پژوهشی در زمینه آیة‏الاكمال - قسمت دوم

اشاره
در بخش اول این نوشتار، كه در شماره 24 به محضر اهل معرفت تقدیم گردید، در زمینه مفردات آیه سوم از سوره مباركه مائده، تقدیم «الیوم‏» بر «لكم‏»، نكاتی درباره «اكمال‏» و «اتمام‏»، معترضه بودن بخشی از آیه، ارتباط و هماهنگی بین دو بخش «الیوم‏» در آیه و منظور از آن در آیه مزبور، هم‏چنین نكاتی در باب روزنه امید كافران، برداشته شدن زمینه ترس و اكمال دین مطرح گردید. اكنون در ادامه سخن، بحث را درباره اكمال دین ادامه می‏دهیم و سخن را در دیگر موضوعات پی می‏گیریم:

اكمال دین

عده‏ای از اهل تفسیر علت اكمال دین را در این روز، كامل شدن مراسم حج می‏دانند; چون حضرت رسول(ص) در آن سال احكام و مناسك حج تمتع را عملا به مسلمانان تعلیم دادند و شخصا در مراسم شركت داشتند.
در پاسخ به این عده باید گفت: اولا، چگونه تعلیم یك حكم از احكام دین یعنی حج تمتع - كه پس از مدتی كنار گذاشته شد - می‏تواند علت اكمال دین باشد؟ هم‏چنین چه ارتباطی بین تعلیم مناسك حج و یاس كافران وجود دارد؟
بعضی دیگر از مفسران عامه گفته‏اند: منظور پاك شدن خانه خدا از مشركان می‏باشد كه حضرت رسول(ص) روز عرفه نگاهی به سرزمین انداختند و هیچ مشركی را ندیدند. (1)
پاسخ آن است كه اولا، شهر مكه و خانه خدا یك سال پیش از حجة‏الوداع از مشركان پاك شده بود، در صورتی كه آیه صحبت از امروز می‏كند(الیوم).
ثانیا، سخن از اكمال دین است و دین مجموعه‏ای از عقاید و احكام می‏باشد. اكمال دین نیز با اضافه كردن احكامی بر آن مجموعه محقق می‏شود. اما پاك شدن محیط مكه از مشركان و برطرف شدن موانع در راه عمل به احكام دین از اجزای دین به شمار نمی‏آید. اوضاع و احوال و رفتار ظاهری جامعه اسلامی ارتباط با اصل مجموعه‏ای به نام «دین‏» ندارد كه شامل احكام و فرایض و معارف است.
باید دقت داشت كه در روزهای آخر عمر حضرت رسول(ص) روز عرفه یا غدیر چه حكمی از احكام دین نازل و ابلاغ شد كه بعد از بیست‏سال نزول تدریجی احكام، این حكم خاص علت اكمال دین گردید؟ از بررسی تاریخ اسلام و اقوال علمای شیعه و در خلال نظرات عامه، كاملا روشن است كه تنها حكمی كه این روزها برای مسلمانان بیان شد و دارای ویژگی خاص و اهمیت فوق‏العاده‏ای بود كه می‏توانست علت‏یاس كافران و اكمال دین باشد همان ماجرای غدیر خم و نصب امیرالمؤمنین علی بن ابی‏طالب(ع) است.
در این روز تحولی بزرگ در دین اسلام روی داد; تكلیف رهبری و سرپرستی مسلمانان و جامعه اسلامی پس از حضرت رسول(ص) مشخص شد و ادامه این رهبری، كه نقش بسیار مهمی در اداره معنوی و ظاهری جامعه اسلامی دارد، در افرادی كه بتوانند راه آن حضرت را ادامه دهند و تناسبی نیز بین آن‏ها و حضرت رسول(ص) باشد معین گردید. به عبارت دیگر، سرپرستی و رهبری شخصی حضرت به رهبری و سرپرستی نوعی - ولی محصور و محدود در ائمه دوازده‏گانه: - تبدیل شد و گویا مقام ولایت از مرحله حدوث و تجلی در شخص حضرت رسول(ص)، كه به مرحله بقا و ظهور در امیرالمؤمنین علی بن ابی‏طالب و یازده فرزند ایشان: به اسامی مشخص شده‏اندرسید.این موضوع نقطه عطفی در بیان احكام و فرایض دین به‏شمار می‏آید كه با آن، روزنه امید كافران بسته و دین كامل شد.
امام صادق(ع) فرمودند: «الیوم اكملت لكم دینكم باقامة حافظه و اتممت علیكم نعمتی ای بولایتنا و رضیت لكم الاسلام دینا ای تسیلم النفس لامرنا.» (2)

اتمام نعمت

«و اتممت علیكم نعمتی‏»; و نعمت‏خود را بر شما تمام كردم.
ابتدا باید روشن كرد كه در این عالم نعمت چیست. آیا هرچه خداوند آفریده برای همه مردم نعمت است؟ ممكن است‏یك چیز برای فردی نعمت‏باشد، ولی همان چیز برای دیگری بلا به حساب آید. شاید برتر از قرآن - پس از وجود ائمه اطهار: - در این عالم، نعمتی نباشد. با وجود این، خداوند درباره قرآن می‏فرماید: «و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤمنین و لا یزید الظالمین الا خسارا» (اسراء: 82)
مفسر بزرگ قرآن، مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبائی در تفسیر المیزان نعمت‏الهی را چنین توضیح می‏دهد:
مراد از نعمت همه آن چیزهایی است كه با طبع انسانی سازگار باشد و از آن امتناع نورزد. همه اشیا از آن نظر كه در نظام كلی تدبیر الهی قرار گرفته و به یكدیگر متصل و مربوط اند و اجزای آن‏ها با یكدیگر سازگار و ملایم است، نعمت الهی هستند. از این‏رو، در آیه 24 سوره ابراهیم می‏فرماید. «و ان تعدوا نعمت الله لا تحصوها» یا در جای دیگر می‏فرماید: «و اسبغ علیكم نعمه ظاهرة و باطنة‏» (لقمان: 20) ولی با این وجود، خداوند برخی از آن‏ها را به اوصاف شر و لهو و لعب و اوصاف ناپسند دیگری توصیف نموده است. به عنوان مثال، می‏فرماید: «و ما هذه الحیوة الدنیا الا لهو و لعب‏»(عنكبوت: 64)
این آیات دلیل بر آن‏است كه آنچه نعمت‏به شمار آمده تنها در صورتی نعمت است كه با غرض و هدفی كه خداوند از آفریدن آن‏ها برای انسان داشته موافق باشد; زیرا آن‏ها به این منظور آفریده شده كه از سوی خداوند كمكی برای انسان باشد تا در راه سعادت حقیقی خود - كه همان قرب و نزدیكی به خداوند بر اثر بندگی و فروتنی در برابر پروردگار است - از آن‏ها بهره گیرد. بدین روی، می‏فرماید: «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون‏» (الذاریات:56)
پس هرچه را كه انسان بدین منظور مورد استفاده قرار دهد كه به ساحت و قرب الهی راه یابد و خشنودی او را به دست آورد نعمت است. ولی اگر از آن‏ها در راه شیطان و نافرمانی او بهره گیرد برای انسان نقمت و بلا خواهد بود.
در نتیجه، موجودات این عالم به خودی خود، نعمت‏یا نقمت نیست، مگر به اعتبار نوع و شكل تصرفی كه انسان در آن‏ها انجام می‏دهد. اگر در راه عبودیت‏باشد نعمت است و اگر در راه نافرمانی و بندگی شیطان باشد نقمت و بلا.
معنای این سخن در واقع، آن است كه «نعمت‏» عبارت است از ولایت و سرپرستی الهی و هر چیزی در صورتی نعمت‏به حساب می‏آید كه مشتمل بر ولایت الهی باشد. «الله ولی الذین آمنوا.» (بقره:275); «ذلك بان الله مولی الذین آمنوا و ان الكافرین لا مولی لهم.» (محمد:16)بنابراین، اسلام، كه «مجموعه‏ای از دستوراتی است كه از سوی خداوند نازل شده تا او را بپرستند»، در ظاهر، دین است اما از آن حیث كه عمل به آن‏ها مشتمل بر ولایت‏خدا و رسول و اولیای امر: می‏باشد، نعمت است. ولایت هم مانند قرآن است; برای برخی نعمت و برای برخی نعمت است. به عبارت دقیق‏تر، در یك مرتبه، برای همه نعمت و در مرتبه دیگر، برای برخی نعمت و برای برخی نقمت است. در ارائه راه برای همه نعمت است ولی در بهره‏گیری و ایصال الی المطلوب برای افراد فرق می‏كند.
ولایت‏خداوند - یعنی تدبیر امور بندگان به وسیله دین - تمام نمی‏شود، مگر به ولایت رسول(ص) و ولایت او نیز جز به واسطه ولایت اولی‏الامر پس از حضرت رسول(ص) - یعنی: تدبیر امور دینی مردم به اذن خداوند - تمام نمی‏شود. «یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منكم.» (نساء:(ص‏59); «انما ولیكم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزكاة و هم راكعون.» (مائده:55)
پس ماحصل معنای آیه چنین می‏شود: روزی كه كافران از دین شما ناامید شدند، مجموع معارف دینی را كه بر شما نازل كرده بودم با ولایت كامل ساختم و نعمت‏خود را - یعنی: ولایت را كه عبارت از تدبیر و اداره الهی در امور دینی است - بر شما تمام كردم.
تا آن روز تنها ولایت‏خدا و رسول او(ص) بود و چنین ولایتی تا زمانی كه وحی نازل می‏شد كفایت می‏كرد، ولی برای دوره پس از انقطاع وحی، كه رسولی در بین مردم نیست تا از دین خدا دفاع كند، نیاز است كه از سوی خداوند كسی منصوب شود و به این مهم قیام نماید و او همان ولی پس از رسول خدا(ص) است.
نتیجه آن‏كه ولایت تكمیل قانونی است كه ناقص بوده و با نصب ولی امر پس از پیامبر(ص) تمام گردیده و اكنون كه دین و تشریع آن كامل شده و نعمت ولایت تمام گشته خدا دین اسلام را برای بندگان خود پسندیده كه همان دین توحید است و در آن غیر از خدا دیگری پرستش نمی‏شود. هم‏چنین غیر از خداوند و رسول یا ولی‏امری: كه خدا امر به اطاعت او كرده از دیگری اطاعت نمی‏شود. (3)
از بیانات قبل، روشن شد كه تنها نعمت در این عالم، نعمت ولایت و سرپرستی خداوند و به دنبال آن رسول او و اولی‏الامر است. سایر چیزهایی كه خداوند آفریده اگر تحت این ولایت قرار گیرند و در راه بندگی و اطاعت از خداوند به كار گرفته شوند نعمت‏اند، و گرنه جز بلا و نقمت چیزی نخواهد بود.
به عنوان مثال، از جمله نعمت‏های الهی، وجود، طول عمر، سلامتی، و مال و ثروت است. اگر این‏ها در راه بندگی خداوند به كار گرفته شوند نعمت هستند، ولی اگر در راه بندگی شیطان و آزار مردم صرف گردند بلا و مصیبت‏خواهند بود. «ولا یحسبن الذین كفروا انما نملی لهم خیر لانفسهم انما نملی لهم لیزدادوا اثما و لهم عذاب مهین.» (آل عمران:178)
امام سجاد(ع) در دعای مكارم‏الاخلاق می‏فرماید: «وعمرنی ما كان عمری بذلة فی طاعتك فاذا كان عمری مرتعا للشیطان فاقبضنی الیك قبل ان یسبق مقتك الی او یستحكم غضبك علی.»
به كار گرفتن این امكانات در راه بندگی خداوند به معنای تصرف در آن‏هاست، به گونه‏ای كه تدبیر پروردگار عالم اقتضا می‏كند. چنین عملكردی تحت ولایت‏خداوند بودن را می‏رساند. ولایت‏خداوند به ولایت رسول او(ص) و ولایت رسول(ص) به ولایت ائمه اطهار: تمام می‏شود.
پس روشن شد كه اصل نعمت در این عالم، ولایت است و سایر چیزها اگر تحت این ولایت درآیند نعمت‏اند، ولی اگر از محدوده این ولایت‏خارج شوند، نه تنها نعمت نیستند، بلكه بلا و مصیبت‏خواهند بود: «ثم لتسئلن یومئذ عن النعیم.»
امام هشتم، علی‏بن موسی‏الرضا(ع)، فرمودند: «لیس فی الدنیا نعیم حقیقی.» عده‏ای گفتند: با توجه به آیه مزبور، آیا آب خنك و امثال آن نعمت الهی نیست؟ حضرت فرمودند: آیا آیه را چنین تفسیر می‏كنید؟ امام صادق(ع) فرمودند: «و لكن النعیم حبنا اهل البیت و موالاتنا یسال الله عنه بعد التوحید و النبوة.» (4) این نعمتی بود كه روز هجدهم ماه ذی‏الحجه حجة‏الوداع در غدیر خم با اعلان نبی اكرم(ص) به ولایت‏و خلافت امیرالمؤمنین علی‏بن ابی‏طالب(ع) و ائمه اطهار: به اتمام رسید و سبب رضایت پروردگار پس از23 سال نبوت حضرت رسول(ص) گردید.
طمع كافران، ناامیدی آن‏ها، اكمال دین و اتمام نعمت، و رضایت‏پروردگار، همه‏دریك روزواقع‏شده است. امابایداندیشید كه آیا مجموعه این مسائل در روزی غیر از غدیر خم و روز نصب امیرالمؤمنین(ع) واقع شده است، باتوجه به‏این‏كه بیش‏تر روایات فریقین روز غدیر را به عنوان شان نزول آیه ذكر كرده‏اند؟ آیا در سایر روزهایی كه احتمال آن را عده‏ای مطرح كرده‏اند، ممكن است تمام این اتفاقات افتاده باشد؟ با بررسی روزهایی كه در آن چنین احتمال داده شده كاملا روشن می‏شود كه هیچ كدام از این روزها - غیر از روز غدیر - نمی‏تواند روز مورد نظر باشد.

مصادیق احتمالی «الیوم‏»

روزهایی كه به عنوان مصداق «الیوم‏» ذكر شده از این قرار است:
1- روز بعثت و ظهور اسلام: از ظاهر آیه كریمه این‏گونه به نظر می‏رسد كه در زمان نزول این آیه، مسلمانان دینی داشتند كه كافران طمع به محو و ابطال آن بستند و مسلمانان نیز از آن‏ها می‏ترسیدند. اما خداوند در این روز زمینه ترس را برداشت و دین كامل شد و نعمت‏به اتمام رسید. هیچ‏كدام از این موارد مزبور در روز بعثت و ابتدای ظهور اسلام نبود و درآن روز، سخنی از طمع كافران و یاس آن‏ها وجود نداشت.
2- روز هجرت: در روز هجرت حضرت رسول(ص) از مكه به مدینه نیز هیچ‏كدام از خصوصیات مورد نظر مطرح نبوده است.
3- روز تشكیل حكومت: در ابتدای تشكیل حكومت اسلامی در مدینه منوره، هرگز كافران از محو و ابطال دین ناامید نبودند; زیرا در ابتدا، جنگ كافران با مسلمانان برای محو دین اسلام بود و جنگ برای غلبه و پیروزی با یاس و ناامیدی سازگاری ندارد.
4- روز فتح مكه: هرچند فتح مكه برای مسلمانان پیروزی بزرگی بود، ولی فتح مكه در سال هشتم هجری واقع شد و تا سال دهم احكام بسیاری نازل گردید. پس چگونه در این روز دین، كامل شد و نعمت‏به اتمام رسید؟
از این گذشته، بیان شد كه جمله «الذین كفروا» شامل جمیع كافران می‏شود و با فتح مكه، هرچند بسیاری از كافران از دین اسلام قطع امید كردند، ولی بسیاری از آن‏ها هنوز از محو و ابطال دین اسلام ناامید نشده بودند و بسیاری از عهدنامه‏ها و پیمان‏ها با كافران هنوز برقرار بود و آن‏ها بر سنت مشركان مراسم حج را انجام می‏دادند.
5- روز نزول و قرائت آیه برائت: در این روز، اسلام كاملا بر جزیرة‏العرب تسلط یافت و آثار شرك و بت‏پرستی محو شد و از آن پس، مشركان در مراسم حج‏شركت نداشتند. ولی با این همه، اكمال دین و اتمام نعمت در چنین روزی تحقق نیافت; چون این ماجرا در سال نهم هجری واقع شد و پس از آن، هنوز احكام بسیاری نازل می‏شد. هم‏چنین با وجود آن‏كه كافران جزیرة‏العرب ناامید شدند، ولی كافران خارج جزیرة‏العرب هنوز از ابطال و محو دین اسلام ناامید نشده بودند.
6- روز عرفه: چنانچه معنای «الیوم‏» را «امروز» - یعنی: روز نزول آیه - بدانیم دو احتمال در این روز ذكر شده است: 1. روز عرفه; 2. روز غدیر. از قسمت‏های نخستین بحث روشن شد كه هیچ‏كدام از خصوصیاتی را كه آیه كریمه برای این روز ذكر كرده است در روز عرفه نمی‏توان یافت; یاس كافران، برداشته شدن زمینه ترس از مسلمانان، اكمال دین و اتمام نعمت، و رضایت پررودگار، هیچ‏یك با روز عرفه مطابقت ندارد.
بنابراین، تنها روزی كه روز نزول آیه و دارای تمامی این خصوصیات می‏باشد روز غدیر خم است كه شواهد تاریخی فراوان و روایات و شان نزول‏هایی كه از فریقین نقل شده نیز آن را تایید می‏كند.
به عنوان مثال، بیش‏تر عامه نقل كرده‏اند كه پس از نزول این آیه، حضرت رسول(ص) هشتاد و یك روز بیش‏تر عمر نكردند. (5)
از سوی دیگر، مورخان عامه وفات آن حضرت را روز دوازدهم ربیع الاول می‏دانند. (6)
از جمع بین این دو نقل و جمع و تفریق اعداد، ظاهر می‏شود كه روز نزول آیه هجدهم ماه ذی‏الحجه - روز غدیر - بوده است، و این با روز عرفه چندین روز اختلاف دارد.

آیه اكمال در روایات

در این زمینه، ابتدا روایت‏شیعه از بیانات ائمه معصوم: و سپس روایات عامه نقل می‏گردد:
الف - روایات شیعه
روایاتی كه روز نزول آیه را روز غدیرخم و ماجرای نصب امیرالمؤمنین علی بن ابی‏طالب(ع)به جانشینی پیامبر گرامی اسلام(ص) می‏داند:
1. قال ابوجعفر(ع): «و كان الفریضة تنزل بعد الفریضة الاخری و كانت الولایة آخر الفرائض فانزل الله عز و جل "الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی."»
قال ابوجعفر(ع): «یقول الله عز و جل: "لا انزل علیكم بعد هذه الفریضة قد اكملت لكم الفرائض."» (7)
در تفسیر عیاشی و قمی و بحارالانوار روایات دیگری نیز شبیه همین نقل شده است. (8)
2. عن الصادقین‏8: «انه انزل الله بعد ان نصب النبی(ص) علیا(ع) للانام یوم غدیر خم عند منصرفه من حجة‏الوداع.» قالا: «و هی آخر فریضة انزلها الله تعالی. لم ینزل بعدها فریضة.» (9)
3. فی الخصائص عن الصادقین‏8: «نزلت هذه الایة (آیة التبلیغ) یوم الغدیر و فیه نزلت "الیوم اكملت لكم دینكم."» و قال الصادق(ع): «ای الیوم اكملت لكم دینكم باقامة حافظه و اتممت علیكم نعمتی ای بولایتنا و رضیت لكم الاسلام دینا ای تسلیم النفس لامرنا.» (10)
4. ابن بابویه... قال حدثنی القاسم بن مسلم عن اخیه عبدالعزیز بن مسلم، قال: كنا مع الرضا(ع) بمرو... فتیمم(ع) ثم قال: «... و انزل الله فی حجة‏الوداع و هی آخر عمره(ص) "الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دینا"فامر الامامة‏من‏تمام‏الدین...واقام لهم علیا(ع) اماما....» (11)
5. الطبرسی... عن ابی‏سعید الخدری: «ان رسول الله(ص) لما نزلت هذه الایة قال: «الله اكبر علی تمام الدین و كمال النعمة و رضی الرب برسالتی و ولایة علی بن ابی‏طالب(ع) من بعدی و قال: "من كنت مولاه فعلی مولاه. اللهم و ال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله."»
6. الشیخ فی الامالی قال: اخبرنا ابوعبدالله محمد بن محمد النعمان.. عن الصادق قال امیرالمؤمنین(ع): «فان بولایتی اكمل الله لهذه الامة دینهم و اتم علیهم النعم و رضی لهم اسلامهم اذ یقول یوم الولایة لمحمد(ص): یا محمد اخبرهم انی اكملت لهم الیوم دینهم و اتممت علیهم النعم و رضیت لهم اسلامهم كل ذلك من الله علی فله الحمد.» (12)
7. الشیخ فی الامالی قال: اخبرنا جماعة عن ابی المفضل... عن ابی عبدالله(ع) عن علی امیرالمؤمنین(ع) قال: «سمعت رسول الله(ص) یقول: بناء الاسلام علی خمس... و ختم ذلك بالولایة فانزل الله عز و جل "الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دینا.» (13)
8. الشیخ فی الامالی قال: اخبرنا الحسین بن عبیدالله... عن الصادق جعفر بن محمد عن ابیه عن آبائه: قال حدثنا الحسن بن علی(ع): «فلما من علیكم باقامة الاولیاء بعد نبیكم(ص) قال: "الیوم اكملت..."» (14)
9- السید الرضی فی كتاب المناقب عن محمد بن اسحق عن ابی جعفر(ع) عن جده، قال: «لما انصرف رسول الله(ص) من حجة‏الوداع نزل ارضا یقال لها "ضوجان" فنزلت هذه الایة: "یا ایها الرسول بلغ..." ثم انزل الله تعالی علی نبیه: "الیوم اكملت لكم دینكم..."»
قال ابن اسحق: قلت لابی جعفر(ع): ما كان ذلك؟ قال: «سبع عشرة لیلة خلت من ذی‏الحجة... و كان سمع رسول الله(ص) بغدیر خم اثنا عشر رجلا.» (15)
از بررسی و دقت در روایات شیعه، كه تنها نمونه‏هایی از آن‏ها نقل شد، روشن می‏شود كه نزول آیه اكمال در روز غدیر خم و در ماجرای نصب امیرالمؤمنین علی‏بن ابی‏طالب(ع) توسط پیامبر گرامی اسلامی(ص) به جانشینی و خلافت‏خود می‏باشد و موضوع آیه مزبور ولایت و معرفی حافظ و نگهبان دین است كه دین از مرحله نگهبان و حافظ شخصی - یعنی، پیامبر گرامی اسلام(ص) - به مرحله نگهبان و حافظ نوعی - یعنی، مساله ولایت ائمه اطهار: رسید و در نتیجه، دین اسلام مورد رضایت‏خداوند قرار گرفت و ناامیدی كفار را به دنبال آورد.
ب - روایات عامه
در بین عامه نیز روایات فراوانی مشاهده می‏شود كه نزول آیه اكمال را روز غدیر خم و نصب امیرالمؤمنین علی‏بن ابی‏طالب‏علیه‏السلام توسط پیامبر گرامی اسلام‏صلی الله علیه وآله به جانشینی و خلافت‏خود و ولایت‏بر مسلمانان می‏داند و روزه گرفتن روز غدیر خم، كه از اعیاد بزرگ اسلامی است، نیز از ابوهریره نقل شده است.
1. الحافظ ابونعیم الاصفهانی روی فی كتابه: «ما نزل من القرآن فی علی(ع)» قال:... عن ابی هارون العیدی عن ابی سعید الخدری‏2: «ان النبی(ص) دعا الناس الی علی فی غدیر خم امر بما تحت الشجرة من الشوك فقم و ذلك یوم الخمیس فدعا علیا فاخذ بضبعیه فرفعها حتی نظر الناس الی بیاض ابطی رسول‏الله‏صلی الله علیه وآله ثم لم یتفرقوا حتی نزلت هذه الایة: "الیوم اكملت لكم دینكم..." الایه، فقال رسول‏الله‏صلی الله علیه وآله: «الله اكبر علی اكمال الدین و اتمام النعمة و رضی الرب برسالتی و بالولایة لعلی‏علیه‏السلام من بعدی...» فقال حسان:
ینادیهم یوم الغدیر نبیهم بخم فاسمع بالرسول منادیا (16)
2. ابی‏المؤید موفق بن احمد در كتاب فضائل علی از سید الحفاظ شهرداربن شیرویه ... از ابوهریرة از ابن سعید الخدری مانند روایت اول را نقل كرده است. (17)
3. ابراهیم‏بن محمد الحموبنی از شیخ تاج‏الدین ... از ابی‏هارون العبدی از ابی‏سعید الخدری ... نیز مانند روایت اول را نقل كرده است.
4. ابراهیم‏بن محمد الحموبنی از سیدالحفاط و ابومنصور شهردار بن شیرویه ... از ابی‏هارون العبدی از ابی‏سعید الخدری.. . نیز مثل روایت اول را نقل كرده است. اما در دنباله آن می‏نویسد: هذا حدیث له طرق كثیرة الی ابی سعید سعدبن مالك الخدری الانصاری. (18)
5. عن نزول القرآن فی علی یرفعه الی علی بن عامر عن ابی الحجاف عن الاعمش عن عضة قال: نزلت هذه الایة علی رسول‏الله‏صلی الله علیه وآله فی علی‏بن ابی‏طالب‏علیه‏السلام "یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیك" و قد قال الله تعالی: "الیوم اكملت..."» (19)
6. الحافظ ابوبكر الخطیب البغدادی در تاریخش، ج 8، ص 290... از ابی‏هریره از پیامرصلی الله علیه وآله و از احمدبن عبدالله التیری ... از بی‏هریره... و ابن‏مغازلی... از ابی‏هریره... از پیامبرصلی الله علیه وآله نقل كرده است: «من صام یوم ثمانیة عشر من ذی‏الحجة كتب الله له صیامه ستین شهرا و هو یوم غدیر خم لما اخذ النبی‏صلی الله علیه وآله بیعة علی بن ابی‏طالب و قال: "من كنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه وانصر من نصره "فقال عمربن الخطاب: بخ بخ لك یا علی بن ابی‏طالب. اصبحت مولای و مولی‏كل مؤمن ومؤمنة. فانزل الله تعالی "الیوم اكملت ..."» (20)
7. اخرج ابن مردویه و ابن عساكر بسند ضعیف عن ابی سعید الخدری قال: «لما نصب رسول‏الله‏صلی الله علیه وآله علیا یوم غدیر خم فنادی له بالولایة هبط جبرئیل بهذه الایة "الیوم اكملت ..."» (21)
8. اخرج ابن مردویه والخطیب و ابن عساكر بسند ضعیف عن ابی هریرة قال: «لما كان یوم غدیر خم و هو یوم ثمانی عشر من ذی‏الحجة قال النبی‏صلی الله علیه وآله: "من كنت مولاه فعلی مولاه فانزل الله الیوم اكملت ..."» (22)
9. اخرج ابوعبید عن محمدبن كعب القرظی قال: «نزلت‏سورة المائدة علی رسول‏الله‏صلی الله علیه وآله فی حجة‏الوداع فیما بین مكة و المدینة...» (23)

بررسی روایات شیعه

در میان شیعه روایاتی دیده می‏شود كه نزول آیه كریمه اكمال را روز عرفه می‏داند، هرچند شان نزول آیه را همان مساله ولایت و جانشینی امیرالمؤمنین علی‏بن ابی‏طالب بیان می‏كند:
1. محمدبن یحیی عن احمدبن محمد... عن ابی الجارد عن ابی جعفرصلی الله علیه وآله قال: سمعت ابا جعفر یقول: «فرض الله عزوجل ...» الی قوله «ثم نزلت الولایة و انما اتاه ذلك یوم الجمعة بعرفة انزل الله عز و جل "الیوم اكملت..." و كان كمال الدین بولایة علی‏بن ابی‏طالب‏علیه‏السلام...» (24)
2. عن جعفر بن محمد بن محمد الخزاعی عن ابیه قال: سمعت ابا عبدالله‏علیه‏السلام یقول: «لما نزل رسول‏الله‏صلی الله علیه وآله عرفات یوم الجمعة اتاه جبرئیل فقال له: یا محمد، ان الله یقرؤك السلام و یقول لك: قل: لا شك الیوم اكملت دینكم بولایة علی بن ابی‏طالب‏علیه‏السلام و اتممت علیكم نعمتی...» (25)
مرحوم علامه طباطبائی درباره این روایات می‏نویسند: از دقت در آیه كریمه «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته‏» و احادیثی كه ذیل این آیه بیان شده و از بررسی اوضاع اجتماعی اواخر عمر پیامبر گرامی‏صلی الله علیه وآله، به این نتیجه قطعی دست می‏یابیم كه آیه ولایت پیش از روز غدیر نازل شده بوده، ولی آن حضرت از اظهار و اعلان آن به دلایلی پرهیز می‏كرده‏اند تا زمانی كه آیه‏«یا ایها الرسول بلغ ...» نازل شد. (26)
بنابراین، ممكن است كه بیش‏تر سوره مائده و از آن جمله آیه اكمال - كه مساله ولایت را بیان می‏كند - روز عرفه نازل شده، ولی حضرت رسول‏صلی الله علیه وآله بیان آن را تا روز غدیر به تاخیر انداخته باشند، هرچند آیه را روز عرفه تلاوت كردند.
پس می‏توان گفت: بین روایات درباره نزول آیه در روز عرفه یا روز غدیر منافاتی نیست; چون به اعتبار نزول ابتدایی، آیه در روز عرفه نازل شده و به اعتبار تلاوت آیه همراه با رساندن و تبلیغ مساله ولایت، در روز غدیر بیان شده است. (27)
مناسب است در این زمینه گفته شود كه بین روایات اهل سنت - كه دلالت‏بر نزول آیه در روز عرفه دارد - با روایات شیعه - كه آیه را در مورد مساله ولایت و جریان غدیر می‏داند - منافاتی نیست.

بررسی روایات عامه

در مقابل روایاتی كه از اهل سنت درباره آیه اكمال و نزول آن درباره ولایت ذكر شد، عده‏ای از عامه ادعای ضعف سند یا جعلی و دروغ بودن این روایات را دارند; مثلا، آلوسی در روح‏المعانی چنین ادعا می‏كند: «ولا یخفی ان هذا من مفتر یاتهم و ركاكة الخبر شاهدة علی ذلك فی مبتدا الامر ... و روایاتهم فی هذا الفصل ینادی لفظها علی وضعها.»
هم‏چنین در كتاب الدر المنثور ضمن نقل روایت از ابی‏سعید خدری و ابوهریره می‏گوید: سند این‏ها ضغیف است. در پاسخ به این سخن آلوسی، كه این روایات اولا، از شیعه است. ثانیا، ركاكت‏خبر و الفاظ آن شاهد بر دروغ و جعلی بودن آن می‏باشد. باید گفت: این‏گونه كلمات از محقق و مفسر قرآن كه با روایات نیز آشنایی دارد بسیار عجیب است; زیرا روایات اهل سنت از كتب معتبر آن‏ها، كه حتما در اختیار آلوسی نیز بوده، نقل گردیده و دست كم، باید كتاب الدر المنثور سیوطی در اختیار او بوده باشد. پس چگونه است كه او این روایات را در كتب عامه ندیده است؟ ثالثا، آیا بین روایات شیعه و روایات آن‏ها تفاوت زیادی وجود دارد یا این روایات هم مانند سایر روایات شیعه است كه او باید ادعای جعلی بودن تمام روایات شیعه را داشته باشد؟ آیا كلمات این روایات و الفاظ آن‏ها با الفاظ و كلمات روایات عامه شباهتی ندارد؟ او باید ادعای خود را به صورت واضح و روشن بیان می‏كرد.
مرحوم علامه امینی چنین می‏فرماید: «الركاكة التی حسبها فی الحدیث و جعلها شاهدا علی كونه من مفتریات الشیعة اهی فی لفظه؟ و لا یعدوه ان یكون لذة سایر الاحادیث المرویة و هو خال عن ای تعقید او ضعف فی الاسلوب او تكلف فی البیان او تنافر فی التركیب جار علی مجاری العربیة المحضة او فی معناه و لیس فیه منها شی‏ء؟» (28)
اما درباره آنچه سیوطی در الدر المنثور و هم‏چنین در الاتقان آورده كه سند این دو روایت را صحیح نمی‏داند و اشاره به ضعف آن می‏كند، لازم است توجه شود كه:
اولا، روایات ابوهریره نزد خود عامه از معتبرترین روایات است. مرحوم علامه امینی ضمن بررسی رجال حدیث «صوم یوم الغدیر»، می‏نویسند:
«ابوهریرة‏اجمع الجمهور علی عدالته و ثقته فلانحتاج الی بسط المقال فیه.»
ثانیا، این روایات از طرق دیگری نیز نزد عامه نقل شده و راوی آنها منحصر به ابوهریره و ابوسعید خدری نیست.
مرحوم علامه طباطبائی می‏فرمایند: ضعف سند اشكالی به متن و بیان روایت وارد نمی‏كند; زیرا محتوای آیه كریمه اكمال با بیانی كه در جمع خصوصیات یاس و اكمال و اتمام نعمت و رضایت گذشت، جز با مساله ولایت‏سازگاری ندارد. (29)

روایات نزول آیه در عرفه

برخی از روایات نزول آیه اكمال را روز عرفه بیان می‏كند. در كنار آن، بعضی از نویسندگان و مفسران یا راویان حادیث‏سعی كرده‏اندبه‏وسیله این‏روایات آیه‏اكمال رااز مساله ولایت و جریان غدیر بیگانه به‏شمار آورند. نمونه‏ای از این روایات چنین است:
- اخرج عبدبن حمید عن الشعبی قال: «نزل علی النبی‏صلی الله علیه وآله هذه الایة و هو بعرفة "الیوم اكملت..."» (30)
- اخرج ابن ابی شیبه و ابن جریر عن عنترة قال: «لما نزلت "الیوم اكملت لكم دینكم" و ذلك یوم الحج الاكبر بكی عمر فقال له النبی‏صلی الله علیه وآله ما یبكیك؟ قال: ابكانی انا كنا فی زیادة من دیننا فاما اذ كمل فانه لم یكمل شی‏ء قط الا نقص. فقال صدقت‏»
- اخرج الحمیدی و احمد و عبد بن حمید والبخاری و مسلم والترمذی والنسائی و ابن جریر و ابن المنذر و ابن حیان و البیهقی فی سننه عن طارق بن شهاب قال: قالت الیهود: «انكم تقرؤون آیة فی كتابكم لو علینا معشر الیهود نزلت لاتخذنا ذلك الیوم عیدا. قال و ای آیة؟ قالوا: "الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی." قال عمر: والله انی لاعلم الیوم الذی نزلت علی رسول الله‏صلی الله علیه وآله فیه و الساعة التی نزلت فیها; نزلت علی رسول‏الله‏صلی الله علیه وآله عشیة عرفة من یوم جمعة.» (31)
مانند این روایت كه روز نزول آیه اكمال را روز عرفه می‏داند، در روایات عامه فراوان است، اما هم‏چنان كه در بحث از روایت‏شیعه گذشت، اصل این مساله، كه روز نزول آیه اكمال روز عرفه باشد منافاتی ندارد با این‏كه آیه در مورد تبلیغ ولایت و خلافت امیرالمؤمنین‏علیه‏السلام در روز غدیر باشد; چون این امكان وجود دارد كه آیه اكمال در روز عرفه بر حضرت رسول‏صلی الله علیه وآله نازل شده باشد ولی آن حضرت تلاوت همراه با تبلیغ ولایت و خلافت را به قرینه آیه «یا ایها الرسول بلغ...» تا روز غدیر به تاخیر انداخته و روز غدیر این جریان واقع شده باشد. این مطلب از بررسی شان نزول آیه تبلیغ به صورت كامل روشن می‏گردد. احتمال دو مرتبه نازل شدن آیه نیز هست، چنانچه درباره تعدادی از آیات این احتمال داده شده است.
صاحب الغدیر چنین نقل می‏كند:
«لا سیما مع امكان الجمع بنزول الآیة مرتین كما احتمله سبط ابن الجوزی فی تذكرته(ص 18) كغیر واحد من الآیات الكریمة النازلة غیر مرة واحدة و منها البسملة النازلة فی مكة مرة و فی المدینة اخری و غیرها مما یاتی.» (32)
اما در خصوص روایتی كه به صورت‏های گوناگون از عمر نقل شده كه شخصی یهودی گفت: آیه‏ای در كتاب شما هست كه اگر بر ما یهود نازل شده بود آن روز را عید قرار می‏دادیم... و در ذیل تعدادی از این روایات آمده كه عمر گفت: دین كامل شده و بعد از كامل شدن رو به نقصان خواهد گذاشت.
به این اظهار نظر و برداشت عمر از آیه اكمال مرحوم علامه طباطبائی اشكال كرده‏اند: این روایت این معنا را بیان می‏كند كه در روز عرفه دین، ظاهر و غالب شده و در موسم حج در مكه استقلال یافته و مراد از اكمال دین صفای جو مكه و در اختیار مسلمانان بودن مراسم حج و عدم حضور مشركان و كفار در مراسم است. به عبارت دیگر، مراد از اكمال دین و اتمام نعمت‏به‏كمال رسیدن وضع مسلمانان است، نه دین به معنای شریعت و معارف و احكامی كه نزد خدا جعل شده; زیرا آنچه قابل نقصان است همین وضع ظاهری مسلمانان است. اما كلیات معارف و احكام، كه از سوی خداوند تشریع شده، پس از اكمال و اتمام قابل نقصان نیست، علی‏رغم آنچه در روایت‏به آن اشاره شده است. در نتیجه، معنایی كه برای اكمال دین بیان گردیده بر آیه كریمه منطبق نیست. چگونه خداوند ظاهر وضع مسلمانان را به خود نسبت دهد و بر مؤمنان منت گذارد كه دین آن‏ها را كامل كند، در صورتی كه بین مسلمانان منافقانی وجود داشتند كه ضرر آن‏ها كم‏تر از كفار نبود و اجتماعات سری تشكیل می‏دادند. (33)

روایات نزول آیه در غدیر

اما در تعدادی از روایات، اضافه بر نقل نزول آیه اكمال در روز عرفه، راوی اكمال دین را نیز به عقیده خود تفسیر كرده است; مانند:
- «الیوم اكملت...» یقول: حلالكم و حرامكم;
- «الیوم اكملت...» قال: اخلص الله لهم دینهم و نفی المشركین عن البیت;
- «الیوم اكملت...» حین نفی الله المشركین عن المسجد الحرام و اخلص للمسلمین حجهم;
- «الیوم اكملت...» قال: تمام الحج و نفی المشركین عن البیت.
از دقت در این‏گونه روایات به‏طور كامل روشن می‏شود كه آنچه راوی نقل می‏كند فهم و نظر خود اوست و هیچ‏گاه كلامی از پیامبرگرامی‏صلی الله علیه وآله نقل نكرده و حتی به آن حضرت هم نسبت نداده است. در نتیجه، این‏ها از حد یك اظهارنظر چیزی افزون‏تر نیست و باید دقت كرد كه این اظهارنظر با ظاهر آیه و سایر روایات و كلمات ائمه اطهارعلیهم‏السلام وصحابه منافاتی‏نداشته باشد.
همان‏گونه كه قبلا نیز اشاره شد، آیه اكمال می‏فرماید: «امروز خداوند دین شما را كامل كرد» و دین مجموعه‏ای از معارف و احكامی است كه از سوی خداوند تشریع می‏شود و این مجموعه چیز مستقلی است و در كنار آن، اوضاع و احوال و رفتار اجتماعی مسلمانان چیز دیگری است كه نباید بین این دو اشتباه شود. آنچه در روایات عامه آمده مربوط به بیان وضع ظاهری اجتماع مسلمانان است كه مشركی در مراسم حج نباشد.
معنای اكمال دین به بیان حلال و حرام نیز فهم راوی است و با ظاهر آیه مناسبتی ندارد; چون در این روز حكمی بیان شد كه خصوصیات فراوانی داشت: یاس و نا امیدی كفار، اكمال دین، اتمام نعمت، و رضایت پروردگار نسبت‏به دین مقدس اسلام. این مجموعه خصوصیات در كدام‏یك از حلال و حرام احكام دین وجود دارد؟ آیا در تحریم خون و مردار و وشت‏برخی از حیوانات... این اهمیت وجود دارد؟
هم‏چنین این احكام آخرین احكامی نبود كه بر پیامبر گرامی اسلام‏صلی الله علیه وآله نازل می‏شد، بلكه پس از آن احكام دیگری مثل آیه كلاله بر آن حضرت نازل شد. طبری از مفسران عامه در تفسیر خود چنین می‏نویسد: «فاما الفرائض والاحكام فانه قد اختلف فیها هل كانت اكملت ذلك الیوم ام لا...؟ و لا یدفع ذوعلم ان الوحی لم ینقطع عن رسول‏الله‏صلی الله علیه وآله الی ان قبض بل كان الوحی قبل وفاته اكثر ماكان تتابعا...» (34)

بررسی آراء مفسران عامه

1. درباره بخش اول از آیه «الیوم یئس الذین كفروا»، مفسران عامه تفاسیری بیان می‏كنند كه اجمالا نقد و بررسی می‏شود: بیش‏تر مفسران در تفسیر این بخش از آیه، دو احتمال نقل می‏كنند:
- كفار از حلال كردن این محرمات نا امید شدند.
- كفار از غلبه بر دین شما نا امید شدند.
آلوسی در روح المعانی آورده است: «والمراد انقطع رجاؤهم من ابطال دینكم و رجوعكم عنه بتحلیل هذه الخبائث و غیرها او من ان یغلبوكم علیه.» (35)
فخر رازی نیز تفسیر آیه را چنین بیان می‏كند: «فیه قولان: الاول یئسوا من ان تحللوا هذه الخبائث والثانی یئسوا من ان یغلبوكم علی دینكم.» () 36
زمخشری در تفسیر كشاف نیز همین دو احتمال را بیان می‏كند: «یئسوا منه ان یبطلوه ... و یئسوا من دینكم ان یعلنوه.» (37)
طبری در ذیل آیه كریمه می‏نویسد: «انقطع طمع الاحزاب و اهل‏الكفر والجحود ایها المؤمنون من دینكم ان‏تتركوه فترتدوا عنه.» (38)
در توجیه این تفسیر، می‏گویند: در روز عرفه حضرت رسول‏صلی الله علیه وآله دیدند هیچ مشركی در موقف دیده نمی‏شود و مسلمانان بدون مانع اعمال حج را انجام می‏دهند.
2. در مورد بخش دوم آیه - «الیوم اكملت لكم دینكم‏» - مفسران عامه احتمالات و تفاسیر گوناگونی بیان كرده‏اند: طبری در جامع‏البیان بهترین اقوال را چنین بیان می‏كند: «اولی الاقوال فی ذلك بالصواب ان یقال ان الله عزوجل اخبر نبیه‏صلی الله علیه وآله و المؤمنین بانه اكمل لهم یوم نزول هذه الآیة علی نبیه(ص) دینهم بافرادهم بالبلد الحرام و اجلائه عنه المشركین...»
صاحب تفسیر كشاف اكمال را این‏چنین تفسیر كرده است: «كفیتكم امر عدوكم و جعلت الید العلیا لكم.... او اكملت لكم ما تحتاجون الیه فی تكلیفكم من تعلیم الحلال والحرام...»
در تفسیر روح المعانی این آیه چنین توجیه شده است: «بالنصر و الاظهار لانهم بذلك یجرون احكام الدین من غیر مانع و به‏تمامه...» عن ابن عباس والسدی: «اكملت لكم حدودی و فرائضی و حلالی و حرامی.»
بیش‏تر مفسران عامه نزول آیه را روز عرفه در حجة‏الوداع می‏دانند و می‏گویند دین كامل شد به این‏كه شهر مكه منحصرا در اختیار مسلمانان گردید و یا این‏كه اكمال دین به بیان حرام‏ها و حلال‏ها وحدود فرایض‏است و یاغلبه ونصرت با مسلمانان بود.
آنچه از مجموع كتب تفسیری و تحقیقی اهل سنت درباره تفیسر آیه اكمال مورد توجه است این نكته می‏باشد كه آن‏ها سعی دارند نزول آیه اكمال را روز عرفه بدانند. بدین منظور، ربط بین این آیه و مساله غدیر و ولایت و خلافت امیرالمؤمنین‏علیه‏السلام را نادیده گرفته و انكار كرده‏اند. ولی در بیان مراد آیه در روز عرفه از تعابیری استفاده كرده‏اند كه از ظاهر آیه به‏دور است. نمونه این قبیل تفاسیر گذشت.
اگر بخواهیم به صورت خلاصه این آراء و نظریات را نقد و بررسی كنیم همان‏گونه كه در بیانات قبلی ذكر شد،در تفسیر آیه باید به نكاتی توجه كرد:
آنچه آیه كریمه بر آن تاكید دارد اصل دین است. (یاس از دین و اكمال دین) و آنچه اهل سنت در تفسیر آیه بیان كرده‏اند مربوط به وضع ظاهری اجتماع مسلمانان و رفتار آن‏ها است و ربطی به اصل دین ندارد. چگونه ممكن است‏خلوص نیت‏یا تعلیم اعمال حج موجب اكمال دین باشد؟ هم‏چنین در یاس كفار، اگر مراد ناامیدی كفار و مشركان قریش است این ناامیدی روز فتح مكه در سال هشتم هجری واقع شد، نه روز عرفه سال دهم هجری. و اگر مراد یاس و ناامیدی كفار و مشركان عرب باشد این واقعه نیز روز نزول آیه در سال نهم هجری اتفاق افتاد، نه روز عرفه سال دهم. اگر هم مراد جمیع كفار - از یهود و نصاری و مجوس و غیر آن‏ها - منظور است كه اطلاق آیه نیز همین را بیان می‏كند. این‏ها از دین اسلام قطع امید نكردند، مگر وقتی كه خداوند آنچه را كه مایه امید و طمع آنان بود به یاس و ناامیدی مبدل كرد. آن‏ها امیدوار بودند كه روزی حافظ و نگهبان این دین از دنیا برود و سرپرست و نگهبانی برای دین و مسلمانان باقی نماند و در آن روز به امید و آرزوی خود برسند; دین را از بین ببرند. اما خداوند در روز غدیر با معرفی ولی امر مسلمانان و خلیفه و جانشین پیامبر گرامی‏صلی الله علیه وآله و معرفی سرپرست و نگهبان نوعی ائمه اطهارعلیه‏السلام در ادامه نگهبانی شخصی حضرت رسول‏صلی الله علیه وآله امید مطلق كفار را به یاس مبدل ساخت.
هرگونه بیانی برای یاس در این آیه كریمه غیر از این مواجه با اشكالاتی خواهد بود كه ذكر آنها گذشت. البته تعدادی از مفسران عامه اجمالا گفته‏اند كه كفار از دین شما مایوس شدند، ولی در بیان این مطلب كه روز عرفه چه اتفاقی رخ داد كه مایه قطع امید كفار از دین گردید بیان روشن و گویایی وجود ندارد.
مساله دیگری كه در نقد آراء مفسران عامه مهم است این كه آیا بیان محرماتی كه قبلا نیز در آیات سوره‏های قبلی برای مسلمانان بیان گردیده (و در روز عرفه با اضافات مختصری گفته شد) اكمال دین به حساب می‏آید؟ باید توجه داشت كه پس از روز عرفه تا آخر عمر حضرت ختمی مرتبت‏صلی الله علیه وآله بیان احكام ادامه داشت و روز عرفه آخرین احكام نیامده است تا به این دلیل اكمال دین باشد.
طبری در جامع‏البیان می‏نویسد: در این‏كه احكام و فرایض در این روز كامل شده باشد اختلاف است. از ابن‏عباس و سدی و براء بن عازب نیز نقل گردیده كه آخرین آیه‏ای كه بر حضرت رسول‏صلی الله علیه وآله نازل شده آیه كلاله بوده و معلوم است كه اواخر عمر آن حضرت وحی بیش‏تر نازل می‏شده و در نتیجه، آخرین حكم آیه كلاله آست كه احكام و فرایض را بیان می‏كند: «فاما الفرائض و الاحكام فانه قد اختلف فیها هل كانت اكملت ذلك الیوم ام لا...» (39)
اما آنچه را خود طبری به عنوان اكمال دین می‏پذیرد كه شهر مكه در اختیار مسلمانان بود و كفار از آنجا كوچ كردند نقد گردید كه این وضع موجود مسلمانان است و ربطی به اصل دین تشریع شده از سوی خداوند ندارد.

شبهه فخر رازی

فخر رازی می‏نویسد: این آیه دلالت‏بر بطلان قول رافضه دارد، به این بیان كه خداوند در این آیه می‏فرماید: كفار از تبدیل دین ناامید شدند و دیگر از آن‏ها نترسید و اگر امامت علی بن ابی‏طالب‏علیه‏السلام از طرف خداوند و رسول‏صلی الله علیه وآله او نص صریح و روشنی داشت در نتیجه، باید كسانی كه قصد مخفی كردن یا تغییر آن را داشتند ناامید شده باشند و دیگر كسی از صحابه قدرت بر انكار یا تغییر و پوشاندن آن را نداشته باشد و چون این‏چنین نشد، معلوم می‏شود ادعای شیعه دروغ است. (40)
در پاسخ به این شبهه، باید گفت‏سال‏ها پیش از فخر رازی، امام صادق‏علیه‏السلام شبهه او را پاسخ داده و فرموده‏اند: «یئس الكفرة و طمع الظلمة.» (41)
علاوه بر آن‏كه خود آیه پاسخ شبهه را كاملا بیان كرده، خداوند بلافاصله پس از یاس كفار می‏فرماید: «فلا تخشوهم‏»; دیگر از كفار نترسید، امید آن‏ها به یاس تبدیل شده است، ولی «و اخشون‏»; از من بترسید. معلوم است این بخش از آیه در مقام تهدید و تحذیر مسلمانان است; همان‏گونه كه از كفار می‏ترسیدید و من شما را در امان نگه داشتم و كفار را نا امید كردم، از من بترسید - یعنی: مبادا همان فسادی كه ممكن بود از ناحیه كفار در دین ایجاد شود از ناحیه خود شما مسلمانان ایجاد گردد و بر اثر كفران نعمتی كه در این روز آن را بر شما تمام كردم و كنار گذاشتن این دین كامل و مورد پسند خداوند، نعمت از شما گرفته شود و به نقمت و بلا تبدیل گردد. البته مسلمانان این كار را كردند و خدا هم كرد. (42)

پی‏نوشت‏ها

1- نویسنده جامع‏البیان، در ج‏6، ص 52 نوشته است: «بافرادهم بالبلد الحرام و اجلائه عند المشركین.»
2- علامه امینی، الغدیر، ج 1، ص 234
3- سید محمدحسین طباطبائی، المیزان
4- حویزی، نورالثقلین، ج 5، ص 664
5- محمدبن جریر طبری در جامع البیان، ج‏6، ص 51 می‏نویسد: «مكث النبی(ص) بعد ما نزلت هذه الایة احدی و ثمانین لیلة / جلال‏الدین سیوطی،الدرالمنثور، ج‏3،ص‏16/ فخررازی،تفسیرالكبیر، ج‏12، ص‏139/ ابی‏السعود، تفسیرابی‏السعود، ج‏3،ص‏7 / رشید رضا، المنار، ج‏6، ص 154
6- مرحوم علامه امینی نقل كتب تاریخی عامه را ذكر كرده‏اند. ر.ك. به: الغدیر، ج 1، ص 230
7- محمدبن یعقوب كلینی اصول كافی، ج 1، ص‏289، روایت 4 / نورالثقلین، ج 1، ص‏587، روایت 24 / هاشم‏بن سلیمان بحرانی البرهان، ج 1، ص 444، روایت‏16 / محمدباقر مجلسی بحارالانوار، ج‏37، ص‏138، روایت‏29
8- نورالثقلین، روایت‏27، ص 588 / البرهان، ج 1، ص 444، روایت 14 / فضل‏بن حسن طبرسی/ مجمع البیان (رحلی)، ج 2، ص‏159
9- الولایة و الامامة، ص 105 / غایة المرام، ص 338
10- الامامة و الولایة، ص 105 / الغدیر، ج 1، ص 234
11- البرهان، ج 1، ص 435، روایت 2
12- البرهان، ج 1، ص 435
13- البرهان، ج 1، ص 435
14- البرهان، ج 1، ص 435
15- البرهان، ج 1، روایت‏9
16- الغدیر، ج 1، ص 232 / البرهان، ج 1، ص 445، روایت‏9
17- الغدیر، ج 1، ص 235 / غایة‏المرام به نقل از: المیزان، ج 5، ص 192
18- الغدیر، ج 1، ص 235
19- المیزان، ج 5، ص‏193
20- الغدیر، ج 1، ص‏233 / المیزان، ج 5، ص 195
21- الدرالمنثور، ج‏3، ص‏19
22- الدرالمنثور، ج‏3، ص‏19
23- الدرالمنثور، ج‏3، ص‏3
24- نورالثقلین، ج 1، ص 588، روایت‏26
25- البرهان، ج 1، ص 444، روایت 15
26- البرهان، ج 1، ص‏587، حدیث‏26
27- المیزان، ج 5، ص‏196
28- ر. ك. به: الغدیر، ج 1، ص‏237
29- المیزان، ج 5، ص 195
30- الدر المنثور، ج‏3، ص‏17
31- الدرالمنثور، ج‏3، ص‏17
32- الغدیر، ج 1، ص‏237
33- المیزان، ج 5، ص‏197
34- محمد بن جریر طبری، جامع‏البیان، ج‏6، ص 52
35- آلوسی، روح المعانی، ج‏6، ص 60
36- تفسیر كبیر، ج 11، ص‏137
37- زمخشری، كشاف، ج 1، ص 605
38- تفسیر جامع‏البیان، ج 4، ص 51
39- جامع‏البیان، ج‏6، ص 52
40- تفسیر كبیر، ج 11، ص 140
41- بحارالانوار، ج‏37، ص 134
42- المیزان، ج 5، ص 178