت. در نَنتویچ یا نزدیک آن، چشر، انگلستان، 924/1545؛ و. هولبرن، لندن، انگلستان، بهمن 991/ فوریه‌ی 1612)، گیاه شناسی، داروسازی، باغبانی.
جرارد متعلق به شاخه‌ای از دودمان جرارد اهل اینس در لنکاشر بود. او در ویلستن (ویستاستن)، چشر، در یکی از دبیرستانهای زبانهای باستانی تعلیم دید و از شانزده سالگی در نزد الگزاندر میسن، جراح- سلمانی لندن، به مدت هفت سال متوالی، شاگردی کرد. مدتی پس از آن، از قرار معلوم به عنوان جراح کشتی، سوار بر کشتی تجارتی «شرکت ماجراجویان سوداگرِ» لندن که در حوزه‌ی دریای بالتیک تجارت می کرد، به سفر رفت، زیرا بعدها گفت که او در دانمارک، سوئد (اسونیا)، لهستان، و روسیه (موسکوویا) بوده است. سپس در لندن ساکن شد و احتمالاً ضمن ادامه‌ی حرفه‌اش به عنوان جراح- سلمانی به پرورش علایق باغبانی خود نیز پرداخت.
او در سال 956 ناظر باغهای متعلق به ویلیام سیل، لرد برلی، در استرند، لندن، و در ثیوبالدز، هرتفردشر، شد، و این مقام را در طیّ بیست و یک سال بعدی حفظ کرد. او خود در هولبرن، لندن، باغی داشت که بنا بر عقیده‌ی جرج بیکر، جرّاح ملکه الیزابت، در 976 با «همه جور درختان، علفها، ریشه ها، گیاهان، گلهای عجیب، و دیگر چیزهائی از این قبیل» نیکو آراسته شده بود و «انسان را متحیّر می‌کرد که شخصی در مقام او، بدون استفاده از کیسه‌ی دیگران، چگونه توانسته بود چنین کاری انجام دهد». وی افزوده است: «به وجدانم سوگند که او از نظر دانش گیاهان از هیچ کس کمتر نیست». جرارد در سال 975 فهرستنامه‌ای از گیاهانش منتشر کرد؛ چنین کاری برای نخستین بار در انگلستان صورت پذیرفت؛ متعاقب آن چاپ دوم را در 978 انتشار داد. این دوره یکی از ادوار توسعه‌ی باغبانی در انگلستان بود، و بسیاری از گیاهان جدید از طریق نفوذ نیرومند سیل و دیگران از خارج وارد کشور شدند. بی شک جرارد اطلاعات دست اوّلی درباره‌ی آنها کسب کرد، که در Herball («گیاهنامه»)‌ی او منعکس است. مقام وی به عنوان جرّاح- سلمانی، که داشتن آگاهیهائی درباره‌ی گیاهان دارویی را ایجاب می‌کرد، و به عنوان باغبان تجربی، موجب شد که او از 965 تا 982 یا 983 به عنوان متصدی باغ داروییِ متعلق به «کالج پزشکان لندن» منصوب شود. در 976 ناظر کهتر «شرکت جراح- سلمانی» و در 987 رئیس آن شد.
The Herball or Generall Histoire of plantes («گیاهنامه یا تاریخ عمومی گیاهان»)، که نخست در 976/1597 منتشر شد، معروفترین گیاهنامه به زبان انگلیسی است که غالباً بیشتر از همه به آن استناد می‌شود. شهرت پایدار این کتاب چندان به اصالت و صحت آن، که غالباً جای سئوال دارد، مربوط نیست، بلکه مدوین سبک توصیفی سرگرم کننده‌ی دوران الیزابت، حکایات و اظهارنظرهای گوناگون نحوه‌ی درمانهای قدیمی، و باسمه های چوبی آن است.
این کتاب مشتمل است بر 1392 صفحه، به انضمام قسمتهای مقدمه و نمایه، و تقریباً 2200 تصویر باسمه‌ی چوبی دارد، که بخش اعظم آنها قبلاً مورد استفاده‌ی تابرنایمونتانوس (برکتسابرن)، که قالبهای چوبیش از فرانکفورت آم ماین بدست آمده بود، قرار گرفته بود. اثر مورد نظر شامل سه جلد است. جلد اول (صفحات 1-176) به تک لپه ایها مربوط می‌شود، که با عناوین «علفهای گندمی، نیها، ذرّتها، جنگها، پیازها، یا گیاهان ریشه پیازی» شرح داده شده اند؛ جلد دوم (صفحات 177-1076) مربوط است به «همه‌ی اقسام گیاهانِ دارای مصارف خوراکی، دارویی، یا عطری»؛ و موضوع بحث جلد سوم (صفحات 1077-1392) عبارت است از «درختان، درختچه ها، بوتها ها، گیاهان میوه دار، سوزنی برگان، صمغداران، گل سرخها، خلنگها، خزه ها، قارچهای خوراکی، مرجانها، و انواع گوناگون آنها». این مجلدات به فصلهای کوتاه متعدد تقسیم می‌شوند، که هر یک به گروه کوچکی از گیاهان می‌پردازد و «انواع، اقسام، مکان، زمان، نامها، ماهیّت، و خواصّ مورد قبول از نظر صاحبان بهترین اندیشه ها» را شرح می‌دهد.
جرارد در ابتدا قصدش را صمیمانه بیان می‌کند: «حالا با تلاشهای دوستانه‌ی خویش تو را همراهی خواهیم کرد، و تو را از میان علفزاری [یعنی گزارش درباره‌ی گندمیان] هدایت می‌کنیم، علفزاری که هیچ یک از موزه داران گیاهان خشک یا تاکنون به آن نرسیده است یا تعدادشان اندک بوده است... آنگاه اندک اندک تو را درون باصفاترین باغها، و سایر مکانهای مطبوعی که هرگونه علف یا گیاه خوراکی یا دارویی پیدا می‌شود، عبور می‌دهیم. » چنین اثر عظیمی لزوماً از روی آثار دیگر تألیف شد، و بیشتر آن اقتباس از اثر دودونس به نام striptium histoiriae pemptades sex (1583) بود. در حدود سال 963، بونم و جان نورتن، ناشران و کتابفروشان لندن (که بعداً «گیاهنامه ی» جرارد را منتشر کردند)، از یکی از پزشکان جوان لندن و فارغ التحصیل دانشگاه کیمبریج، به نام رابرت پریست، خواستند که اثر لاتینی دودونس را به انگلیسی ترجمه کند و آنان هم تا 969 از خدمات او استفاده کردند، اما از قرار معلوم این ترجمه تا هنگام مرگ او که در 975 یا 976 فرا رسید کامل نشده بود.
سرنوشت دستنوشته‌ی پریست معلوم نیست. جرارد در پیشگفتار خود «به خوانندگان فروتن و خوش نیت» توضیح داد که «دکتر پریست، یکی از همقطاران لندنی ما (به طوری که شنیدم) آخرین چاپ کتاب دودونایوس را به قصد انتشار آن ترجمه کرده است، اما با مرگ او، که مانع این کار شد، ترجمه اش نیز از بین رفت». لیکن، استیون برِدولِ در پیشگفتارش بر اولین چاپ «گیاهنامه ی» جرارد اشاره کرد که ترجمه‌ی مورد نظر هنوز موجود است. در 1012 جانسن، احتمالاً با استناد به ماتیاس دو لوبل، اعلام کرد که «این ترجمه شالوده‌ی اثری است که آقای جرارد تألیف کرده است»، به این ترتیب مستقیماً جرارد را متهم کرد که مأخذ عمده اش را ریاکارانه پنهان داشته است. به حقیقت کامل این موضوع هرگز نمی توان پی برد. آن طور که جفرز اشاره کرده است، محتمل به نظر می‌رسد که جرارد با کمل لوبل، قبل از آن که پریست ترجمه‌ی اثر دودونس را آغاز کند، مشغول تألیف کتابی درباره‌ی گیاهان بوده است؛ و هنگامی که پریست از اجرای کارش دست کشید کتاب جرارد هنوز مناسب انتشار نبود؛ و بنابراین نورتن از جرارد خواست که اثری مشابه آن تدوین کند که همان «گیاهنامه» شد.
به هیچ وجه معلوم نیست که جرارد تا چه حد به اثر پریست مدیون است. اگرچه این کتاب، چنان که گاهی تصور می‌شود، احتمالاً نمونه‌ی بسیار زشت یک سرقت و انتحال موفقیت آمیز بشمار نمی رود، از هنگامی که توضیحات مخالفت آمیز و اتهامهائی در پیشگفتار بر چاپ دوم (1012) از سوی تامس جانسن، ویراستار و تجدیدنظر کننده‌ی آن (983-1023)، عرضه شد، محققاً درستکاری جرارد سخت مورد تردید قرار گرفته و دفاع چندانی از او نشده است: «عمل ستودنی برجسته‌ی او این است که، صرف نظر از حسن نیّت باطنی در پیشبرد عمومی این دانش، کوشید تا بیش از آنچه واقعاً در توان داشت در این مورد انجام دهد؛ و این امر تا حدّی به سبب فقدان معرفت کافی بود. » دقّتی که جانسن در تصحیح آنچه ریون «خطاهای کتاب جرارد، تصاویر عوضی، گونه های مغشوش، اشتباهات مسلّم» می‌نامد، و در افزودن مطالب بسیار جدید، صرف کرده ویرایش او را (که اغلب با عنوان Ger. Eamc. یعنی Gerardus emaculatus نام برده می‌شود) به صورت اثری مورد قبول عامه و متعارف درآورد، که ارزش ویژه‌ی آن در ترویج مطالعه‌ی گیای بریتانیا در قرن نوزدهم بخوبی به اثبات رسید. با این همه، «گیاهنامه»، به شکلی که منتشر شده است، حاوی مطالب بسیاری است که بی شک از خود جرارد بود، و تألیف آن، حتی با استعانت محتمل از ترجمه‌ی پریست، چنان کار عظیمی بود که اگر کلّاً هم به حساب او گذاشته شود باز کار پسندیده‌ای است. این کتاب به عنوان منبع ارزشمندی از اطلاعات در مورد گیاهان موجود در باغهای اروپای غربی در پایان قرن شانزدهم، و درباره‌ی نامهای لاتینی و بومی‌ای که از آن پس به آنها اطلاق شد، اثری است ماندنی.

کتابشناسی

یکم، کارهای اصلی.

هر دو چاپ Catalogus arborum, fruticum az plantarum tom indigenarum, quam exoticarum in horto Johannis Gerardi (لندن، 1956؛ چاپ دوم، 1599)، در A Catalogue of plants Cultivated in the Garden of John Gerard, in the Years 1596-1599, Editde With Notes, Refrences to Gerard"s Herball, the Addition of Modern Names, and a Life of the Author، ویراسته‌ی ب. د. جکسن (لندن، 1876) تجدید چاپ شدند. اثر اصلی جرارد کتابی است با عنوان The Herball or Generall Histoire of Plantes Gathered by John Gerard, Master in Chirurgie (لندن، 1597؛ تجدید چاپ، 1598)؛ چکیده هائی از مطالب چاپ «بسیار شرح و بسط یافته و اصلاح شده ی» تامس جانسن (لندن، 1633) مندرجند در Gerard"s Herball, the Essence Thereof Distilled، از مارکس وودورد (لندن، 1927؛ تجدید چاپ، 1964).

دوم. خواندنیهای فرعی.

بهترین منبع برای اطلاعات زندگینامگی اثر جکسن (بالا) است، که به همت ر. هـ. جفرز، در (1612-1545) Gerard Surgeon and Botanist (فالز ویلیج، کنتیکت، 1967)، تکمیل شده است. فصل بسیار خوبی درباره‌ی جرارد، بخصوص در زمینه‌ی گیای بریتانیا، در English Naturalists From Neckam to Ray، از ا. رِیون (کیمبریج، 1947)، 204-217، مندرج است.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، ترجمه: احمد آرام... [و دیگران]، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نخست