مترجم: مهرداد وحدتی
الگویی برای اقتصاد مختلط
اوضاع در کبک
در کبک توجه به فرهنگ و وسایل تضمین توسعه و شکوفایی آن، باعث شده است تا دولت با توجه به وضعیت متزلزل صنایع فرهنگی در حال حاضر، اعم از رادیو، تلویزیون، مطبوعات، انتشارات، صفحه‌های موسیقی، هنرهای نمایشی و صنایع دستی، که همگی نیازمند منابع مالی و انسانی فراوانند، وارد عمل شود. با توجه به تأثیر صنایع فرهنگی بر زندگی فرهنگی جامعه، دولت نمی‌تواند آنها را به دست هر کسی بسپارد. افزون بر این، دولت متوجه شده است که در تأمین منافع کبک، به این بخشهای فعالیت اهمیت اندکی داده شده و در نتیجه، این صنایع نتوانسته‌اند نقش خود را در حمایت و گسترش محصولات فرهنگی، به نحو مناسب اجرا کنند.بنابراین، ورود قانونگذاران به صحنه‌ی عمل به منظور تأمین شرایط مساعد ویژه برای تولید و گسترش محصولات فرهنگی کبک، و نیز حصول اطمینان از دسترسی مردم کبک به محصولات فرهنگی بیگانه به شکل گذشته، ضرورت پیدا کرده است.
با توجه به موضعی که دولت در این مورد اتخاذ کرده است و این که تحقیق درباره‌ی عملکردهای گوناگون صنایع فرهنگی موجب تهیه‌ی چند گزارش تحقیقاتی شده است، و نیز از آنجا که سخنرانان مطالب بیشتری به آنها خواهند افزود، به نظر من بهتر آن دانسته شد که این نوشتار را به انجمن توسعه‌ی صنایع فرهنگی (2) که همین اواخر توسط دولت و به منظور اعطای نقش و جایگاهی منطبق با خواسته‌ها و نیازهای کبکی‌ها به صنایع فرهنگی تأسیس گردیده، اختصاص دهیم.
مسلماً هیچ تلاشی به منظور خودکفایی مطلق (که در کلیه‌ی موارد، نامطلوب است) به عمل نیامده و پذیرش کار پذیرانه‌ی اتکا بر کمکهای فرهنگی خارجی (که تا حدودی مشوّق آفرینندگی است) نیز به هیچ عنوان مطرح نیست. به جای انزوای بی‌حاصل و بی‌تفاوت، بهتر آن دانسته شد که بر ارداه و ابتکار مردم کبک تکیه شود.
به طور خلاصه، هدف تسلط بر ابزارهای عمده‌ی بیان فرهنگی و تا سرحد امکان، استقرار «قوانین پایه‌ای» بود که از یک طرف با بافت آمریکایی شمالی «متناسب باشد» و از طرف دیگر با مردم فرانسوی زبان کبک.
دولت با در نظر گرفتن دو دسته از ملاحظات به این موضوع رسیده است: ملاحظات ذاتی مربوط به وضع شرکتها در بخش صنایع فرهنگی و ملاحظات ناشی از وضعیت ژئوپلیتیکی کبک.
واقعیت این است که ضعفهای خاص صنایع فرهنگی کبک مانع توسعه‌ی شرکتها می‌شود و همین امر آنها را در برابر حملات متمرکز خارجی آسیب پذیر می‌سازد. بیشتر شرکتهای کبک به استثنای شرکتهای پخش کتاب، همین اواخر تأسیس شده‌اند و ضمن کوچک بودن، از لحاظ اداری و مالی نیز تشکیلات ضعیفی دارند. دقیقاً وحدت داخلی وظایف گوناگون است که موجب قدرت شرکتهای خارجی می‌شود و تشکیلاتی از این دست در کبک بسیار محدود و پراکنده است. افزون بر این، در بخش فیلم و صفحات موسیقی در شبکه‌های پخش و تا حدود کمتری در مورد کتابها و ادواریها، علایق کبک به اندازه‌ی کافی نمایش داده می‌شود.
بدین شکل، با نامساعد شدن اندک اوضاع، شرکتهای کبک وضع خطرناکی پیدا می‌کنند و به طور قطع و همان طور که از نظام اقتصاد بازار برمی‌آید، مورد بهره برداری سرمایه گذاران خارجی قرار می‌گیرند.
کبک شامل یک منطقه‌ی بسیار وسیع جغرافیایی است و با وجود این، بازار مصرف آن به شش میلیون نفر ساکنان فرانسوی محدود می‌شود. اگر دویست و پنجاه میلیون نفر ساکنان «منطقه‌ی حوزه» (3) را که در مجاورت کبک واقع شده با فرهنگ و ارزشهای متفاوت آن در نظر بگیریم، می‌توان شدت گرفتاری کبک را با توجه به جذابیت فراوان زبان و فرهنگ دیگر، که به وفور توسط رسانه‌های چاپی و الترونیک ارسال می‌گردد درک کرد. در اینجاست که درستی نظر مک لوهان که می‌گفت تفکیک پیام از رسانه عملاً غیرممکن است، در عمل ثابت می‌گردد. افزون بر این، تاریخ کبک آن را از لحاظ فرهنگی به فرهنگ فرانسه مرتبط می‌سازد و آن کشور نیز قطعاً به نوبه‌ی خود از طریق منابع فرهنگی‌اش بر فرهنگ کبک تأثیر خواهد گذارد. گذشته از این ویژگیهای تاریخی، جغرافیایی و جمعیت شناسی، چندین مشکل دیگر نیز وجود دارد که ناشی از رویّه و موقعیت مناسب صنایع فرهنگی عظیم کشور همسایه [ایالات متحده] است. بنابراین، نه تنها در زمینه‌ی سینما، بلکه در زمینه‌ی صفحه‌ی موسیقی و کتاب نیز سرمایه گذاری خارجی در همه جا و بیش از همه در بخش توزیع، که بسیار سودآور است، به چشم می‌خورد و دلیل این امر دقیقاً آن است که اغلب، کبک چیزی در حد ادامه‌ی طبیعی بازار داخلی شرکتهای خارجی محسوب می‌گردد.
با توجه به محدودیت بازار کبک، که صرفاً به شش میلیون مصرف کننده محدود می‌گردد، مشکلات شرکتهایی که از لحاظ مالی و اداری در نفوذ به بازارهای مصرف خارجی مشکل دارند، ترس از این که علاقه‌ی محلی به صنایع فرهنگی کبک تحلیل رود و ضعفهای گسترده‌ی شرکتهای کبکی از یک طرف و استقرار و ریشه دواندن شرکتهای خارجی در کبک، باعث شد که در پاییز سال 1978 اقدامات لازم به منظور تأسیس انجمن توسعه‌ی صنایع فرهنگی کبک به عمل آید.
وضعیت فوق اقدام فوری دولت کبک را طلب می‌کرد و دولت با تشکیل این انجمن درصدد ارتباط با بخش خصوصی، به منظور حفاظت از فرهنگ کبک و جلوگیری از توسعه‌ی آن توسط شرکتهای خارجی که دیر یا زود، محصولات خارجی منتقل کننده‌ی ارزشها و تجربیاتی کاملاً متفاوت را جایگزین تولیدات فرهنگی کبک می‌کردند، برآمد.
درک عقب ماندگی واقعی صنایع فرهنگی کبک به ناگزیر باعث شد تا توجه معطوف به اقدامات جبرانی‌ای شود که دولت باید همّ خود را مصروف آنها کند.
در اولین گام، تعدادی شرکت وجود داشت که توانایی ایفای نقش وسیع‌تری را داشتند؛ این شرکتها سازمان درستی داشتند، ولی اغلب کوچک‌تر از آن بودند که بتوانند منابع لازم برای توسعه‌ی خود را فراهم کنند؛ زیرا سازمانهای مالی سنتی تمایلی نداشتند که سرمایه‌ی خود را در مورد آن نوع محصولاتی که متکی بر استعداد هنرمندان آفریننده بود، به خطر اندازند. افزون بر این، لازم بود بازارهایی که به زیر سلطه‌ی دیگران درآمده بود مجدداً تسخیر گردد. به عبارت دیگر، لازم بود تغییری اساسی نه در «قوانین پایه» بلکه در مالکیت شرکتهایی که اغلب بر بازار تسلط داشتند، صورت گیرد. دستیابی به این هدف که نیاز به سرمایه‌ای به مراتب بیشتر داشت، نیازمند تشکیل سازمانی بر مبنای «مؤسسه‌ی توسعه‌ی جهانگردی» بود.
با توجه به این ملاحظات، دو راه پیش پای دولت قرار داشت: الف) تشکیل دو شرکت دولتی که یکی مسئول اعتلای نوع سنتی‌تر توسعه باشد و صرفاً به کار با شرکتهای موجود بپردازد یا به تشکیل شرکتهایی تازه با همین اهداف اقدام کند، و دیگری به نام «مؤسسه‌ی توسعه» که صرفاً به صنایع فرهنگی به طور کلی بپردازد؛ یا ب) ایجاد شرکتی واحد به منظور ایفای هر دو نقش.
دولت راه حل دوم، یعنی تشکیل یک شرکت واحد را انتخاب کرد. این راه حل موجب جلوگیری از گسترش شرکتهای دولتی شد و بالاتر از همه، اراده‌ی دولت را در مورد کارکردن با شرکتهای داخلی کبک که نقش خود را در حیطه‌ی عمل به خوبی ایفا کرده و توانایی گسترش به خارج از حیطه‌ی مذکور را در صورت برخورداری از همکاری شریکی که دارای منابع مالی لازم باشد، دارند و طبعاً برای به دست گرفتن این بخشهای اقتصادی فعالیت فرهنگی انتخاب می‌شوند، نشان داد.
هدف آن بود که این سازمان به عنوان سنگ بنای گسترش صنایع فرهنگی، تعداد شرکتهای دولتی دست اندرکار را کاهش دهد، منابع مالی را در مسیر واحدی انداخته، از انجام کارهای اضافی پرهزینه جلوگیری کرده، رابطه‌ی میان «تأسیس کنندگان شرکتهای فرهنگی» و دولت را ساده کند و موجب کارایی بیشتر آنها شود.
دولت با سپردن اجرای سیاست خود در مورد تأمین پول و سرمایه گذاری در صنایع فرهنگی به یک سازمان نظارتی نیمه دولتی، از تحمیل بار اداری بیش از حد سنگین بر صنایع فرهنگی جلوگیری کرد و در عین حال، به ساده‌ترین شکل ممکن خود را با انتظارات نمایندگان بخش فرهنگی همراه ساخت.
حقیقت آن است که این بخش طی چند سال بارها از دولت، خواه دولت فعلی خواه دولتهای پیشین، تقاضا کرده بود که لایحه‌ای قانونی در مورد تأسیس سازمانی که حمایت مالی از توسعه‌ی صنایع فرهنگی را فراهم کند، به مجلس ببرد. در هر حال، لازم بود مشورتهای وسیعی در کلیه‌ی سطوح به عمل آید و پس از آن، فورمولی رضایت بخش انتخاب گردد.
انجمن کبک به محض تأسیس، بویژه از طریق اتخاذ مقررات و سیاست مالی به ایجاد ابزارهای کار خود اقدام کرد. افزون بر این، از هم اکنون اقداماتی به منظور تأمین خواسته‌های بخشهای فرهنگی به عمل آمده است.
طرح کار
طرح تهیه شده توسط انجمن کبک برای کار و توسعه، هم رویه‌ی اتخاذی انجمن به منظور مقابله با مشکلات صنایع فرهنگی کبک و هم برنامه‌های حمایتی به منظور توسعه و اعتلای صنایع فرهنگی را، خواه از طریق موافقت نامه‌های همکاری و خواه به عنوان یک سازمان ناظر، مطرح می‌کند.این برنامه‌ی کار، با همکاری نزدیک با رؤسای شرکتها در بخشهای گوناگون تنظیم شده و بازتابی از خواسته‌های آنهاست. این طرح بیانیه‌ای برای اعلام سیاست دولت نیست، بلکه در واقع سندی است که توسط خود شرکتهای ذینفع تنظیم شده است. دولت قبل از تنظیم لایحه‌ی تأسیس شرکت، رهبران بخشهای مختلف صنعتی را گرد هم آورد و آنها پیشنهادهای خود را مطرح کردند و طبعاً مشکلات کاری خود را در نظر گرفتند و نوع ارتباطی را که مایل بودند انجمن با دولت کبک ایجاد کند، بیان داشتند.
در پی تشکیل این هیئت غیردولتی، نمایندگان شرکتهای مختلف خصوصی یک بار دیگر قبل از تنظیم برنامه‌ی فعالیتهای خاص شرکت مختلف خصوصی یک بار دیگر قبل از تنظیم برنامه‌ی فعالیتهای خاص شرکت مورد مشورت قرار گرفتند. و کلام آخر آن که لازم بود این برنامه قبل از اجرا به تصویب دولت برسد. در واقع برای دولت جنبه‌ی حیاتی دارد که نوع کمکهایی که به بخشهای صنایع فرهنگی می‌کند خواه از طریق پرداخت کمکهای نقدی وزیران و یا به وسیله‌ی سرمایه گذاری خود انجمن کبک، هماهنگ باشد.
خط مشی
بدین شکل، در نتیجه‌ی قانون گذاری و تنظیم مقررات و سیاست مالی، طرحی ایجاد شده است؛ اما برای اجرای هرچه موفقیت آمیزتر آن و توسعه‌ی اهداف سازمان تا سرحد امکان، انجمن درصدد است تا بر آن بخش از خط مشی خود که به روشهای سرمایه گذاری مربوط می‌شود، تأکید کند. براساس نقایصی که توسط بخش فرهنگی احساس می‌شود و روشهایی که مورد استفاده‌ی شرکتهای چند ملیتی مستقر در قلمرو کبک قرار می‌گیرد، انجمن تعدادی از ویژگیهای مشترک را یافته است که خاص این شرکتهای خارجی است؛ که از یک طرف جمع بندی شکل مدیریت آنها را تشکیل می‌دهد و در طرف دیگر عملیاتی قرار می‌گیرد که تأثیر تشدید کننده دارند. به همین علّت ویژگیهای زیر جزء اساسی خط مشی انجمن خواهد بود:- حمایت از ادغام و تقویت شرکتهای کوچکی که ثابت شود از نظر فرهنگی یا اقتصادی به شکلی محسوس دارای امکان بالقوه‌ی سودآوری هستند.
- تلاش به منظور یافتن راه‌های وحدت شرکتهایی که قادرند کلیه‌ی فعالیتهای یک بخش را در یک جا متمرکز کرده، استفاده از منابع مالی و انسانی خود را به بیشترین حد برسانند.
- طراحی اشکالی از تبلیغ و افزایش فروش که منطبق با فنون بازاریابی باشد.
- تشویق صادرات با استفاده از امکانات شرکتی که چونان مجرایی برای هدایت محصولات فرهنگی شرکتها عمل خواهد کرد.
- جستجو برای یافتن مفاهیمی که موجب افزایش محصولات جدید خواهد شد.
فعالیت انجمن
به عنوان نمونه‌ای از کارهایی که انجمن کبک می‌تواند در ارتباط با دو عملکرد بالا انجام دهد، می‌توان فعالیتهای زیر را برشمرد.انجمن به عنوان عامل توسعه به کلیه‌ی تقاضاهای شرکتها در مورد گسترش ظرفیت خود رسیدگی خواهد کرد. تشخیص آن که انجام این نقش متضمن چه اقداماتی خواهد بود، دشوار نیست و روش عمل انجمن را قبلاً شرح دادیم.
دومین جنبه‌ی فعالیت انجمن یعنی کار «مؤسسه‌ی توسعه‌ی فرهنگی» اهمیتی به مراتب بیشتر دارد؛ زیرا در اینجا انجمن قصد دارد که به منظور کمک به مردم در به دست گرفتن وسایل تولید و توزیع کالاهای فرهنگی و اجرای نقشی متناسب با بخشهای عمده‌ی آن در آینده، با مشکلاتی که مردم کبک با آن مواجهند دست و پنجه نرم کند. بنابراین، فلسفه‌ی انجمن آن است که اولویت به فعالیتهایی داده شود که بیشترین تأثیر ممکن را بر حیطه‌ی مورد نظر و اساسی‌ترین تأثیرها را در انگیزش رشد اقتصادی دارند. از این لحاظ انجمن می‌تواند در مواقع لازم نقش هماهنگ کننده را بازی کند. به عنوان مثال، انجمن می‌تواند در بخش کتاب به حمایت از ایجاد خدمات اساسی بهتر به منظور قادر ساختن ناشران و کتابفروشان به تأمین رضایت بخش نیازهای عملیاتی خود بپردازد. در مورد صفحه‌های گرامافون، انجمن آمادگی مطالعه در مورد مطلوب بودن حمایت از یکی شدن فروشندگان مستقل را دارد. در برنامه‌ی انجمن همچنین ایجاد یک مرکز واحد تولید، توزیع و فروش پیش بینی شده است. از نظر صنایع دستی، کبک در وضعیتی نسبتاً خاص قرار دارد؛ زیرا عرضه به اندازه‌ی تقاضا نیست. بدین لحاظ، متقاضی‌ای که قصد افزایش تولید خود را داشته باشد با موافقت انجمن رو به رو خواهد شد؛ البته مشروط بر آن که این افزایش تولید با مقررات مالی و اداری انطباق داشته باشد. بالاخره در مورد ضبط ویدیویی و رسانه‌های دید و شنودی به طور کلی، که تاکنون کمتر به آن اشاره شد، باید دانست که انجمن کبک توجه ویژه‌ای به این بخش کلیدی که به سرعت در حال توسعه است، دارد. انجمن با استفاده از امکانات موجود و با کمک وزارتخانه‌های مربوط برنامه‌های تحقیقاتی ضروری را ترتیب خواهد داد تا اطمینان حاصل کند که کبک ظرف چند سال در این زمینه‌ها خود را در وضعیتی مثل وضع کتاب و تولید صفحه نمی‌یابد.
آنچه گفتیم سیاهه‌ی کامل فعالیتهای انجمن نیست. هدف از ارائه‌ی نمونه‌های بالا، صرفاً نشان دادن شکل عملی فعالیتهای انجمن از طریق همکاری مداوم با شرکتهای فرهنگی بخش خصوصی بود.
پی‌نوشت‌ها:
1. گای مدیر اجرایی انجمن مورین
2. Societe de Developpment des Industries Culturelles
3. کنایه از ایالات متحده و وضعیت فرهنگی مسلط بر آن است. م.
صنايع فرهنگي مانعي بر سر راه آينده‌ي فرهنگ، (1380) گردآوری یونسکو، ترجمه مهرداد وحدتي، تهران: مؤسسه‌ي پژوهشي نگاه معاصر، چاپ دوم
