تاناكاداته، آئیكیتسو

[āikitsu tānākādāte]
Aikitsu Tanakadate
(ت. ایواته، ژاپوْن، 27 شهریور 1235/ 18 سپتامبر 1856؛ و.توْكیوْ، ژاپون، 31 اردیبهشت 1331/ 2 مه 1952)، فیزیك.
تاناكاداته، كه یكی از مشهورترین فیزیكدانان نسل اول در ژاپوْن است، در یك خانواده‌ی سامورایی در تیول موروثی نامبو تولد یافت. پدرش، اینازوْ، معلم مدرسه‌ی فنون نظامی جیتسویوْ و مادرش، كیسئی، از خانواده‌ای از كاهنان شینتوْ بود. تاناكاداته، برای آماده شدن برای جانشینی پدر، تحصیل را از چهار سالگی آغاز كرد، در هشت سالگی شروع به آموختن شمشیربازی نمود، و در نُه سالگی در مدرسه‌ی خصوصی كوچكی نام نویسی كرد تا تحصیل ادبیات قدیم چینی را آغاز كند. در 1246، با در گرفتن جنگهائی كه به انقراض حكومت شوگونی توْكوگاوا و «بازگشت میجی» [با جلوس موتسوهیتوْ به امپراتوری] انجامید، و سامورایی و تیول داری را برانداخت و تحول ژاپوْن را به سوی تجدد برانگیخت، زندگی تاناكاداته هم به نحوی قاطع عوض شد. خانواده‌ی تاناكاداته، كه تهی دست شده بود و نمی‌توانست دیگر از امتیازات طبقه‌ی حاكم بهره مند شود، در 1251 به توْكیوْ نقل مكان كرد، و در آنجا، پدر در پی یافتن كسب و كاری برای تأمین معاش بازرگانی پیشه كرد.
با چنگ اندازی فزاینده‌ی ملل غرب به ژاپوْن، تاناكاداته‌ی جوان دریافت كه بقای كشور بستگی به دستیابی ژاپوْنیها به فرهنگ و دانش غرب دارد، و بنابراین در 1251، ضمن آن كه به طور خصوصی به تحصیل موضوعهای سنتی چینی و ژاپوْنی ادامه داد، به كیوْ گیجوكو، مدرسه‌ای خصوصی در توْكیوْ، وارد شد تا به تحصیل انگلیسی بپردازد. طولی نكشید كه فشار مالی او را وادار كرد كه برای ورود به مدرسه‌ی دولتی ارزانتری به نام كوْبو دایگاكّو (مدرسه‌ی مهندسی) آماده شود و او با آموختن موضوعهائی غربی، مانند هندسه و جبر پیش خود این كار را انجام داد. اما وقتی كه بعداً دریافت كه دفتر راهنمای مدرسه درباره‌ی آموزش مواد لازم برای اداره كردن كشور به شاگردان (كه وی به عنوان یك سامورایی تعلیم یافته‌ی پیرو كنفوسیوس احساس می‌كرد كه باید هدف واقعی آموزش و پرورش باشد) كلمه‌ای نمی‌گوید، بلكه فقط دوره‌هائی درباره‌ی موضوعهائی مانند ساختن پلها و فانوسهای دریایی و سیم كشی برق می‌آموزد، دچار ضربه‌ی روحی شد و در خصوص ورود به آن مدرسه تغییر عقیده داد. از 1253 تا 1255در گایكوْ كوگوْ گاكّوْ (آموزشگاه زبانهای خارجه) زبان انگلیسی آموخت، و در 1255 سرانجام به توكیوْ كائی سی گاكّو، كه بعدها «دانشگاه امپراتوری» شد، راه یافت.
او، پس از دو سال آموختن دروس عمومی، فیزیك را به عنوان گرایش تخصصی برای چهار سال كسب تخصص نهایی انتخاب كرد. ظاهراً چند عامل در تصمیم گیری او تأثیر داشته‌اند. از بچگی تربیت سامورایی وی بر این فرض مبتنی بود كه وظیفه‌ی غایی او حكومت كردن است، و حتی پس از برانداخته شدن طبقه‌ی سامورایی اعتقاد داشت كه وظیفه‌ی خاص او این است كه كارمند دولت شود و به كشور خدمت كند. اما ژاپوْن فاقد تحصیلات غربی بود، و بنابراین تحصیل علم می‌توانست برای كشور سودمند باشد. تاناكاداته، پس از دو سال آموزش عمومی خود، این عقیده را پیدا كرد كه علم آموزی را می‌توان برای خاطر خود آن پیگیری كرد و نه صرفاً‌ به عنوان آموزش اخلاقی و معنوی، اندیشه‌ای كه با طرز تفكر كنفوسیوسی بیگانه بود. او متقاعد شد كه در علم آموزی واقعی باید از پایه شروع كرد و بر آن پایه بنا نمود، و به نظر می‌رسید كه فیزیك پایه‌ی علوم غرب را تشكیل می‌دهد.
تاناكاداته از 1257 تا 1261 زیر نظر كِنجیروْ یاماگاوا، نخستین استاد ژاپوْنی فیزیك در دانشگاه، و نیز با دو معلم مهمان خارجی تحصیل كرد، یكی جیمز آلفرد (←) یوئینگ از ادینبرا، كه از 1257 تا 1262 برای مهندسی مكانیك استخدام شده بود، و دیگری تامس مندنهالِ امریكایی، كه از 1257 تا 1260 اولین استاد واقعی فیزیك دانشگاه بود. تاناكاداته پس از فراغ از تحصیل در 1261 به تدریس مشغول شد، و در 1265، كه مدرسه به دانشگاه امپراتوری تغییر نام یافت، به استادیاری فیزیك منصوب شد. در 1267 دانشگاه تاناكاداته را به خارج فرستاد، و او ابتدا به گلاسگوْ رفت، با معرفی نامه‌ای از یوئینگ، تا دو سال نزد ویلیام تامسن تحصیل كند. در مدتی كه آنجا بود درباره‌ی مسائلی از قبیل مغناطیس شدن میله‌های آهن نرم و اثرهای حرارتی مغناطیس شدن معكوس مقالاتی به انگلیسی منتشر كرد. در 1269 برای مدت یك سال به برلین رفت. در تیرماه 1270 به ژاپوْن برگشت و بیدرنگ به استادی تمام وقت ترفیع یافت، عنوانی كه آن را تا هنگامی كه در 1295 بازنشسته شد حفظ كرد. در امرداد 1291 از دانشگاه امپراتوری درجه‌ی دكتری در علوم گرفت. در 1272، با كیوْكوْ هوْنجوكو ازدواج كرد ولی سال بعد همسرش در اثر عوارض ناشی از زاییدن دخترشان درگذشت. فعالیت علمی تاناكاداته بر چهار موضوع تمركز یافت: برق و مغناطیس، زمینفیزیك (ژئوفیزیك)، هوانوردی، و اوزان و مقیاسها. او به توسط یوئینگ، كه علاقه مند به پسماند آهنربایی (hysteresis) بود، به موضوع برق و مغناطیس كشانده شد. وی تاناكاداته و دیگران را وادار به پژوهش تجربی در این پدیده کرد. مندنهال، که تاناکاداته را به زمینفیزیك وارد كرد، كارهای آزمایشگاهی را محدود به تكرار خشك و خالی آزمایشهای معین نمی‌كرد، بلكه شاگردان خود را به خارج از شهر و حومه می‌بُرد تا، مثلاً نیروی گرانش را در توكیو و در قله كوه فوجی به منظور تعیین چگالی زمین اندازه گیری كنند. پس از عزیمت مندنهال، تاناكاداته مسئول انجام دادن این اندازه گیریها در محلهای مختلف ژاپوْن شد. فنون اندازه گیری زمینمغناطیس قبلاً هم توسط گروه مندنهال مطالعه شده بود، اما در 1266، تاناكاداته و كارگیل نات، كه جانشین یوئینگ بود، و شاگردانشان اجرای طرحی گسترده برای اندازه گیری زمینمغناطیسی را در سراسر ژاپوْن برعهده گرفتند. زمین لرزه‌ی نوْبی در 1270 موجب تجدید علاقه تاناكاداته به زمینمغناطیس شد. بررسی مقدماتی حاكی از تفاوت بین اندازه گیری‌های 1266 و 1270 بود، و نشان داد كه زمین لرزه كیفیت زمینمغناطیسی یك ناحیه را تغییر می‌دهد. در 1272 تاناكاداته یك هیأت تشكیل داد تا در مدت چهار سال زیر نظر دانشگاه اندازه گیری‌های زمینمغناطیسی جدیدی در سراسر ژاپوْن انجام دهد. علاقه‌ی او به زمینمغناطیس اندك اندك جای خود را به هوانوردی و اوزان و مقیاسها داد. سهم او در این عرصه‌ها بیشتر جنبه‌ی دولتی و اداری داشت، اما تا مدتی بعد از جنگ جهانی دوم ادامه یافت.
تاناكاداته، هرچند كار در فیزیك را با دلایل كنفوسیوسی برای خود توجیه می‌كرد، ولی هرگز خود را به درون جهان بینی كنفوسیوسی محصور نكرد. او فیزیك تجربی را همانند چیزی می‌دید كه اصالتاً می‌بایست پی گیری شود. علاوه بر این، او در دوگانگی ساده گرایانه‌ای كه در آن زمان غالباً بین باصطلاح معنویت شرقی و مادیت غربی حایل می‌شد تردید كرد. برای تاناكاداته، كه در سالهای فعالیتش متجاوز از بیست بار اغلب به مأموریتهای علمی یا كنفرانسهای بین المللی به خارج از كشور رفت، فیزیك گذرنامه‌ی سفر او بود. حكومت ژاپوْن در 1323 نشان عالی فرهنگ (بونكاكونشوْ) را به پاس سهم او در نوین سازی ژاپوْن به وی اعطا كرد.

كتابشناسی

یكم. كارهای اصلی.

«A Magnetic Survey of Japan,Carried Out by Order of the President of the Imperial University»، در JCSIT، 2(‌1888)، 163-262، با همكاری ك.نات؛ «Mean Intensity Magnetization of Soft Iron Bars of Various Lengths in a Uniform Magnetic Feild»، در PhM، دوره‌ی پنجم 26 (1888)، 450-456؛ «The Thermal Effect Due to Reversals of Magnetization in Soft Iron»، همان، دوره‌ی پنجم، 27 (1889)، 207-218؛ «The Disturbance of Isomagnetics Attending the Mino-Owari Earthquake of 1891»، در JCSIT، 5 (1892)، 149-192، با همكاری هـ. ناگوئوْكا.
مقاله‌های تاناكاداته در موزه‌ی ملی علم در توكیو به امانت گذاشته شده‌اند.

دوم. خواندنیهای فرعی..

«The Emergence of Japan`s First Physicists: 1868-1900»، از كنكیچیروْ كوْئیزومی، در HSPS، 6 (1975)، 72-81؛ Tanakadate Aikitsu sensei، از سیئجی ناكامورا (توكیو، 1946)، كه شامل فهرستی از نوشته‌های علمی تاناكاداته است؛ «Shushin saika jikoku heitenka to kagaku-Tanakadate Aikitsu o chushin to shite»، از شیگرو ناكایاما، در BK، 2 (1963)، 155-168.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز كولستون، (1387)، زندگینامه‌ی علمی دانشوران، ترجمه احمد آرام...[ و دیگران]، تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول