مهندسی ذهن و خلاقیت

ورود به دنیای ذهن و خلاقیت، در حقیقت نگاهی به اوجگاه هنرنمایی خداوند، در موجودی به نام انسان است. خداوند حكیم در خلقت انسان، هنرهایی رقم زده است كه گاه توسط پزشكان و گاه توسط كاوش‏گران روان و هنرمندان، كشف و عرضه و مورد اشاره و تحلیل قرار گرفته است .دنیای ذهن از این مقوله‏هاست؛ قابل روءیت نیست؛ ولی قابل توصیف، تحلیل و شناسایی است و دنیای علم و كاروان اندیشه بشری، بعد از ایجاد رشته‏های متعدد و متنوع، به آن دست یازیده كه یكی از این عوالم و دانش‏های جدید، دنیای روان‏شناسی است. سعی شده است تا در این مقاله، به این بحث پرداخته شود.
1
واژه‏هایی مانند معماری، مهندسی، ساختن، برآوردن، بنیان، ساخت، توسعه و رشد، نشان از حركت، بالندگی و تحول مثبت می‏باشند و آن گاه كه از طبیعت و جزئیات زمینی فراتر برویم، به معماری و مهندسی ذهن و روان می‏رسیم.
دكتر طوسی1 می‏گوید: «هر انسانی معمار ذهن خویش است؛ مصالح موجود است؛ همت و حركت فرد، عامل مهندسی و بارآوری ذهن است».
2
هندسه ذهنی افراد با هم متفاوت است؛ بعضی شكلی سهل و ساده دارند و به این جهت، از آرایه‏های قوی و لایه‏های متعدد ذهنی بی‏بهره‏اند و برخی فیلترها و پیچیدگی‏های زیادی در ذهن دارند. از این رو، ذهنی تحلیل‏گر و قوی دارند. روان‏شناسان، دوستی و ارتباط با افراد دارای ذهن هندسی، فعال، تحلیل‏گر و البته امیدوار و بالنده را توصیه می‏كنند.
3
هویت اجتماعی بسیاری از انسان‏ها در ارتباط با دیگران و تأثیرپذیری از ذهن‏های پیرامونی شكل می‏گیرد. روان‏شناسی به نام «تاجفل» می‏نویسد: «وقتی آدم‏ها در گروه قرار می‏گیرند، دست به همانندسازی می‏زنند و از این ارتباط، تأثیرات ذهنی می‏پذیرند و اگر با اذهان پویا و مثبت در ارتباط باشند، صاحب خودانگاره مثبت می‏شوند».
4
یكی از راهكارهای مهمی كه دانشمندان در شناخت افراد دارای ذهن عالی نشان می‏دهند، شناخت دو چیز است كه ما نیز برای این كه این افراد را بشناسیم، لازم است كه این دو ویژگی را به خوبی بشناسیم؛ روان‏شناسان، این دو ویژگی افراد دارای ذهنی عالی را «قدرت تفكر» و «قدرت حل مسئله» می‏دانند.2
5
از طرفی نباید فراموش كنیم كه دو استوانه یا دو ستون اصلی سلامت فكر، بُعد نظر، قدرت تحلیل و اساساً مهندسی ذهن را این دو تشكیل می‏دهند كه امروزه به این دو قدرت و توان، «هوش» گفته می‏شود.
6
نكته دیگری كه در مهندسی ذهن مطرح است، این است كه یك فرد با ذهنی ساده یا كم‏تجربه، در ارتباطات مداوم با ذهن‏های خلاق، اصطلاحاً موتورهای خاموشش روشن می‏شوند.3
7
یك نكته جالب دیگر این كه ما برای شناخت و فراشناخت خویش، می‏توانیم دست به بررسی خویش بزنیم و رابطه‏ای را كشف كنیم كه نشان می‏دهد هوش یا قوای ذهنی، در چه وضعیت كیفی در ما وجود دارد. در برخی مطالعات، به رابطه بین هوش و سرعت پردازش اطلاعات نیز اشاره شده است. محور اصلی این مطالعات نیز زمان واكنش بوده است. «ورنون» در سال 2000م. بر اساس این مطالعات، نتیجه می‏گیرد كه سرعت پردازش اطلاعات، یكی از جنبه‏های مهم هوش است.
8
نباید فراموش كنیم كه هوش یك توانایی عمومی است كه خود به چند توانایی تقسیم می‏شوند. بر این اساس، نباید در قضاوت خود نسبت به خویشتن یا دیگران دچار اشتباه شویم. برخی جنبه‏ها در برخی افراد متفاوت‏تر، قوی‏تر یا ضعیف‏ترند.
9

نظریه هوش هشت‏گانه گاردنر

فرض كنید یك نفر مهارت‏های موسیقیایی بالایی دارد؛ ولی در ریاضی یا زبان انگلیسی عملكرد خوبی ندارد؛ لودویك فون بتهوون، آهنگ‏ساز مشهور، چنین آدمی بود. آیا بتهوون از لحاظ قوای ذهنی و هوش، آدمی كم‏هوش یا دارای ذهنی سطحی بوده است؟ هرگز! بلكه وی در برخی موارد، با هوش‏تر و در برخی موارد، كم استعدادتر یا شاید بی‏استعداد باشد؛ ولی علاقه، حضور كم‏رنگی داشته باشد.
10
این نكته مهمی است كه گاهی فرد در موارد متعدد و مختلفی، دارای استعدادهای نهفته، دست‏نخورده، زنده، ولی ثابت و غیرمتحول و به طور كلی استعدادهای ایستا و متوقف باشد و ظهور نیافتن آنها، دلیل عدم آنها یا خلاء آنها نیست؛ بلكه ناشی از عدم توجه به آنها یا به حركت در نیاوردن آنهاست.
به راستی چرا برخی استعدادهای نهفته ما به حركت درنمی‏آیند؟
11
شاید یكی از دلایل مهم توقف استعدادهای نهفته، تعدد مشغله‏ها یا توجه بیش از حد به برخی جنبه‏ها و پر كردن اوقات و داشتن علایق و مشغولیت‏ها در ظرف زمان است؛ چون زمان، فرصت محدودی است كه در فعالیت‏های مختلف توزیع و تقسیم می‏شود.
12
یكی از دلایل دیگر، عدم وجود یك محرك یا عامل رغبت‏ساز ذهنی، محیطی، درونی، اجتماعی، فرهنگی، ارتقایی و تشویق‏گر یا حتی كاشف این حالت یا استعداد در وجود ماست.
13
آدم‏های خوش‏شانس، از جهت قوای ذهنی و تكنولوژی فكر یا بارآوری هوش و استعدادهای خویش، سه دسته‏اند؛
1. آدم‏های خود كاشف: آدم‏هایی كه لذت كشف خود را از طریق تأمل در خویش، مطالعه خویش و یادداشت عادت‏ها و روحیات خویش بررسی می‏كنند و حتی با مطالعات منابع ارزشمند، به ارجمندی‏های خود پی می‏برند و متوجه می‏شوند كه یادگیری‏شان سریع است؛ قدرت تحلیل دارند؛ خوب مسائل را می‏فهمند و سرعت استدلال دارند یا برعكس.
14
2. آدم‏های كشف شونده: این نوع آدم‏ها شاید دارای استعدادها و توانمندی‏های زیادی هم باشند؛ اما خود متوجه نمی‏شوند یا این كه خود را مانند بسیاری از افراد دیگر (عادی) تلقی می‏كنند؛ اما در یك شرایط خاص یا كنترل شده، توسط دیگران كشف می‏شوند. اغلب استعدادهای هنری، دانشگاهی، علمی، تخصصی، جسمی، مهارتی، ذهنی، خلاقیت‏ها و سینمایی، این گونه كشف می‏شوند.
15
3. كشف محیطی: افرادی كه برخی محیط‏ها آنها را كشف می‏كنند؛ یعنی این كه برخی محیط‏ها آبستن شرایطی است كه اگر فرد در آن محیط قرار گیرد، هم برای خودش و هم در نزد دیگران شناخته می‏شود.
تفاوت كشف محیطی با دو كشف قبلی این است كه در دو مورد قبل، فرد شناخت شخصی (خودشناسی) مستقل انجام می‏دهد و در دیگری، فرد توسط فرد پیرامونی شناخته می‏شود؛ اما در كشف محیطی، با شرایط یا فرصت‏هایی كه در اختیار فرد گذاشته می‏شود، علاوه بر دیگران، خود او متوجه این ظهور، خلاقیت یا قدرت ذهنی و هوشی و استعداد خود می‏شود.
16
گر چه نباید فراموش كنیم كه پیرامون ما و در خود ما استعدادهای بسته‏بندی شده و راكد فراوانی بایگانی است و كسی یا حتی خود ما این كمد حجیم و سنگین توانایی‏ها را به علل مختلف باز و به آن توجه نكرده و چه بسا آنها را نابود كرده است.
فرصت تأمل در خویش،
قرار گرفتن در فرصت‏های محیطی
و اجازه به افراد فرهیخته، جهت نقد و بررسی ما، یا نصایح صادقانه،
سه راهكار مهم ظهور استعدادها و قوای ذهنی و فكری و توانایی‏هاست.
ادامه دارد..

پی‏نوشت

1. محمد علی طوسی، سیاست‏گذاری در نظام‏های آموزشی، دوره دكترا، علوم و تحقیقات، تهران 1379، ص 18.
2. Santrock, John w. Context Psychology,7th ed ,c 2003
3. نادرقلی قورچیان، برنامه‏ریزی پیشرفته، دوره دكترا، علوم و تحقیقات، تهران 1378، ص 12.