نقش شعرخواني در تقويت مهارتهاي حسي كودكان

براساس باور كارشناسان و تحقيقات انجام شده، شعرخواني براي كودكان در ارتقاي مهارتهاي حسي و تقويت توانايي ارتباطي آنها جايگاه ويژه اي دارد. با توجه به اهميت اين موضوع به سراغ يكي از كارشناسان كه سالهاست در حوزه كاري خود با كودكان و شعر كودك سر و كار دارد، رفته ايم و نظرات وي را درباره جايگاه شعر كودك در ارتقاي مهارتهاي حسي و ارتباطي جويا شده ايم. «سودابه اميني» كارشناس روانشناسي باليني از دانشگاه الزهرا(س) است كه هم اينك به عنوان كارشناس آموزش شعر در مركز مديريت آموزش كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان مشغول به كار است. «اميني» هشت سال سابقه مسؤوليت مركز آفرينشهاي ادبي را در پرونده كاري خود دارد و مجموعه شعرهاي «زمهرير»، «در فضاي بي نشان»، «ليلي و هزار زن» و گزيده ادبيات معاصر 126، از سروده هاي اوست.

خانم اميني! اصولاً تعريف شما از شعر كودك چيست؟

«عباس يميني شريف» درباره شعر كودك مي گويد كه شعر كودك كلامي است موزون و زيبا، هم از حيث تركيب صداها و كلمات و هم از حيث مضمون. شعري كه براي كودك گفته مي شود براي بزرگسالان نيز هست. توجه داشته باشيد كه هر كودكي در آينده يك بزرگسال خواهد بود.اما محمود كيانوش كه از پيشكسوتان شعر كودك در ايران است، اعتقاد دارد كه شعر كودك از دنياي كودك گرفته مي شود. به نظر مي رسد تعريف محمود كيانوش به شعر كودكي كه امروز ما آن را مي شناسيم، نزديكتر است.

شعر كودك بايد چه ويژگيهايي داشته باشد؟

در واقع شعري را مي توان شعر كودك ناميد كه از نظر دايره واژگان، فضاي عاطفي، استفاده از عناصر زندگي كودكانه، استفاده از تخيل كودكانه، انديشه و تفكر؛ با مخاطب واقعي در گروه سني مورد نظر شاعر تناسب داشته باشد. به كار گرفتن وزن، قافيه، موسيقي و ريتم در شعر كودك نيز از بديهيات است.

كاربرد زبان، تخيل و عاطفه در شعر كودك چه ويژگيهايي دارد؟

به كارگيري عناصري مثل زبان، تخيل، عاطفه و انديشه در شعر كودك بايد به گونه اي اتفاق بيفتد كه رواني و رسا بودن شعر را به اختلال نيندازد و در هنگام خواندن، باعث توقف ذهن كودك و گشتن به دنبال معناي يك كلمه يا درك يك مفهوم نشود.پيچيدگي در صورت و معناي شعر، كودك را از لذت بردن از شعر باز مي دارد و نقطه ضعف شعر محسوب مي شود. در هنگام سرودن شعر كودك، شاعر بايد كاملاً خود را فراموش كند و فقط به مخاطب يعني كودك بينديشد.

از ديدگاه روان شناسي، خواندن شعر براي كودك چه فوايدي دارد؟ درباره ضرورتهاي آن هم توضيح دهيد.

شعرخواني براي كودكان با حضور مربي يا پدر و مادر كه نقش مربي را ايفا مي كنند معني دار خواهد بود. مسلماً آنها اهدافي را براي خود تعريف مي كنند و اين اهداف با توجه به شعر انتخابي و ظرفيت دريافتهاي كودك از مفاهيم شعر متغير است. البته سؤال شما دامنه گسترده اي دارد، اما من به تعدادي از فوايد شعرخواني براي كودك اشاره مي كنم. رساندن كودك به مرحله «شنيدن» و «خواندن» خلاق و پرورش توجه و دقت كودك، تقويت تفكر منطقي، توجه به حواس پنجگانه، توجه به عناصر حسي موجود در اطراف و غني سازي دايره واژگان از جمله اين فوايد است. همچنين تربيت حس و عاطفه كودك يعني شناخت عواطف خود و ديگران و توانايي كنترل هيجانها و عواطف و از طرف ديگر، ايجاد زمينه براي تقويت بيان شفاهي و بيان مكتوب، تربيت تخيل كودك و حركت به سمت دستيابي به تخيل فرهيخته و در نهايت آمادگي براي رسيدن به مرحله بعدي رشد، از ديگر فوايد شعرخواني براي كودك است و در واقع بايد گفت كه شعرخواني براي كودك زمينه اي است براي تقويت ارتباطات و روابط انساني او.

از چه سني شعرخواني براي كودك را توصيه مي كنيد؟

شعرخواني براي كودك را مي توان از دوران جنيني آغاز كرد. از همين دوران مي توان گوش و هوش كودك را تربيت كرد. مضامين بكر و زيبايي براي زمزمه كردن از زبان يك مادر براي جنين هست كه شاعران كمتر به آن پرداخته اند. «مادرانه ها» مي تواند عنوان زيبايي براي ترانه هاي مادر در حال انتظار فرزند باشد و حتي «پدرانه ها» كه مي توانند از زبان پدرها سروده شوند.
خانم اميني! درباره واژه ها و تأثير واژه ها در كودك برايمان توضيح بفرماييد.
هر واژه از بار حسي عاطفي خاصي برخوردار است. همان گونه كه هر لحن از بار معنايي و عاطفي خاصي حكايت مي كند. شنيدن شعر از سوي كودك، ذهن او را غني مي كند و هر قدر كه متون بيشتري براي كودك خوانده شود، گنجينه لغات وي، گسترده تر مي شود. واژه هايي كه در متون مربوط به كودكان مورد استفاده قرار مي گيرند بايد با سن و دايره درك و دريافت كودك، هماهنگي و همساني داشته باشند. بنابراين شاعر يا نويسند نمي تواند از هر واژه اي با هر ميزان بار عاطفي استفاده نمايد. شعر كودك بايد از دنياي كودك گرفته شود تا تأثيرگذار باشد. دنياي كودك هم يعني عاطفه، انديشه، تخيل و زبان كودك و در مجموع عناصر زندگي كودكانه.
شاعر كودك بايد خود يك كودك باشد و از دريچه دنياي او به جهان نگاه كند، با او بخندد و با او گريه كند. بنابراين هر قدر شاعر كودك، «كودك» و خصوصيات روحي رواني او را بيشتر بشناسد، شعري موفق تر خواهد سرود.

موسيقي به عنوان يكي از اركان شعر چه جايگاهي در شعر كودك و جذب او به سمت شعر دارد؟

موسيقي، هنر سحرآميزي است كه هميشه مورد توجه آدمي بوده، به ويژه وقتي كه با شعر تركيب مي شود موسيقي در شعر كودك به اعتقاد بسياري از كارشناسان، نقش اول را دارد.يعني هر قدر به سنين خردسالي و پيش از آن نزديك مي شويم، مي بينيم كه اهميت اصوات و آواها بيش از اهميت معناهاست. در سنين دبستان كودك تمايل دارد به اين كه شعرهايي را كه به شعر فولكلور و عاميانه نزديك هستند بخواند، كلمات و جمله هاي هم قافيه بسازد و در بسياري موارد مي بينيد كه بچه ها با نام و نام فاميل دوستان خود شوخي مي كنند و كلمات و تركيبات طنز مي سازند.همه اينها به خاطر توجه كودك و علاقه او به موسيقي است. كودك به اين نمي انديشد كه شعري كه مي خواند چه معنايي دارد و مثلاً شعر فرهيخته هست يا نه، بلكه به اين مي انديشد كه با زبان، بازي كند و موسيقي تازه اي بسازد و از آن لذت ببرد.

براي رسيدن به «شنيدن خلاق» كه منجر به دريافتهاي بهتري براي كودك مي شود، چه بايد كرد؟

تفاوت شنيدن خلاق با شنيدن معمولي اين است كه در شنيدن خلاق كه معمولاً تكرار نيز در حصول آن نقش دارد، عاطفه، انديشه، تخيل و زبان كودك هم درگير مي شود كودك وقتي به شنيدن خلاق مي رسد كه با معنا و آوا و صورت و مفهوم شعر، ارتباط برقرار كند. براي رساندن كودك به مرحله شنيدن خلاق بايد به چند نكته توجه داشته باشيم: اول انتخاب متن يا شعر مناسب سن واقعي، روحيه و شرايط عاطفي و سن زباني )ادبي(كودك و دوم ايجاد شرايط مناسب براي خواندن متن توسط كودك يا مربي. شرايطي كه محركهاي شنيداري و ديداري غير مربوط با متن، كاملاً در محيط آن حذف شوند و فضا آماده شعرخواني باشد. اگر كودك، خود، متن يا شعر را مي خواند بايد با صداي بلند آن را قرائت كند و اگر مربي، شعر را مي خواند، لازم است براي خواندن شعر، تسلط كافي داشته باشد. معمولاً وقتي شنيدن خلاق اتفاق مي افتد كه كودك تمايل دارد بارها و بارها متن يا شعر براي او خوانده شود و مربي يا والدين بايد اين علاقه و تمايل كودك را در نظر بگيرند و به اندازه اي كه او دوست دارد، شعر يا قصه را برايش تكرار كنند.

برداشت يك كودك از شعر، چه تفاوتهايي با برداشت بزرگسالان دارد و اصولاً كودك در مواجهه با يك شعر خوب، با كدام جاذبه هاي آن بيشتر درگير مي شود؟

برداشت يك كودك از شعر را بايد با برداشت كودك ديگر از شعر مقايسه كرد و اصولاً مقايسه كودكان و بزرگسالان در اين زمينه كار صحيحي نيست، اما اين كه در هنگام خواندن شعر براي كودك، او بيشتر با كداميك از جاذبه هاي شعر درگير مي شود به ميزان تمرين كودك در شعرخواني بستگي دارد. طبعاً جاذبه هاي موسيقيايي در شعر نقش اول را دارند و ابتدا كودك با شكل و ظاهر اثر ارتباط برقرار مي كند، ميزان درك و دريافت كودك از شعر به كودك و شعر بستگي دارد و تمرينها و تجربه هايي كه قبل از آن اتفاق افتاده و به دست آمده است. نكته مهم در ارتباط با درك و دريافت كودك از شعر اين است كه مربي يا والدين مي توانند نقش اساسي و مهمي در شعرخواني و بالا بردن ميزان درك كودك از يك شعر را داشته باشند.
در واقع اگر در شعر بزرگسال خواننده و مخاطب يكي است، در شعر كودك براي مربي يا والدين مي توان نقش خواننده را تعريف كرد؛ واسطه هايي كه فهم شعر را براي كودك آسان مي كنند و به كودك مي آموزند از چه منظرهايي مي توان به شعر نگاه كرد. مربي يا والدين مي توانند درباره زبان، عاطفه، تخيل، انديشه و ساخت شعر با كودك گفتگو كنند و به او كمك كنند تا ارتباط عميق تري با شعر برقرار كند و از خواندن يا شنيدن شعر لذت ببرد.

شنيدن و خواندن شعر در ارتقاي بيان شفاهي كودكان چه نقشي دارد؟

شنيدن و خواندن ابزار لازم را براي ارتقاي سطح بيان شفاهي به او مي دهد، اما تقويت بيان شفاهي به ادبيات خانواده، ادبيات مدرسه و ادبيات محيط )دوستان و همسالان كودك ( نيز بستگي دارد.سطح ادبيات انتخابي در هر يك از اين محيط ها توسط خانواده، مربيان، دوستان و همسالان مي تواند سطح ادبيات گفتاري كودك را تعريف كند و بيان شفاهي او را در محدوده معيني رشد دهد.

جايگاه صدا، بو، رنگ و مزه در شعر كودك كجاست و به عبارت ديگر چگونه مي توان با استفاده از يك شعر خوب، حواس پنجگانه كودك را حساس و تقويت كرد؟

يكي از روشهايي كه مربي يا والدين مي توانند در ارتباط با شعرخواني براي كودكان به كار بگيرند اين است كه پس از انتخاب شعري كه صدا، رنگ، بو و يا مزه در آن به كار رفته است آن را براي كودك بخوانند و از وي بخواهند كه اين عناصر را در شعر پيدا كند. اين روش در مورد بعضي از شعرها قابل استفاده است، مثلاً كتاب قارو قارو قار، قورو قورو قور از خانم افسانه شعبان نژاد به صداهاي حيوانات پرداخته است.
خانم اميني، از فرصتي كه در اختيار ما قرار داديد، تشكر مي كنيم.