ویلیام چیتیك

تحصیل و تدریس

ویلیام چیتیك1 در سال 1943م.(1322ش.) در شهر میل فورد، از توابع ایالت كنتیكت آمریكا در خانواده‏ای با مذهب پروتستان دیده به جهان گشود. دوران دبیرستان را در زادگاه خویش سپری كرد و بعد از گذراندن این مقطع تحصیلی، وارد دانشگاه گردید و در رشته تاریخ در كالج وستر به اخذ مدرك كارشناسی نایل آمد2 و چون احساس نمود مطالعات تاریخی در خصوص مشرق زمین و خاورمیانه، نیاز مبرمی به دانستن زبان عربی دارد، برای فراگیری آن به سرزمین لبنان مهاجرت كرد و در دانشگاه آمریكایی بیروت تحصیلات خویش را پی گرفت. وی در اثنای این مطالعات، به عرفان اسلامی علاقه‏مند گشت و بعد از آشنایی با دكتر سید حسین نصر و حضور در جلسات او، اشتیاقش شدت یافت. بعد از بازگشت به آمریكا، برای آشنایی با عرفان شرقی، كتاب مثنوی را كه به زبان انگلیسی ترجمه شده بود، مطالعه كرد و محصول این تلاش را در اختیار سایر علاقه‏مندان قرار داد.3 شور زایدالوصف او برای آموختن عرفان ناب اسلامی موجب شد كه به ایران بیاید و در رشته ادبیات دانشگاه تهران مشغول تحصیل گردد.4 مدت اقامت او در ایران، 12 سال به درازا كشید. چیتیك پس از اخذ درجه دكترا در زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران در سال 1353ش. در دانشگاه صنعتی شریف به تدریس علوم انسانی مشغول گردید.
وی در طول تحصیل، با دانشوران و ادیبانی چون جلال‏الدین همایی و استاد سید جلال‏الدین آشتیانی مأنوس گردید؛ اما كار اساسی وی با دكتر سید حسین نصر در موضوع فلسفه و معارف اسلامی بود. پس از تأسیس انجمن فلسفه، وی نزد هانری كربن به فراگیری عرفان و تصوف پرداخت.

امتیازات و برجستگی‏ها

ویلیام چیتیك كه هم اكنون در دانشگاه ایالتی نیویورك، در شهر استونی بروك، استاد گروه مطالعات تطبیقی ادیان می‏باشد، به زبان فارسی و عربی و متون كلاسیك عرفانی این دو زبان، تسلط كامل دارد. به گفته استاد سید جلال‏الدین آشتیانی، این دانشور بر اثر تلاش و تحریر مباحث این فن در مكالمه، مطالعه و تحریر مسایل، به زبان فارسی احاطه یافت. تحقیق در كتاب عبد الرحمن جامی با عنوان «نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص» كه همراه با تعلیقات و تصحیح وی به طبع رسیده است و در واقع پایان‏نامه دكترای اوست، بهترین گواه احاطه وی به متون عرفانی كهن است. استعداد عالی توأم با كار مداوم و منظم و تلاش علمی متوالی و خستگی‏ناپذیر موجب گردید تا این شخصیت، موفقیت‏های مهمی را كسب كند. سید جلال‏الدین آشتیانی می‏گوید: از آن جا كه نقدالنصوص، اثر بسیار دشواری است و به دست آوردن مطالب از چنین نوشته‏هایی كار هر كس نمی‏باشد و مستلزم آشنایی به مبانی عرفانی و تلاش مرتب است، تصور نمی‏كردم دكتر چیتیك موفق شود این كار را به انجام برساند؛ اما وقتی محصول كارش را در این موضوع مشاهده و ملاحظه كردم، با مطالعه‏ای اجمالی، به حیرت فرو رفتم و آفرین گفتم.
ویلیام چیتیك بر اثر ممارست، مطالعه دائم و قریحه ذاتی، به مباحث عرفانی چنان انس پیدا نمود كه از نحوه و روش عبارات عرفانی و سبك مطالب، نویسنده آن را می‏شناسد. او حافظه قوی، دقت نظر و سرعت انتقال را با هم جمع نمود و توأم گردیدن چنین ویژگی‏هایی با مهارت و ممارست وافر، كارهایش را برجسته و ممتاز نموده است. دكتر چیتیك، عرفان و اخلاق را به پژوهش و نگارش خلاصه نكرد؛ بلكه روح و روان خویش را به ملكات معنوی و انسانی آراسته نموده است. او شخصی معتدل است و به دور از افراط و تفریط، عاشق كار و كوشش علمی و ادبی می‏باشد و از سخاوت تحقیقاتی و بذل اندیشه هم اجتناب نمی‏كند و بسیار مهربان و متواضع است.5
ویلیام چیتیك در آثار خود تلاش كرده تا قواعد سلوك در عرفان نظری و عملی را در قرآن و سنت بجوید. او معتقد است كه مقامات معنوی به دست آمده از راه كشف و شهود، با مباحث برهانی تناقض ندارد.
وی می‏نویسد: تأكیدهای نظری و عملی متفاوت بر ابعاد سه‏گانه اسلام (ایمان به تصدیق و آگاهی قلبی،ایمان به زبان و بیان باور، ایمان به اركان و اعضا و جوارح) به ما كمك می‏كند تا بفهمیم چرا غربی‏ها به صرافت طبع، مجذوب تصوف می‏شوند؛ ولی از اسلام دلزده می‏گردند. چنین افرادی، هیچ اطلاعی از اسلام - به غیر از اندیشه‏های متحجرانه‏ای كه از قرون وسطا به آنان انتقال یافته است - ندارند. غربی‏ها در نگاه اول به اسلام، احساس می‏كنند گویی آنها را به بیابانی برده‏اند و در مقابل دیوارهای خشن و بی‏پیرایه شهری قرار داده‏اند كه بوی مرگ می‏دهد؛ اما بر عكس، عرفان و معنویت اسلامی، آدمی را به باغ‏های زیبایی وارد می‏نماید كه شریعت با احكام و دستورات خود، دیوار این باغ‏ها را حفاظت می‏نماید. در جامعه زنده و پویا، این دیوارها از آن فضای سبز و با طراوت، در مقابل طوفان‏های بیابان پاسداری می‏كند.6

پرتوهای پرمایه

ویلیام چیتیك، تصویری متقن و محكم از سرچشمه‏ها، شرایط پیدایش، رشد و نضج عرفان اسلامی ارائه می‏نماید. او در جای جای آثار و نوشته‏های خود، عرفان را بخشی جدایی‏ناپذیر و لاینفك از اسلام می‏داند و به طرق گوناگون، نظر مخالفان را با استدلال و برهان محكم رد می‏كند و نیز با بیانی قوی و مستند به متون دینی، به جایگاه و اهمیت شریعت صحه گذاشته، یادآور می‏شود كه بدون وفاداری به احكام اسلامی و عمل به دستورات شرع مقدس، نمی‏توان در سیر الی الله و در مسیر كمال، به پیشرفتی نایل شد. او می‏نویسد: دیدگاه عرفان راجع به جهان هستی، برگرفته از قرآن و حدیث است؛ اما فرزانگان و مشایخ عرفان در طول زمان، این اندیشه را شرح و بسط داده‏اند. به اعتقاد او، اولین شهادت، یعنی لا اله الا الله، حق را از غیر حق، مطلق را از نسبی و خدا را از ماسوی الله كه عالم باشد، متمایز می‏نماید. آیات قرآنی و احادیث متعددی - مثل «كل شی‏ء هالك الاوجهه»7 - این تمایز اساسی را بازگو می‏كند.
حقیقت خدا، چنان است كه هیچ چیز را یارای مقایسه با آن نیست و در واقع اغیار معدومند. دومین شهادت به ما می‏گوید كه محمد صلی‏الله‏علیه‏وآله فرستاده خدا و تجلی آشكار حق است. پیامبر اكرم و كتاب او كه كلام وحی است، چراغ‏هایی روشن‏گر و هادی در جهان ظلمانی هستند و به طور كلی، تمامی پیامبران فرستاده شدند تا رحمت و هدایت را به مردمان برسانند؛ زیرا بدون هدایت وحیانی، مردم در جهل و وهم سرگردان و آواره شده، در امور باطل و غیرحقیقی غرق می‏گردند.
از دیدگاه وی، سنت اسلامی، سه قلمرو اصلی از دینداری را به رسمیت می‏شناسد؛ جسم، زبان و دل. اینها، همان قلمروهای عمل صحیح، اندیشه درست و معرفت حقیقی‏اند. این سه قلمرو را می‏توان كمال عمل، نهایت اندیشه و غایت نفس نامید و با تحقق آنها تمام قابلیت‏هایی را كه خداوند در خلقت انسان به ودیعت نهاده، به منصه ظهور می‏رسد. این سه گستره از سوی علمای اسلامی شدیداً مورد بحث قرار گرفت. قلمرو عمل صحیح در حوزه تخصص فقهاست. اندیشه درست و استوار، در قلمرو متكلمان و رؤیت صحیح، در مقوله عرفان قرار می‏گیرد. آنان می‏گویند: حقیقت اشیا را بر اثر بصیرت، تزكیه و نور معنوی می‏توان با چشم دل مشاهده كرد. این رؤیت درست، بعد از آن، از دل آدمی سراسر وجودش را در بر می‏گیرد و اندیشه و عملش را شكوفا می‏كند و به بار می‏نشاند. بنابراین، اسلام، دین كامل و تمام عیاری است كه تمامی رفتار، اعمال، مسائل و دغدغه‏های انسانی را در بر می‏گیرد. هر جا كه مسلمانان بوده‏اند، این سه بعد وجود داشته است. افراد نمی‏توانند جداً دین‏دار باشند؛ بدون آن كه جسم، ذهن و قلبشان از ایمان بی‏بهره باشند. عرفان اسلامی، حضور معنوی نامرئی است كه تمام حالات و احساسات اصیل اسلامی را حیات می‏بخشد.
چیتیك می‏گوید: نزد بزرگان عرفان، شرط اصلی برای رسیدن به عشق حقیقی و وصول به كمال مقصود، همانا داشتن استعداد و توانایی یك‏سو نگریستن و یكسان دیدن است؛ ولی این امر، مستلزم آن است كه ما به راستی از روی یقین، به نقایص وجودی و محدودیت‏های قوای ادراكی خودمان به عنوان یك مخلوق، پی ببریم و به این حقیقت متعالی نیز به درستی اعتراف كنیم كه خدا وجود مطلق است و هستی موجودات، به وجود حضرت حق پیداست و آگاهی ما در برابر علم و كمالات حضرت باری تعالی، جز جهل و نقص چیزی نیست.
این احساس نقصان و تمنای كمال، نوعی جهش و بیداری به فرد می‏دهد و او را از وضع نابسامان موجود خویش، ناراضی ساخته، در عمق وجود خود، در صدد چاره‏جویی و در پی اصلاح برخواهد آمد. مولانا در مثنوی، این نكته را به عنوان «درد» مطرح ساخته، گفته است: اصل این است كه ما به دنبال تشنگی باشیم و همین آگاهی به تهیدستی و فقر علمی و معنوی، خود یك معرفت اصیل به شمار می‏آید. قرآن مجید چنین می‏فرماید: «یا ایها الناس انتم الفقراء الی الله و الله هو الغنی الحمید».8
با این توصیف و با احساس نیاز به سوی خداوند، انسان به دور از هر گونه ریا و با صداقت، دست توسّل به سوی حق دراز می‏كند و از این حیث، شكر واقعی نعمت را به جای می‏آورد و با ایجاد یك تحول قوی و كارساز در شخصیت خود، از كبر، جهالت و طمع دور می‏گردد و تنها به قامت محبوب حقیقی چشم می‏دوزد و هدایت راستین را از عنایت و توجه باطنی خداوند می‏جوید.
چیتیك با استناد به منابع عرفانی اعتقاد دارد كه عالم یك حجاب است. اگر حجاب‏ها مانع رؤیت ما نبودند، مشاهده می‏كردیم كه هیچ نیروی محركی به غیر از رحمت خدا و هیچ معشوقی جز او نیست؛ زیرا هیچ حقیقتی به غیر از حق تعالی وجود ندارد. حجاب‏ها، چون ملاقه‏هایی هستند كه صفات جلال و جمال خداوند را در جام‏های جان وجود ما می‏ریزند. همه متناسب با مرتبه وجودی خود، آیات حق تعالی را نشان می‏دهند. چیزی وجود ندارد كه تجلی وجود خداوند نباشد. عرفان، همان فهم حقیقی و در واقع رفع حجاب‏هایی است كه وجه دل را می‏پوشاند و رایج‏ترین واژه برای آن، كشف است كه از قرآن گرفته شده است. نفس تازه فوت كرده را خداوند این گونه خطاب قرار می‏هد: «لقد كنت فی غفلة عن هذا فكشفنا عنك غطائك فبصرك الیوم حدید».9 طلب موت اختیاری كه در منابع عرفانی به آن توجه می‏شود، با استناد به این آیه است و حدیث نبوی «موتوا قبل ان تموتو» نیز مأخذ چنین تفكری است.10

آثار

مجموعه تألیفات چیتیك، اعم از ترجمه شده و ترجمه نشده، عبارتند از:

1. «درآمدی بر تصوف و عرفان اسلامی» كه جلیل پروین آن را ترجمه كرده و در ایران چاپ شده است

2. «عوالم خیال ابن عربی و مسئله كثرت دینی» كه با ترجمه سید محمود یوسف ثانی، به چاپ رسیده است

3. «راه عرفانی عشق» كه توسط شهاب‏الدین عباسی به فارسی برگردانیده شده و چاپ شده است

4. آموزه صوفیانه مولوی

5. «نقد النصوص، فی شرح نقش النصوص» عبدالرحمن جامی

6. «برگزیده آثار ائمه شیعه» (منتخبی كه علامه طباطبایی فراهم آورده بود) كه به انگلیسی ترجمه شده و در انگلستان و آمریكا چاپ شده است

7. ترجمه و شرح لمعات فخرالدین عراقی

8. ایمان و عقل در اسلام

9. «تجلی حق» درباره اصول جهان‏شناسی ابن عربی

10. درباره خودشناسی در فلسفه بابا افضل كاشانی

11. «سیمای اسلام در كلیات جهان بینی اسلامی»، با همكاری همسرش خانم ساچیكو موراتا

12. معرفت و عرفان

13. ترجمه صحیفه سجادیه به زبان انگلیسی با مقدمه‏ای مشروح با عنوان زبور اسلام

14. آموزه‏های صوفیانه مولوی.

پی‏نوشت:

1. William Chittick
2. راه عرفانی عشق، مقدمه مترجم، ص 11 و 12.
3. ویلیام چیتیك، درآمدی بر تصوف و عرفان اسلامی، مقدمه مترجم (جلیل پروین)، ص 14-15.
4. مقدمه سید جلال‏الدین آشتیانی بر كتاب نقد النصوص.
5. stony brook.
6. درآمدی بر تصوف و عرفان اسلامی،ص 43.
7. قصص(28)، آیه 88.
8. فاطر(35)، آیه 15.
9. ق(50)، آیه 22.
10. ر.ك: راه عرفانی عشق؛ درآمدی بر تصوف و عرفان اسلامی و نیز مقاله «مذهب عشق» به قلم ویلیام چیتیك كه به فارسی هم ترجمه شده است.