منابع تفسير (قسمت دوم)

ششم: مراجعه به لغت و ادبيات عرب

براى فهم ظاهر آيه لازم است .
اين مطلب را شيخ طوسى «ره» در تبيان چنين بيان كرده است: «و متى كان التأويل، يحتاج الى شاهد من اللغة، فلا يقبل من الشاهد الا ما كان معلوماً بين اهل اللغة شائعاً بينهم و اما الطريقة الاحاد من الروايات الشاردة و الالفاظ النادرة فأنه لا يقطع بذلك». ايشان تذكر مى‏دهند كه معناى لغت بايد معلوم و شايع باشد. پس هر معنا كه اين دو خصوصيت را ندارد، مثل مفاهيمى كه نادر باشند، براى تفسير مورد استناد واقع نمى‏شوند.

هفتم: مراجعه به كتابها

و منابعى كه در مورد شناخت محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ و...(يعنى علوم قرآن) نوشته شده است و اين مى‏تواند يكى از منابع تفسير باشد چون شناخت اين امور، براى تفسير صحيح لازم است .
در اين مورد مى‏توان از متشابهات القرآن (ابن شهر آشوب) و التمهيد (استاد آيت الله معرفت) نام برد.

هشتم: شأن نزول آيات،

يكى از منابع مهم تفسير قرآن است: در مورد استفاده از اسباب نزول، يا شأن نزول يا مورد نزول آيه كه داستانى است، مربوط به مقدمات يا حال نزول يك آيه، اختلاف نظر وجود دارد؛ بعضى همه قصه‏ها را يكسره ساختگى و جعلى مى‏دانند و بعضى پايبند شأن نزول هستند و از مورد آيه به موارد ديگر تعدى نمى‏كنند، اما مى‏توانيم شأن نزول آيات را به سه دسته عمده تقسيم كنيم:
الف - گاهى شأن نزول طورى است كه موجب انحصار آيه، در يك مورد خاص مى‏شود (البته در صورتى كه انحصار ثابت شود).
مثال: آيه تطهير با توجه به شأن نزول آن كه به صورت متواتر نقل شده است 1، آن را منحصر در پيامبر (ص)، على، فاطمه، حسن و حسين (ع) مى‏كند. پس مقصود، تطهير آنهاست، قال تعالى: (انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيراً) 2 و شامل ديگر صحابه رسول الله (ص) نمى‏گردد.
ب - گاهى شأن نزول، براى نمونه آوردن و ذكر مصداق است ؛ چون ممكن است آيه داراى مصاديق زيادى باشد كه هر كدام، داراى يك مرتبه است و روايت، مرتبه اعلى را مى‏گويد، اينكه يا آيه داراى افرادى است و روايت، فرد اكمل را تذكر مى‏دهد.
مثال: در مورد آيه (اهدنا الصراط المستقيم) در روايات وارد شده است كه منظور على (ع) است 3 لكن اينجا انحصار نيست بلكه ذكر فرد اكمل، يا ذكر مصداق است كه على (ع) (بعد از پيامبر) داراى كاملترين، صراط است و لذا در روايت از امام باقر (ع) وارد شده كه: القرآن يجرى كما تجرى الشمس و القمر 4، قرآن مثل ماه و خورشيد، جريان دارد و با مرگ افراد و وقايع موضوع آن تمام نمى‏شود.
ج - گاهى شأن نزول، در توجه به معناى لغات و فهم آيه كمك مى‏كند؛ چون بعضى لغات، مشترك لفظى هستند و معناى متعدد دارند و با توجه به شأن نزول قطعى، مى‏توان يكى از معانى را ترجيح داد.
نتيجه: پس نمى‏توان، همه شأن نزولها را يكسره، كنار نهاد؛ چون بعضى از آنها متواتر، مستفيض و قطعى است و از طرفى نمى‏توان، به همه شأن نزولها عمل كرد؛ چون ممكن است بعضى ساختگى و جعلى باشد.
لكن روايات قطعى به عنوان قراينى در فهم آيات، فى‏الجمله قابل استفاده است و يكى از منابع تفسير، به شمار مى‏رود خصوصاً اگر دلالت بر انحصار آيه، در مورد خاص هم داشته باشد.
براى استفاده از شأن نزول آيات، مى‏توان به كتابهاى اسباب النزول (واقدى كه در حاشيه الاتقان سيوطى، آمده است)ياشأن‏نزول‏آيات(دكترمحقق)وتفسيرمجمع‏البيان،نورالثقلين و البرهان مراجعه نمود.

نهم: مراجعه به تورات، انجيل

(كتاب مقدس كه فعلاً در دسترس است) و تلمود؛ چون اين منابع در زمان حيات پيامبر اسلام (ص) هم وجود داشته است و بسيارى از اهل مدينه، يهودى بوده و بعد مسلمان شده‏اند. پس معلومات افراد يهودى يا مسيحى كه از همين منابع بوده، با منابع اسلامى درهم آميخته است، خصوصاً در مورد قصص انبياى گذشته كه در قرآن اشاره شده است .
از اين رو عمداً يا سهواً در نقل داستانها، جابه‏جايى صورت گرفته و از اينجاست كه اسرائيليات، وارد حوزه اسلام شده است. پس براى ارزيابى بهتر قصص نقل شده در تفسيرها و روايات، بهتر است به عهد عتيق و جديد مراجعه شود و با آنها مقايسه گردد. براى مثال: داستان خلقت حضرت حوا، از دنده چپ آدم (ع) كه در بعضى روايات وارد شده است، ريشه‏اى يهودى دارد و اصل آن، در تورات آمده است 5، از اين رو علامه طباطبائى «ره» در تفسير الميزان، آن را رد مى‏كند 6 ؛ چون روايات اهل البيت آن را تكذيب مى‏نمايد. البته صرف مطابقت يك داستان قرآنى، با داستان عهدين، موجب وهن آن نمى‏شود، ولى بعضى روايات مجعوله كه مضمون آنها مورد شك است، به اين صورت شناخته مى‏شود.

دهم: مراجعه به علوم جديد و كشفيات آنها

براى روشن شدن معناى آيات علمى قرآن مفيد است؛ چون بشر گامهاى بلندى، پيرامون شناخت زمين، كيهان، حيوانات و انسان برداشته است، هر چند تمام كشفيات انسان قطعى نيست و بسيارى از آنها، تئوريهاى ثابت نشده يا به قول بعضى فيزيكدانان، افسانه‏هاى مفيد است. پس اين مطلب نبايد ما را به ورطه تحميل نظريات علمى، بر قرآن، يا تفسير رأى بكشاند.
از طرفى غفلت از آراى علمى و فلسفى جديد نيز موجب مى‏شود كه مفسر نتواند، نيازهاى زندگى جديد بشر را، از آيات استخراج كند و راه بشريت را با نور قرآن، منور كند. ما در اين مورد باز هم سخن خواهيم‏گفت‏ودرمبحث تفسير علمى، در روشهاى تفسيرى و در فصلهاى بعدى متعرض آن خواهيم شد.

يازدهم: عقل:

قراين و دلايل عقلانى مى‏تواند براى تفسير آيات، راه گشا باشد، در بحث تفسير معتبر، بيان كرديم كه در قرآن چيزى كه مخالف عقل و حكم قطعى عقلى باشد، وجود ندارد ولى اينجا مى‏گوئيم كه آيات قرآن، با كمك عقل تفسير مى‏شود و اگر مراجعه به عقل، عقلا و دلايل عقلى را كنار بگذاريم، در تفسير بسيارى از آيات دچار مشكل مى‏شويم، يا به خطاء خواهيم رفت. در اين مورد در بحث روشهاى تفسيرى (تفسير قرآن با عقل) بيشتر كاوش مى‏كنيم .
تذكر اول: در نظر بعضى از علما، تفسير اجماع هم، يكى از منابع تفسير است (چنانچه شيخ طوسى «ره» در كتاب تبيان فرمودند) ولى اثبات آن مشكل است؛ چون اگر اجماع را، به معناى كشف قول معصوم بگيريم، يك دليل لبى است كه حجيت آن، در محدوده احكام شرعيه فرعيه است. اگر اجماع به معناى صرف اجتماع مردم، بر يك كلام باشد كه حجيت ندارد. پس همان تفصيلى كه در مورد خبر واحد ظنى داديم، در اينجا هم مى‏آيد، يعنى اجماع در مورد آيات الاحكام، مى‏تواند معتبر باشد، اما در مورد آيات قصص، عقايد و اخلاق، كاربردى ندارد.
تذكر دوم: بعضى از اهل سنت، دو منبع ديگر، به منابع تفسير اضافه مى‏كنند:
الف - اجتهاد شخصى‏7 .
ب - نظريات صحابه پيامبر (ص) 8.
اما بايد گفت كه منظور از اجتهاد شخصى چيست؟ اگر منظور تفسير به رأى است كه از شيعه و سنى، مورد نهى قرار گرفته است و اگر منظور اجتهاد در تفسير (بعد از توجه به منابع و همراه با شرايط تفسير و مفسر) است، يعنى مفسر نبايد تقليد كند، اين مطلبى است صحيح ؛ زيرا كه تقليد در تفسير حرام است و اگر منظور، صرف بيان نظر شخصى، بدون داشتن شرايط تفسير معتبر و مفسر است، صحيح نيست؛ چون اظهار نظر غير متخصص، در علم تفسير است .
اما نظريات صحابه به عنوان منبع تفسير، دو نوع قابل طرح است:
الف - اگر گفته شود كه صحابه چون عارف به زمان پيامبر (ص) و لغات مصطلع آن بوده‏اند، بنابراين فهم آنان از آيات و لغات قرينه‏اى براى تفسير آيات شود، اين مطلب صحيح است اما به منبع ششم (لغت) بر مى‏گردد).
ب - و اگر گفته شود كه فهم صحابه از قرآن، حجيت دارد و ما بايد آن را در تفسير قرآن بپذيريم، دليلى بر اين مطلب نداريم و روايت معتبرى، در اين مورد به ما نرسيده است.
بلى در مورد اهل البيت (ع) به دليل حديث ثقلين، قول آنها حجت است چون ريشه در وحى دارد و مفسر و مبين وحى است.

پی نوشتها:

1- الميزان، ج 1، ص 41 به نقل از الفقيه و تفسير عياشى، از امام صادق (ع).
2- الميزان، ج 1، ص 42 به نقل از تفسير عياشى .
3- كتاب مقدس، چاپ 1932، سفر پيدايش، باب دوم، شماره 22 مى‏گويد: و خداوند خدا آن دنده را كه از آدم گرفته بود، زنى بنا كرد و وى را به نزد آدم آورد و آدم گفت: همانا اين است استخوانى از استخوانهايم .
4- الميزان، ج 1، ص 142.
5- اين مطلب را آقا عميد زنجانى، در كتاب تفسير، ص 25 به اهل سنت نسبت مى‏دهند .
6- الاتقان فى علوم القرآن، ج 2، ص 207؛ البرهان، ج 2، ص 156.
7- در اين قسمت از تفسير الميزان، ج 1، ص 4 به بعد استفاده شده است.