امام زمان (عج) در كتاب‌های حدیثی عمومی اهل سنت

1. المصنَّف صنعانی (م211 ه.ق)

نویسنده در این كتاب، در قسمت «باب المهدی» یازده حدیث نقل كرده كه از میان این حدیث‌ها، دو حدیث به نقل از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم)، یك حدیث به نقل از علی (علیه السلام) و دیگر حدیث‌ها به نقل از صحابه‌ی رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) هم چون: ابوسعید خدری، عبدالله بن عباس و دیگران است. (1) در سه حدیث منقول از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) و علی (علیه السلام)، نامی از امام مهدی (علیه السلام) به میان نیامده، بلكه بیشتر، ویژگی‌هایی بیان شده كه منطبق بر امام مهدی (علیه السلام) است.
گفتنی است در روایت‌های منقول از صحابه، به نام حضرت مهدی (علیه السلام) تصریح شده است؛ از جمله در یك حدیث از ابی‌سعید خدری نقل شده است:
إنَّ المهدیَّ أقنی، أجلی (2)؛
مهدی پیشانی بلند و كشیده بینی است.
این نخستین كتاب از اهل سنت است كه مجموع حدیث‌های مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) را به صورت مدوّن گرد آورده است.

2. الفتن نعیم بن حماد بن معاویه (م229ه.ق)

نعیم بن حماد در قرن دوم و سوم می‌زیست، وی در كتاب الفتن (3) درباره‌ی حوادث و رخدادهایی كه پس از پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله و سلم) در دوره‌ی آخرالزمان روی خواهد داد، حدیث‌های زیادی را گرد آورده، كه شمار آنها به 1506 حدیث می‌رسد. وی در این كتاب به موضوعات گوناگونی پرداخته است؛ نظیر ماجرای خلافت پس از پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) و فتنه‌های مربوط به آن زمان گرفته تا حوادث عصر امویان و دولت عباسیان و نیز وقایعی كه در آستانه‌ی قیامت رخ خواهد داد و نیز موضوع ظهور امام مهدی (علیه السلام) و برخی جزئیات پیرامونیِ آن.
گرچه میزان اعتبار روایات الفتن از درجه‌ی بالایی برخوردار نیست، بسیاری از دانشمندانِ بنامِ اهل سنت، مانند احمد بن‌حنبل، عجلی، ابوحاتم، بخاری و ابن حبان نویسنده‌ی آن را ستوده‌اند و البته برخی نیز به سبب پاره‌ای از نقل‌های ضعیف، بر وی خرده گرفته‌اند. (4)
در این كتاب، حدیث‌های زیادی درباره‌ی صفات امام مهدی (علیه السلام) وضعیت و حوادث عصر او، نقل شده است.
در مجموع ده باب با عنوان‌های گوناگون به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص داده شده كه نخستین باب آن با نام «باب آخر من علامات المهدی فی خروجه» آغاز می‌شود و باب آخر آن با نام «ما یكون بعد المهدی» است.
مجموع حدیث‌هایی كه در این ده باب گردآوری شده، 244 حدیث است كه در نوع خود و به ویژه در آن عصر و زمان بی‌نظیر است. در این حدیث‌ها درباره‌ی شخصیت امام مهدی (علیه السلام) نسب وی، صفات و ویژگی‌هایش، نشانه‌های ظهور، حوادث و رخدادهایی كه هم‌زمان با ظهور وی رخ خواهد داد و شیوه‌ی حكومتیِ آن حضرت، به تفصیل بحث شده است و این كتاب از كتاب‌های مرجع در حوزه‌ی حدیث‌های مهدویت به شمار می‌آید و بیشتر كتاب‌های متأخر از این اثر بهره برده‌اند.

3. الكتاب المصنِّف فی الأحادیث و الآثار ابن‌ابی‌شیبه‌ی كوفی (م 235 ه.ق)

نویسنده‌ی كتاب، از محدّثان شناخته شده‌ی اهل سنت است و بزرگانی چون: احمد بن حنبل، عجلی، ابوزرعه رازی و ابوعبید وی را ستوده‌اند. (5)
از جهات با اهمیت این مجموعه‌ی حدیثی این است كه پیش از تدوین صحاح شش‌گانه تألیف شده كه به صورت طبیعی به عنوان اثری مرجع برای تألیف آنها قرار گرفته است.
در فصل 37 این مجموعه‌ی حدیثی، كه كتاب الفتن نام گرفته، شانزده حدیث-از شماره‌ی 37627 تا 37642 (6) درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) و مباحث مربوط به آن حضرت ذكر شده كه هفت تا از این حدیث‌ها از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) نقل شده و در برخی از این حدیث‌ها مانند حدیث‌های اول و هفتم به نام امام مهدی (علیه السلام) نیز تصریح شده است.
هم‌چنین در این روایت‌ها به مدت زمان حكومت و عمر آن حضرت، ویژگی‌های دوران ظهور، شرایط پیش از ظهور و خصوصیات نسبی و اخلاقی او اشاره شده است. افزون بر اینها، درباره‌ی سفیانی و لشكریان وی و اقداماتی كه انجام می‌دهند، سه حدیث آورده است. (7)

4.مسند احمد بن محمد بن حنبل (م 241 ه.ق)

احمد بن حنبل، كه از امامان چهارگانه‌ی اهل سنت است، در مسند-كه از گسترده‌ترین جوامع حدیثی كهن است و اخیراً در پنجاه مجلد به چاپ رسیده-حدیث‌های گوناگون و متعددی را درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) ذكر كرده است.
یكی از فاضلان محترم حوزه‌ی علمیه‌ی قم در اقدامی شایسته حدیث‌های مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) را كه در مسند احمد آمده گردآوری كرده و به ضمیمه‌ی كتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان در مجموعه‌ای با نام أحادیث المهدی من مسند احمد بن حنبل به چاپ رسانده است. (8)
در این مجموعه، 136 حدیث از مسند احمد استخراج شده كه طی چند بخش تنظیم شده است؛ 35 حدیث با عنوان «الخلفاء الاثنا عشر»، 34 حدیث با عنوان «علامات ظهور»، 17 حدیث با عنوان «ظهور المهدی»، 6 حدیث با عنوان «المهدی من عترة رسول‌الله (صل الله علیه و آله و سلم)»، 4 حدیث با عنوان «یواطی اسمه اسم رسول الله (صل الله علیه و آله و سلم)»، 14 حدیث با عنوان «نزول عیسی و الامام هو المهدی» و 26 حدیث هم با عنوان «لا تزال طائفة یقاتلون علی الحق إلی أن یأتی امرالله...» می‌باشد.
در خور توجه است كه، بسیاری از این حدیث‌ها با صراحت درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) سخن به میان نمی‌آورند، ولی با تفسیر و تطبیقی كه برای این حدیث‌ها می‌شود، مصداق آنها، آن حضرت است، هرچند ممكن است برخی چنین تطبیقی را نپذیرند، برداشت جمع‌كننده‌ی این حدیث‌ها همان دیدگاه اول بوده است.

5.سنن ابن‌ماجه (م275 ه.ق)

ابن ماجه از حدیث‌شناسان شناخته شده و زبردست اهل سنت است، كه سنن وی در زمره‌ی صحاح شش‌گانه قرارگرفته است.
هم جایگاه كتاب و هم نویسنده‌ی آن در میان اهل سنت، كاملاً شناخته شده و مورد قبول است، و شاید به سبب همین موقعیت بوده كه افزون بر سیزده شرح بر آن نوشته شده است.
از 4341 روایتی كه در این كتاب آمده، بیش از سه هزار تای آنها به باب‌های گوناگون فقهی اختصاص دارد و بقیه‌ی حدیث‌های دیگر درباره‌ی موضوعات تاریخی، اخلاقی و حوادث و وقایع آینده می‌باشد.
در كتاب «الفتن» این مجموعه، بابی است با نام «باب خروج المهدی» (9) كه، هفت حدیث از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) نقل كرده است و در این هفت حدیث مباحث گوناگونی از جمله نسب حضرت مهدی (علیه السلام)، شرایط پیش از ظهور، زمینه‌سازان ظهور، یاران حضرت مهدی (علیه السلام)، مدت حكومت حضرت مهدی (علیه السلام) و ویژگی‌های اقتصادی-اجتماعی زمان حكومت آن حضرت را مطرح كرده است. در شش حدیث به نام آن حضرت تصریح شده و این نكته‌ی قابل توجهی است.

6. سنن ابی‌داوود (م 275 ه.ق)

ابوداوود تحصیلاتش را در نیشابور، هرات، ری، خراسان، دمشق و حجاز گذراند و تألیفات زیادی را از خود برجای گذاشت، كه معروف‌ترین آنها همین كتاب سنن است، كه در زمره‌ی صحاح شش‌گانه‌ی اهل سنت قرار گرفته و 5265 حدیث را در خود جای داده است و مانند سنن ابن ماجه، بیشتر حدیث‌های آن را، حدیث‌های فقهی تشكیل می‌دهند. در این مجموعه، ابی‌داوود بخشی را با نام «كتاب المهدی» به صورت مستقل ذكر كرده است كه در مجموع دوازده حدیث، كه همه‌ی آنها از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم‌) نقل شده، گرد آورده است. (10) برخی از این حدیث‌ها با مضمون امامان اثناعشر است كه در شمار حدیث‌های معروف در میان شیعه و سنی است، كه البته در تفسیر آنها بحث‌های مفصّلی وجود دارد و-ان‌شاءالله-بعدها طی گفتاری آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
بخش دیگری از این حدیث‌ها، در مورد حتمی بودن ظهور امام مهدی (علیه السلام) و ویژگی‌های نسبی حضرت و اینكه از اهل بیت رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) است، بحث كرده؛ بخشی نیز به بیان ویژگی‌های جسمی و شرایط پیش از ظهور و وضعیت اجتماعی-اقتصادی زمان ظهور اختصاص دارد و بالاخره تعداد دیگری از این حدیث‌ها به بیان مخالفت‌ها و مخالفان با امام مهدی (علیه السلام) پرداخته است.
به واقع در نگاه اهل سنت یكی از منابع مهم و معتبر حدیثی در باب روایت‌های مهدویت، همین حدیث‌های سنن ابی‌داوود است.

7.الجامع الصحیح ترمذی (م279ه.ق)

این كتاب نیز از جمله صحاح شش‌گانه است و جایگاه والایی دارد و همیشه مورد توجه عالمان اهل سنت بوده است و برخلاف سنن ابن‌ماجه و ابی‌داوود، در این كتاب، حدیث‌های غیرفقهی زیادی-در بخش تفسیر، قراعات، دعا و مناقب یاران پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) ذكر شده است.
مؤلف، در كتاب «الفتن» این اثر، در باب «ما جاء فی المهدی» سه حدیث را به نقل از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) آورده است كه در دو حدیثِ اول، به نام امام مهدی (علیه السلام) تصریح نشده است و تنها مسئله‌ی ظهور منجی را به صورت كلی و حتمی بودن حاكمیت یكی از اهل بیت (علیهم السلام) كه هم‌نام رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) است، بیان داشته است. (11)
ترمذی درباره‌ی حدیث اول گفته است كه «هذا حدیثٌ حسنٌ صحیحٌ؛ این حدیثی حسن و صحیح است»؛ و درباره‌ی حدیث سوم گفته است كه «هذا حدیثٌ حَسَنٌ؛ این حدیثی حسن است.»
هرچند در این مجموعه‌ی حدیثی، تعداد حدیث‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام)، اندك است، با توجه به وضعیت نسبتاً خوب سندی، این سه حدیث، اهمیت زیادی دارند و دارای اطلاعات جامعی درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) می‌باشند.

8.مسند ابویعلی موصلی احمد بن علی بن المثنی (م 307ه.ق)

در این مجموعه-كه از آثار كهن حدیثی است-در جاهای متعددی، مهم‌ترین حدیث‌های مهدویت ذكر شده است؛ (12) روایاتی كه با صراحت، آن حضرت را مهدی امت معرفی كرده و وی را از خاندان رسالت دانسته است. (13) گفتنی است در برخی از آن روایات، نزول عیسای مسیح (علیه السلام) نیز مورد تأكید قرار گرفته و در برخی دیگر از آنها جلوه‌هایی از عدالت مهدوی مطرح شده و در بعضی دیگر، درگیری‌ها و اختلاف‌های امت اسلامی پیش از آمدن آن حضرت مورد اشاره قرار گرفته است. (14)

9.الملاحم احمد بن جعفر بن محمد معروف بابن المنادی (م 336 ه.ق)

این اثرِ حدیثی به عنوان كتابی مرجع برای كتاب‌های پس از خود قرار گرفته است و بزرگانی چون: ابن‌بطریق، سید ابن‌طاووس، ابن‌حجر هیتمی، مقدّسی شافعی و متقی هندی از آن نقل كرده‌اند. (15)
رجال‌شناسان بزرگ سنی، هم‌چون: خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، ابن‌ندیم در الفهرست و ذهبی در سیر اعلام النبلاء، نویسنده را ستوده‌اند. (16)
انگیزه‌ی تألیف آن، بیان حوادث و رخدادهای آینده با تكیه بر منابع مورد قبول نویسنده بوده است. مؤلف، در دو بخش از كتاب، حدیث‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام) را ذكر كرده است كه تعداد آنها به 28 حدیث می‌رسد و در برخی ابواب دیگر، شماری از حدیث‌هایی را كه به گونه‌ای با آن حضرت مرتبط می‌شده، آورده است؛ مانند حدیث‌های مربوط به سفیانی و سیدحسنی؛ و بیشتر این حدیث‌ها را به نقل از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) روایت كرده و مانند دیگر كتاب‌ها، این كتاب هم، به ذكر ویژگی‌های آن حضرت، نسب و خصوصیات هنگام ظهور امام مهدی (علیه السلام) پرداخته است. (17)

10.المعجم الكبیر طبرانی (م 360 ه.ق)

طبرانی در چند جای این اثر، از راویان مختلف، روایت‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام) را نقل می‌كند؛ از جمله در جلد دهم چاپ جدید، آن جا كه حدیث‌های نقل شده از سوی عبدالله بن مسعود را ذكر می‌كند، هیجده حدیث را به نقل از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) می‌آورد (18) كه در هیچ یك از آنها به نام امام مهدی (علیه السلام) تصریح نشده و عمدتاً همان مضمون معروف را كه در روایات آمده (دنیا به پایان نخواهد آمد مگر این كه خداوند مردی از اهل بیت مرا مبعوث خواهد كرد و جهان را پر از عدل و داد می‌كند) با الفاظ مختلف و سندهای گوناگون ذكر كرده است. از مدت حكومت و گستره‌‌ی حاكمیت امام مهدی (علیه السلام) در این حدیث‌ها هیچ‌گونه سخنی به میان نیامده است.
وی در جلدهای دیگر (8، 18، 19، 22 و 23) دست‌كم تعداد نُه حدیث به صورت متفرق و در جاهای مختلف ذكر كرده است. (19) البته در دو جای از این روایات به نام امام مهدی (علیه السلام) تصریح شده است؛ برای نمونه، در یكی از آنها از پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله و سلم) چنین نقل شده است:
...یَخرُج رجلٌ من اهل بیتی یقال له: المهدیُّ، فإن أدركتَه فاتّبِعه، و كُن من المهتدین (20)؛
... مردی از اهل بیت من ظهور خواهد كرد كه مهدی نام دارد، اگر وی را درك كردید از او پیروی كنید تا از ره‌یافتگان باشید.

11.صحیح ابن‌حبان به ترتیب ابن‌بلبان (م354ه.ق) (21)

هم نویسنده و هم كتاب، مورد توجه خاص اهل سنت است. یاقوت حموی درباره‌ی نویسنده می‌گوید:
آن‌چه از علوم حدیث كه غیر ابن‌حبان، ناتوان از آوردن آن بوده‌اند، وی جمع‌آوری كرده است. (22)
این كتاب، در دوره‌های بعد از نویسنده، از سوی شخصی به نام علاءالدین علی بن‌بلبان فارسی (م739ق) با نظمی خاص و با ترتیب موضوعی ارائه شد و به نام الاحسان فی تقریب صحیح ابن‌حبان معروف شد و به تازگی با تحقیقی جامع و ارزنده در هیجده مجلد به چاپ رسیده است.
در قسمت «إخبارُه (صل الله علیه و آله و سلم) عمّا یكون فی أمّته من الفِتَنِ والحوادث» بخشی را به ذكر حدیث‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص داده و در مجموع، پنج حدیث مسند (از شماره‌ی 6823 تا 6828) به این موضوع اختصاص پیدا كرده و هر حدیثی را در ذیل یك عنوان مستقل و ویژه آورده است كه این عنوان‌ها عبارتند از: ظهور امام مهدی (علیه السلام) بعد از فراگیری ظلم در جهان، نام وی و نام پدر او، شباهت آن حضرت به پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم)، مدت زمان حكومت او و بالأخره جایگاه و منزلت بیعت با امام مهدی (علیه السلام).
جالب این‌كه بنابر تصریح بسیاری از اهل فن، دو حدیث از این پنج حدیث دارای سند صحیح، دو حدیث دارای سند حسن و تنها یك حدیث دارای سند ضعیف می‌باشند. (23)

12.المستدرك علی الصحیحین محمد بن عبدالله نیشابوری معروف به حاكم (م 405 ه.ق)

نویسنده، حدیث‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام) را هم در فصلی خاص در كتاب «الفتن» ذكر كرده و هم در جاهای مختلفی از این كتاب به صورت پراكنده و به مناسبت‌های مختلف؛ و طبق بررسی كه انجام شده دست‌كم هفده حدیث را درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) ذكر كرده است (24)‌ كه در برخی از آنها تصریح شده به اینكه این حدیث بر مبنای بخاری و مسلم صحیح بوده ولی آن دو، این را ذكر نكرده‌اند. (25) در این حدیث‌ها به جوانب مختلف مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) اعم از اصل ظهور، نسب، ویژگی جسمی، شرایط پیش از ظهور و مسائل مختلف دیگر پرداخته شده است.

13.ذكر اخبار اصبهان احمد بن عبدالله معروف به ابونعیم اصفهانی (م430 ه.ق)

كتاب فوق در معرفی راویان، محدّثان و فقیهان شهر اصفهان است كه ابونعیم به درخواست برخی آن را نگاشته است و به تناسب ذكر راویان آن دیار، حدیث‌ها و خبرهایی كه آنان در سندشان بوده‌اند، ذكر كرده است كه از میان آنها، به شش حدیث مسند درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) دست‌یابی حاصل شد و در این حدیث‌ها، حتمی بودن ظهور امام و این‌كه وی از اهل بیت رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) است مورد تأكید قرار گرفته (26)، و نیز به برخی از ویژگی‌های جسمی و مدت زمان حكومت ایشان اشاره شده است (27)؛ در برخی دیگر از این حدیث‌ها، سامان یافتن سریع كارهای امام مطرح شده (28)، و در شمار دیگری از آنها به حتمی بودن ظهور و نام آن حضرت و نام پدرشان اشاره گردیده است.

14. حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء ابونعیم اصفهانی (م 430 ه.ق)

وی كه در مجموعه‌ای دیگر به صورت مستقل چهل حدیث را در مورد امام مهدی (علیه السلام) تدوین كرده، در این كتاب نیز به صورت متناوب و در مناسبت‌های خاص، روایت‌های مهدی را ارائه كرد و دست كم در پنج مورد حدیث‌های امام مهدی (علیه السلام) را آورده و در برخی از آنها با نام مهدی (29)، و در شماری دیگر با نام قائم از آن حضرت یاد شده است؛ (30) از اهل بیت بودن آن حضرت، حتمی بودن ظهور، سامان یافتن سریع كارهای او، و هم‌نام بودن وی با پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) از جمله مطالب مطرح شده در این حدیث‌هاست (31).

15.السنن الواردة فی الفتن و غوائلها ابی‌عمرو الدانی (م 442ه.ق)

ابوعمرو دانی كه از محدّثان پیشین و قدیمی اهل سنت است، در این اثر، كه آن را درباره‌‌ی حوادث و اتفاقات آینده‌ی امت اسلامی نوشته است، یك بخش را به ذكر حدیث‌های مربوط به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص داده و در باب «ما جاء فی المهدیّ» چهل حدیث را با مفاهیم گوناگون در مورد آن حضرت آورده است (32)، كه به جز چند حدیث كه از صحابه‌ی رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) نقل كرده، باقیِ آنها به نقل از خود پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) است و یكی از نقاط مثبت این كتاب آن است كه تمام حدیث‌هایش دارای سند است و هیچ حدیث مرسلی را نیاورده است.
البته این تعداد كه ذكر شد، تنها حدیث‌هایی‌اند كه به طور مستقیم درباره‌ی آن حضرت آمده، ولی روایت‌هایی كه به گونه‌ای با آن حضرت مرتبطند؛ مثلاً درباره‌ی سفیانی و یا فرو رفتن لشكریان وی در بیداء، (33) خیلی بیشتر از این تعدادند.

16.مصابیح السنّه محمد بن الحسین بن مسعود البغوی الشافعی (م 519 ه.ق)

وی حدیث‌های مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) را در كتاب «الفتن» در باب «اشراط الساعه» آورده و درواقع، این حدیث‌ها را در زمره‌ی احادیث «اشراط الساعه» و نشانه‌های قیامت برشمرده و عنوانی برای حدیث‌های امام مهدی (علیه السلام) به صورت مستقل، ذكر نكرده است. (34)
مؤلف كتاب، این حدیث‌ها را در دو بخش صحاح (حدیث‌های صحیح) و حسان (حدیث‌های حسن) آورده، كه در قسمت حدیث‌های صحاح، دو حدیث كه منطبق و بلكه منحصر در مهدویت می‌باشد ذكر كرده، ولی در هیچ یك از آنها به نام مهدی (علیه السلام) تصریح نشده است و در بخش حسان، هفت حدیث را از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) نقل كرده كه در سه تا از آنها به نام آن حضرت تصریح شده و چهار حدیث دیگر تنها بر ظهور ایشان منطبق می‌شود.
شایان یادآوری است كه همه‌ی این حدیث‌ها، به صورت مرسل ذكر شده و تنها به ذكر آخرین راوی بسنده شده است.

17.جامع الاصول فی احادیث الرسول ابن اثیر جزری (م 606 ه.ق)

نویسنده در جلد یازده چاپ جدید، فصلی را با نام «فی المسیح و المهدیّ» گشوده و در آن هفت حدیث را ذكر كرده كه حدیث اول آن مربوط به نزول عیسی (علیه السلام) است و اشاره و تصریحی به موضوع مهدویت ندارد؛ ولی شش حدیث دیگر، كه پنج تا از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) و یكی از امام علی (علیه السلام) نقل كرده است، به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص دارد و در آنها، اصل مهدویت، ویژگی‌های آن حضرت، مدت حكومت و نسب وی را بیان داشته است. (35)

18.مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول محمد بن طلحة الشافعی (م 652 ه.ق)

نویسنده‌ی كتاب، كه شافعی مذهب است، دیدگاه‌های بسیار نزدیكی با شیعه دارد و باورمندی او درباره‌ی امامان معصوم (علیهم السلام)، در برخی موارد مانند شیعیان است؛ از جمله در مورد خصوصیات امام مهدی (علیه السلام) و حتی شخص ایشان، می‌گوید: موعود اسلام همان محمد بن الحسن العسكری است. (36)
ظاهر این است كه این نزدیكی باورمندی او به شیعه بوده كه باعث شده وی كتابش را به شرح حال و بیانِ فضایل و ذكر تاریخ دوازده امام (علیهم السلام) اختصاص دهد و دوازده باب را به تعداد امامان معصوم (علیهم السلام)-درباره‌ی زندگانی و تاریخچه‌ی آنان بحث كند و دوازدهمین باب را طبق ترتیب ویژه‌ی امام عصر (علیه السلام) اختصاص دهد و از منابع اهل سنت دوازده حدیث را با سندهای مختلف بیان كند. (37)
وی در پایان این حدیث‌ها، به بررسی و ارزیابی برخی اشكال‌ها درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) پرداخته و به تفصیل بدان‌ها پاسخ داده؛ از جمله‌ی اشكال‌ها كه به آن پاسخ داده این است كه از كجا مهدی موعودی كه رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) معرفی كرده همان محمد بن الحسن العسكری است؟ (38)
نویسنده در مورد توجیه حدیث «اسمُ أبیه اسمُ أبی» كه برخی منابع اهل سنت به نقل از پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) در مورد نام پدر امام مهدی (علیه السلام) نقل كرده‌اند، توضیح مفصل و ارزش‌مندی را، بیان داشته است. (39)

19.مختصر تاریخ دمشق ابن‌عساكر ابن‌منظور (م711 ه.ق)

از جمله منابع گسترده در حوزه‌ی تاریخ، اثر ماندگار ابن‌عساكر با نام تاریخ دمشق است، كه ابن‌منظور برای بهره‌گیریِ آسان از این كتاب، آن را خلاصه كرده و با نام مختصر تاریخ دمشق منتشر كرده است. وی، دست‌كم هیجده حدیث مربوط به امام مهدی (علیه السلام) را در جاهای مختلفی از این اثر گرد آورده است؛ حتمی بودن ظهور، از اهل‌بیت پیامبر بودن، هم‌نام بودن امام مهدی (علیه السلام) با پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم)، بركات عصر ظهور، مدت زمان حاكمیت مهدی (علیه السلام) و نشانه‌های ظهور، برخی از مضمون‌های مندرج در این روایات است.

20.مختصر سنن ابی‌داوود منذری شافعی (م 656 ه.ق)

در این مجموعه كه بخشی از آن به حدیث‌های امام مهدی (علیه السلام) اختصاص یافته و با نام كتاب «المهدی» نامیده شده، دوازده حدیث را با مضمون‌های مختلف درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) ذكر كرده و درواقع همه‌ی حدیث‌هایی را كه ابی‌داوود در سنن گزارش كرده، دقیقاً همان‌ها را همراه توضیحاتی درباره‌ی متن و یا اسناد برخی حدیث‌ها همراه كرده است كه نكات ارزش‌مندی و مفیدی در این توضیحات یافت می‌شود. در برخی جاها به دیگر منابعی كه حدیث را ذكر كرده‌اند، اشاره می‌كند.
در این حدیث‌ها مضمون‌های گوناگونی یافت می‌شود كه برخی عبارتند از: خلفای دوازده گانه بعد از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم)، حتمی بودن ظهور امام مهدی (علیه السلام)، نسب آن حضرت، از اهل بیت بودن ایشان، ویژگی‌های جسمی آن حضرت و پاره‌ای از اقدامات امام مهدی (علیه السلام) پس از ظهور ... (40).

21.فرائدالسمطین ابراهیم بن محمد جوینی خراسانی (م 720 ه.ق)

نویسنده، این كتاب را درباره‌ی فضایل علی (علیه السلام)، حضرت زهرا (علیها السلام) و امامان از نسل آن دو بزرگوار نوشته است و در آخر، بخش خاصی از كتابش را به ذكر حدیث‌هایی كه از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) وارد شده، اختصاص داده است و در این بخش، حدود 35 حدیث مسند را با عنوان‌ها و موضوعات مختلف درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) نقل كرده و نیز، حدیث‌های نقل شده از سوی صحابه را به صورت تفكیك شده و مجزّا تنظیم و ثبت كرده است. (41)

22. المنار المنیف فی الصحیح و الضعیف ابن‌قیّم جوزیه (م751 ه.ق)

وی كه حدیث «لا مهدیّ إلّا عیسی‌بن مریم» را با شواهد گوناگونی ضعیف می‌شمارد، می‌نویسد: «حدیث‌های خروج مهدی از نظر سند صحیح‌تر هستند» (42) و آن‌گاه در تأیید آن، برخی از حدیث‌های مهدویت را، كه تعداد آنها به هفده می‌رسد (43)، ذكر كرده و گاهی اوقات نیز آنها را با توضیحات خود همراه نموده و در یك تقسیم‌بندی آنها را به چهار دسته (صحیح، حسن، غریب و موضوع) تقسیم كرده است. (44) این تعداد از حدیث‌ها كه دارای مضمون‌های گوناگونی درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) هستند، منبع بسیار خوب و ارزش‌مندی در این حوزه به شمار می‌رود.

23. النهایة فی الفتن و الملاحم ابن‌كثیر دمشقی (م774 ه.ق)

وی فصلی از كتاب را با نام «فصلٌ فی ذكر المهدی...» (45) ویژه‌ی امام مهدی (علیه السلام) قرار داده است و در این فصل بیست حدیث را به نقل از محدّثان بنام هم‌چون: صاحبان صحاح، نقل كرده كه به جز یك حدیث كه از علی (علیه السلام) روایت كرده، حدیث‌های دیگر را از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) نقل كرده و در بسیاری از این حدیث‌ها به نام امام مهدی (علیه السلام) تصریح شده و در آنها از حتمی بودن ظهور، ویژگی‌های مهدی موعود (علیه السلام) رخدادهای پیش از ظهور و بلایای سنگینِ در آستانه‌ی ظهور سخن به میان آمده است.

24. مجمع الزوائد و منبع الفوائد نورالدین علی بن ابی‌بكر هیثمی (م 807 ه.ق)

نویسنده، بابِ هفتادِ كتاب «الفتن» (46) این مجموعه را به حدیث‌های امام مهدی (علیه السلام) اختصاص داده است و در این قسمت 21 حدیث را درباره‌ی نشانه‌های ظهور و فتنه‌های در آستانه‌ی ظهور ذكر كرده است كه مانند دیگر حدیث‌های این كتاب، همه‌ی روایت‌های آن به صورت مرسل است و تنها به ذكر آخرین راوی، بسنده كرده است.
گرچه به نظر می‌رسد شماری از این حدیث‌ها چندان ارتباطی با مسئله‌ی مهدویت نداشته باشد، نویسنده آنها را در این قسمت گنجانده است. (47)

25.الفصول المهمة فی معرفة احوال الائمه ابن صباغ مالكی (م855 ه.ق)

مؤلف كه مالكی مذهب است، این كتاب را در شرح حال و تاریخ ائمه‌ی دوازده گانه شیعه نگاشته و در مقدمه‌ای كه بر كتاب نوشته است، می‌گوید:
برای هر امامی، یك فصل گشودم و در هر فصل نیز سه مطلب را مورد بحث قرار دادم. اولین فصل درباره‌ی امام علی بن ابی‌طالب ... و دوازدهمین و آخرین آنها درباره‌ی امام عسكری محمد القائم المهدی است، و این نوشته را در پاسخ به درخواست برخی از دوستان نگاشتم كه این توشه‌ای باشد نزد پروردگار... (48)
در دوازدهمین فصل این كتاب، نویسنده،‌ روایت‌های زیادی را از منابع اهل سنت گزارش می‌كند و در ادامه درباره‌ی نشانه‌های قیام حضرت مهدی (علیه السلام) حدیث‌هایی را نقل می‌كند كه بسیاری از آنها از امامان شیعه است.
با اینكه نویسنده سنی مذهب است، ولی مانند شیعه، مهدی موعود (علیه السلام) را همان محمد بن الحسن العسكری می‌داند، و به گونه‌ای غیبت آن حضرت را پذیرفته است. (49)

26.الصواعق المحرقه احمد بن محمد بن حجر هیتمی (م973 ه.ق)

این كتاب در ردِ عقاید شیعه و برخی فرقه‌های دیگر نگاشته شده است. هنگام بیان آیاتِ مربوط به اهل بیت (علیهم السلام)، در توضیح آیه‌ی دوازدهم به تفصیل روایت‌های مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) را گزارش می‌كند، كه بیش از ده‌ها حدیث از محدّثان بزرگی هم‌چون: صاحبان برخی صحاح شش‌گانه و احمد، طبرانی، حاكم، ابونعیم، ابن‌عساكر و ماوردی نقل می‌كند و می‌توان گفت: در این مجموعه، چكیده‌ای از آن‌چه در كتاب‌های حدیثی پیشینیان وجود داشته، آمده و توضیحاتی هم به آنها افزوده شده است. (50)

27.كنزالعمّال فی سنن الاقوال و الافعال متقی بن حسام الدین هندی (م 975 ه.ق)

نویسنده از كشور هندوستان بود و به وسیله‌ی تألیفاتی هم‌چون: كنز العمّال از شهرت قابل توجهی برخوردار شد. جامع حدیثی وی اكنون از معروف‌ترین مجموعه‌های حدیثیِ اهل سنت است. او در این كتاب دو فصل جداگانه را به بیان حدیث‌های مهدویت اختصاص داده است؛ در فصلی كه با نام «خروج المهدی» است، 58 حدیث را از منابع مختلف صحاح شش‌گانه اهل سنت و...-ذكر كرده (51) و در فصل دیگر كه با نام «المهدی (علیه السلام)» است، 28 حدیث دیگر درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) آورده است. (52)
در این حدیث‌ها، موضوعات گوناگونی درباره‌ی امام مهدی مطرح شده است؛ مانند شرایط پیش از ظهور، یاوران آن حضرت، دوران و مدت حكومت او، حوادث و رخدادهای زمان ظهور، شرایط حاكم اقتصادی آن زمان، ویژگی‌های جسمی امام مهدی (علیه السلام) و نسب آن حضرت.
گفتنی است حدیث‌هایی كه درباره‌ی امام مهدی (علیه السلام) در كنز العمّال آمده همانند دیگر حدیث‌های این كتاب مرسل هستند و نویسنده طبق روشی كه داشته بدون ذكر سند، این حدیث‌ها را ثبت كرده است؛ هرچند با ذكر منبع اصلیِ حدیث، تا اندازه‌ای این مشكل حل شده، در عین حال، هم‌چنان به عنوان نقصی برای این كتاب به حساب می‌آید.

پی‌نوشت‌ها:

1.صنعانی، المصنَّف، ج11، ح20769-20779.
2.همان، ح20773.
3.نعیم بن حماد، الفتن، ص 226-290.
4.ر.ك:همان، ص9-10.
5.صنعانی، المصنَّف، ص5-6 (مقدمه).
6.ابن‌ابی‌شیبه، الكتاب المصنَّف، ج7، ص 512-514.
7.همان.
8.حسینی جلالی، أحادیث المهدی من مسند أحمد بن حنبل.
9.ابن‌ماجه، سنن، ح4082-4088
10.ابی‌داوود، سنن، ح4273-4282.
11.ترمذی، الجامع الصحیح، ح 2230-2232
12.در ج1، ح225، ج2، ح987، 216 و 1294، ج4، ح313، ج11، ح744 و ج12،ح6665، می‌توان نمونه‌هایی از این حدیث‌ها را سراغ گرفت.
13.همان، ج12، ح6665.
14.همان، ج11، ح744 و ج12، ح6940.
15.ابن‌المنادی، الملاحم، ص11 (مقدمه).
16.همان، ص 5-6.
17.ابن‌المنادی، الملاحم، باب‌های 22، 24 و 44.
18.طبرانی، المعجم الكبیر، ج10، ح10213-10230.
19.همان، ج8، ص 7495، ج32، ح68، ج22، ح937 و ج23، ح566، 656 و 930-931.
20.همان، ج18، ح91 و ج23، ح566
21.ابن‌حبان، صحیح، ج15،ص 236.
22.همان، ج1، ص 4.
23.همان، ج15، ص 236-240.
24.شماره‌ی این حدیث‌ها در ج5، به این ترتیب است: 8370، 8371، 8377، 8412، 8413، 8444، 8480، 8482، 8486، 8578، 8615، 8712 و 8714-8717.
25.از جمله در حدیث‌های: 8370-8371، 8480، 8578 و 8712.
26.ابونعیم اصفهانی، ذكر اخبار اصبهان، ج1، ص 84 و 170.
27.همان، ص 170.
28.همان، ج2، ص 165 و 195.
29.ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ج3، ص 18 و 177.
30.همان، ص 184.
31.همان، ج3، ص 101 و 177 و ج5، ص 75.
32.ابوعمرو الدانی، السنن الواردة فی الفتن و غوائلها و الساعة و اشراطها، ص 189.
33.همان، ص 188 و 201.
34.بغوی، مصابیح السنة، ج3، ص 487.
35.ابن‌اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول، ج10، ص 327-332.
36.طلحة الشافعی، مطالب السؤول، ص 151-162.
37.همان.
38.همان، ص 155.
39.همان، ص 159.
40.منذری، مختصر سنن ابی‌داوود، جزء6، «كتاب المهدی»، ص 156، ح4110-4122.
41.جوینی، فرائدالسمطین، ج2، ص 310-342. این كتاب ارزشمند، با تحقیق و تعلیق دانشمند محترم جناب آقای محمدباقر محمودی، در دو مجلد، به وسیله‌ی مؤسسة المحمودی در بیروت به چاپ رسیده است.
42.ابن‌قیّم جوزیه، المنار المنیف فی الصحیح و الضعیف، ص 143.
43.همان،ص 328-345.
44.همان، ص 148.
45.ابن‌كثیر، النهایة فی الفتن والملاحم، ص 23-28.
46.هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج7، ص 610.
47.همان، مانند حدیث‌های شماره‌ی 12394، 12400 و 12408
48.ابن صباغ، الفصول المهمه، ص 19-20.
49.همان، ص 293.
50.هیتمی، الصواعق المحرقه، ج2.
51.متقی هندی، كنزالعمّال، ج14، ص 261. این مجموعه، از حدیث 38651 تا 38709 می‌باشد.
52.همان، ص 584.

منبع مقاله :
اكبرنژاد، مهدی؛ (1386)، بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل سنت، قم: مؤسسه بوستان كتاب(مركز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، سوم 1388