کتاب‌شناسی آثار رودکی

درباره‌ی رودکی صدها مقاله، رساله و کتاب‌های مختلف به زبان‌های گوناگون دنیا به نشر رسیده‌اند. برای راهنمایی محققان و خوانندگان و شناخت عمیق‌تر احوال و آثار شاعر فهرست‌های کتاب‌شناسی اهمیت بزرگی دارند. از این جاست که در باره‌ی استاد رودکی تا حال چندین کتاب‌شناسی تألیف شده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها فهرست کتاب‌شناسی رودکی تلمان و یونس اف است که در دو جلد در دوشنبه به طبع رسید. که فهرست آثار چاپ شده در باره‌ی شاعر را تا سال‌های دهه‌ی شصت قرن بیستم در بر می‌گیرد. بی‌دلیل نیست که ترجمه‌ی فارسی این اثر تحت عنوان کتاب‌شناسی رودکی زیر نظر محمد صادق همایون‌فرد در انتشارات مرکز اسناد و مدارک وزارت فرهنگ و آموزش عالی ایران در سال 1986 به چاپ رسید.
در طول پنجاه سال اخیر رودکی شناسی خیلی رشد پیدا کرد و آثار فراوانی در این زمینه به وجود آمدند که این ترتیب دادن فهرست های تازه کتاب شناسی را تقاضا می نمایند. اثر بیبلیو گرافی دانشمند ایرانی ابوالقاسم رادفر، کتاب شناسی آثار رودکی، با در نظر گرفتن این ضرورت و به مناسب جشن 1150 سالگی رودکی در انتشارات موسسه‌ی و توسعه‌ی علوم انسانی تهران در سلسله‌ی فرهنگ و تمدن ایران به چاپ رسید.
کتاب با پیشگفتار مختصر مؤلف شروع می‌شود. در فصل «زندگینامه و آثار رودکی» شرح حال و آثار شاعر آمده است. در این فصل همچنین درباره‌ی سبک اشعار رودکی، تأثیر او بر شاعران عصرهای بعد، جایگاهش در ادبیات فارس، تاجیک و سایر مردمان شرق و شهرت جهانی او سخن رفته است.
در فصل «رودکی - کتاب‌ها (ایرانی)» سلسله‌ی آثاری که در باره‌ی شاعر در ایران به چاپ رسیده‌اند شرح و توضیح داده شده‌اند. در این فصل می‌توان با ساختار و محتوای آثار تحقیقی سعید نفیسی، نصرالله امامی، عسکر حقوقی، مجموعه‌های آثار شاعر و امثال این‌ها آشنا شد.
فصل «رودکی - کتاب‌ها (غیر ایرانی)» فهرست آثار رودکی‌شناسان غیر ایرانی و شرح مختصر بعضی از آن‌ها را در بر می‌گیرد. قابل توجه است که اکثر آثارِ جای گرفته در این فصل در تاجیکستان به چاپ رسیده‌اند.
در فصل‌های «رودکی - بخشی از کتاب‌ها (ایرانی)» و رودکی - بخشی از کتاب‌ها (غیر ایرانی» آثاری معرفی شده‌اند که تنها تعدادی از آن‌ها به رودکی اختصاص دارند.
بر این اساس کتاب از فصل‌های «رودکی - ترجمه‌ها»، «رودکی - فرهنگ‌ها»، «رودکی - تذکره‌ها»، «رودکی - پایان نامه‌ها»، «رودکی در کتاب‌های فارسی عمومی»، «رودکی - مقاله‌ها (غیر ایرانی)»، «رودکی - مقاله‌ها (ایرانی)»، «رودکی - بخشی از مقاله‌ها (ایرانی)»، «رودکی - بخشی از مقاله‌ها (غیر ایرانی)» و غیره تشکیل شده است. در فصل‌های آخر در باره‌ی رودکی شناسان معروف ایرانی و غیر ایرانی اطلاعات مفیدی داده شده است.
کتاب دارای ارزش اطلاع رسانی است و خوانندگان ایرانی را با بعضی از آثاری که در تاجیکستان و کشورهای دیگر شرق و غرب در باره‌ی رودکی به چاپ رسیده‌اند آشنا می‌نماید. با وجود این، کتاب هنوز کامل نیست و نواقصی دارد.

پیش از همه باید گفت که متأسفانه در پیشگفتار، روش و اصول مرتب ساختن فهرست و منابع آن نشان داده نشده است که این در بخش‌های دیگر کتاب تأثیر منفی گذاشته است. مثلاً در فصل «رودکی - کتاب‌ها (ایرانی)» تک‌نگاری‌ها (مونوگرافی‌ها) از آثار گرد‌آوری شده توسط اسماعیل حاکمی، منوچهر دانش‌پژوه، علی دهباشی، جعفر شعار و امثال آن‌ها درست نیست. در همین فصل کتاب همایون‌فرد کتاب‌شناسی رودکی شرح داده شده است و همان‌گونه که ذکر شد در اصل ترجمه‌ی فارسی دو جلد فهرست کتاب‌شناسی رودکی است که در دوشنبه به زبان‌های تاجیکی و روسی به چاپ رسیده‌اند. در تألیف زندگینامه‌ی رودکی متأسفانه از تحقیقات جامع رودکی شناسان غیر ایرانی، به خصوص آثار میرزایف طاهرجان‌اف، که به زبان فارسی در تهران نیز به چاپ رسیده‌اند، استفاده نشده است. در آثار مذکور در باره‌ی نابینایی رودکی، زمان ورود شاعر به دربار، مناسبات او با قرامطه و امثال این‌ها دیدگاه‌های تازه‌ای بیان شده است.

در فصل‌های کتاب‌شناسی اثر هم نظم معینی به نظر نمی‌رسد؛ مثلاً در بخش کتاب‌های غیر ایرانی مقاله‌های میرزا تورسون‌زاده، کمال عینی، بقایف، نورمت‌اف، آلکسی کالپک‌اف و حق نظر نظر‌اف جای داده شده‌اند که نه کتاب، بلکه مقاله‌های عمومی بوده و در روزنامه‌ها به چاپ رسیده‌اند.
در بخش فرهنگ‌ها فرهنگ سخنوران خیام‌پور را در ردیف غیاث‌اللّغات، لغت‌نامه‌ی دهخدا و فرهنگ فارسی معین گذاشتن درست نیست؛ زیرا آن اثر فهرست کتاب‌شناسی است. بخش ترجمه‌ها بیشتر مقاله‌های محققان خارجی پیرامون رودکی را در بر می‌گیرد، نه ترجمه‌ی آثار شاعر را.
در بخش مقاله‌های غیر ایرانی به زبان اکثر مقاله‌ها اشاره نشده است. از این رو، خواننده گمان می‌کند که مقاله‌های تورسون‌زاده، دهاتی، خروموف، یوگنی ادواردویچ برتلس (1) زند، بلدیریف، محمد وفا بقایف، احمد اف، ایپیفانوا و امثال این‌ها به زبان تاجیکی چاپ شده‌اند. در حالی که مقاله‌های مذکور به زبان روسی در روزنامه‌ها و مجله‌های روسی انتشار یافته‌اند، ولی در کتاب هم عنوان مقاله‌ها و هم نشریه‌ها به زبان فارسی ثبت شده است. در همین بخش مقاله‌ی «رودکی و قرامطه» نوشته‌ی برتلس دانسته شده است، در حالی که این مقاله به پسر او آندری برتلس تعلق دارد. اثر معروف دانشمند هندی شبلی نعمانی شعرالعجم در ردیف لباب الالباب محمد عوفی، مجالس النّفایس علیشیر نوایی ریاض الشّعرای واله‌ی داغستانی در بخش تذکره‌ها جای داده شده است. به نظر ما اثر مذکور جنبه‌ی قوی تحقیقی داشته و با تاریخ ادبیات بیشتر قرابت دارد.
یکی از قسمت‌های بزرگ کتاب‌شناسی آثار رودکی بخش پایان‌نامه‌ها است که اساساً نام‌های پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد دانشگاه‌های ایران را (معادل رساله‌های دیپلمی در تاجیکستان) فرا می‌گیرد. اولاً، آن پایان‌نامه‌ها حکم دستنویس را داشته و از آن‌ها همه‌ی خوانندگان و محققان نمی‌توانند استفاده کنند؛ ثانیاً، چنین پایان نامه‌هایی در کشورهای دیگر نیز فراوانند که مورد استفاده قرار نگرفته‌اند. از این رو، در این بخش تنها ذکر پایان‌نامه‌های دکتری کافی بود.
بخش رودکی‌شناسان، که شرح حال گروهی از دانشمندان ایرانی و غیر ایرانی را در بر می‌گیرد، برای معرفی آن‌هایی که در تحقیق احوال و آثار شاعر سهم گذاشته‌اند خیلی سودمند است. ولی در این بخش در باره‌ی برتلس، عثمان‌اف، هادی‌زاده، طاهرجان اف، افصح زاده ستارزاده، سعدییف و امثال آن‌ها، که در رودکی‌شناسی سهم شایسته‌ای دارند، اطلاعاتی داده نشده است.
در کتاب‌شناسی آثار رودکی نه تنها آثار زیادی از رودکی‌شناسان غیر ایرانی، بلکه آثار محققان ایرانی در باره‌ی رودکی نیز وارد نشده‌اند. مانند مقاله‌ی محمدعلی سپانلو که دارای بازیافتی از آثار رودکی است، مقاله‌ی مفصل حسن ندیم‌خواه «عناصر تشکیل دهنده‌ی شعر در دیوان رودکی» و امثال این‌ها که اشاره‌ای به هیچ یک نشده است.
وقت آن رسیده است که با همکاری کتاب شناسان ایرانی و تاجیک یک فهرست کامل در باره‌ی احوال و آثار رودکی آفریده شود. این هم برای راهنمایی در شناخت شاعر ضروری است و هم به رشد رودکی شناسی یاری خواهد کرد.

از رودکی تا بهار

از رودکی تا بهار اثر ادیب و نویسنده‌ی ایرانی محمدعلی اسلامی ندوشن است در دو جلد. این کتاب سخنرانی‌های مؤلف را، که سال‌های 2001- 2002 (1380- 1381) در مؤسسه‌ی فرهنگی شهر کتاب تهران ایراد کرده است، در بر می‌گیرد. مقاله‌های مجموعه به شرح حال و آثار 22 شاعر معروف فارسی زبان سده‌های دهم و بیستم اختصاص داده شده‌اند. در آخر هر مقاله نمونه‌ای از آثار شاعر آورده شده است.
در فصل‌های اول کتاب: «درآمد»، «وضع کلی ادب فارسی»، «دوره‌ی سامانی» و «غزنوی و بعد» به طریق سؤال و جواب با شنوندگان درباره‌ی مسئله‌های عمومی ادبیات ایران و به خصوص وضعیت ادبیات در سده‌های دهم و یازدهم معلومات داده شده است.
مقاله‌ی «رودکی سمرقندی» با تأکید بر بزرگی و پرکاری شاعر شروع می‌شود. مؤلف سپس در باره‌ی کوری او تأکید نموده و رودکی را «اولین شاعر کور ایرانی» (2) می‌داند. او تأکید می‌کند که هر چند سرچشمه‌های قدیمی رودکی را «اکمه»، کور مادرزاد دانسته‌اند، ولی اشعار شاعر دلالت بر آن می‌نماید که «در دورانی از عمر بینایی داشته است».(3)
از موضوعات اشعار باقیمانده‌ی رودکی در از رودکی تا بهار به مسئله‌ی خوشگذرانی عمر و شادی طلبی توجه شده، و اشعار سروده‌ی شاعر در این موضوع مورد تحلیل قرار گرفته است.
اسلامی ندوشن در این صحبت دو شعر شاعر را به طور مفصل تحلیل نموده است. قصیده‌ی «مرا بسود و فرو ریخت هر چه دندان بود» را، که با نام «شکایت از پیری» معروف است، مؤلف «برجسته‌ترین شعر رودکی» می‌داند و آن را نه تنها شرح حال شاعر، بلکه «سرگذشت تقریباً ایران» و حتی «سرگذشت بشریت» هم می‌شمارد.(4)
تعزل «بهاریه‌ی» رودکی را مؤلف همچون نخستین شعری که در وصف طبیعت کشور سروده شده است مورد تحلیل قرار می‌دهد.
در پایان اسلامی ندوشن درباره‌ی مسئله‌ی زبان و سبک رودکی تأکید نموده بر قابل فهم بودن آن در امروز و در طول هزار سال خیلی کم تغییر یافتن زبانی فارسی دری تأکید می‌کند و سرّ آن را در کار و زحمت پیوسته‌ی رودکی و معاصرانش می‌داند.
برای نمونه دوازده شعر رودکی با توضیحات مختصر نقل می‌شود که به موضوعات گوناگون اختصاص دارند.

از رودکی تا اخوان

از رودکی تا اخوان عنوان مجموعه‌ی مقاله‌های ادبیات‌شناس ایرانی پروین دخت مشهور می‌باشد. مشهور پس از به پایان بردن دانشگاه آزاد مشهد در سال 1995 در مرکز تربیت معلم شهر مشهد، دانشگاه آزاد مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه پیام نور فریمان و دانشگاه آزاد نیشابور به تدریس تاریخ ادبیات ایران مشغول شده است. او در بیش از پنجاه کنفرانس و همایش علمی بین‌المللی و داخلی سخنرانی نموده است.
مجموعه‌ی از رودکی تا اخوان را سال 2006، انتشارات آهنگ قلم در مشهد چاپ کرده است، که هفده مقاله‌ی علمی را در موضوع‌های گوناگون ادبیات و عرفان در بر می‌گیرد. همان‌گونه که در «پیش سخن» مؤلف اشاره شده است، مقاله‌ها قبلاً در همایش‌های علمی ارائه شده‌اند یا در مجموعه و نشریه‌های گوناگون نشر شده‌اند. مقاله‌ی اولین مجموعه، «مروری بر تحقیقات مربوط به رودکی در زبان انگلیسی»، به بررسی رودکی شناسی در کشورهای انگلیسی زبان اختصاص داده شده است. مشهور در این موضوع در یک کنفرانس علمی، که سال 2003 در شهر دوشنبه برگزار شده بود، سخنرانی کرده است. این سخنرانی در قالب مقاله‌ای علمی در مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد نیز به چاپ رسیده است. مؤلف بررسی خود را با دایرة‌المعارف بزرگ بریتانیکا شروع نموده و معلومات داده شده در باره‌ی رودکی در آن اثر را نقل می‌کند و حسن و قبح آن را نشان می‌دهد. از جمله تأکید می‌شود که درمعلومات مذکور در ردیف اشاره به نکات مهم زندگی و آثار شاعر چون کوری، توانایی در بدیهه‌گویی، ذوق سلیم و قریحه‌ی سرشار، تعداد ابیات و انواع قالب‌هایی که شاعر در آن‌ها شعر سروده، «فضل تقدمش در ترتیب دیوان و تمیز انواع حماسه و غزل و خوش‌اقبالی اول و بدفرجامی پایان زندگی‌اش»(5) خطاهای آن را هم نشان داده که عبارت است از ذکر نادرست سال تولد شاعر و نام او.
از خاور شناسانی که بار نخست در باره‌ی رودکی پژوهش کرده‌اند از کلبروک یاد می‌شود که در ضمن مقاله‌اش «اسامی خاص مسلمانان» در باره‌ی رودکی سخن رانده است. همچنین در باره‌ی آثار خاور شناسانی همچون اربوتنات، ادوارد چرلز پیکرینگ، (6) براون، جکسون، (7) روبن لیوی، (8) دنیسن راس، آرتور آربری (9) و نظر آن‌ها در باره‌ی رودکی به تفصیل بحث می‌شود. از جمله درباره‌ی خاورشناس انگلیس دنیسن راس سخن رانده و مشهور دو مقاله‌ی او را، که به آثار آدم الشعرا اختصاص دارند، مورد بررسی قرار می‌دهد و ارزش آن‌ها را در جدا کردن اشعار رودکی از دیوان منسوب به قطران و معیّن نمودن اشعار اصیل رودکی، به خصوص قصیده‌ی «مادر می» نشان می‌دهد.
مقاله‌های «از رودکی تا اخوان» برای تحقیق رودکی‌شناسی در کشورهای غرب و معین کردن مقام و شهرت شاعر خیلی سودمند است.

دانشنامه‌ی رودکی و ویژگی‌های آن

دانشنامه‌نگاری تاریخ بسیار قدیم و سنت‌های غنی داشته که نمونه‌های نخستین آن را در ادبیات یونان و روم قدیم و ایران باستان می‌توان پیدا نمود. محقق ایرانی مهناز مقدسی دینکرد را «اولین دانشنامه‌ی فارسی (10) می‌داند که بر اساس اوستا نوشته شده و از نُه کتاب عبارت است و مهم‌ترین اطلاعات را در باره‌ی دین زردشتی در بر می‌گیرد.
کتاب‌های بندهشن، دادستان دینی و زاداسپرم (زادسپرم) را نیز از جمله‌ی دانشنامه‌های تا پیش از اسلام دانسته‌اند که به طلبات این نوع اثر جوابگویند، زیرا در آن‌ها به طور جامع و کلی درباره‌ی دین و آیین زردشتی آگاهی‌هایی داده شده است.
در ابتدای دوره‌ی اسلامی تألیف دانشنامه‌ها به زبان عربی گسترش پیدا می‌کند که احصاء العلوم ابونصر فارابی، جوامع‌العلوم ابن فریعون، مفاتیح‌العلوم محمد خوارزمی از نمونه‌های برجسته‌ی آن‌ها به شمار می‌روند.
در سده‌های میانه، به خصوص در سده‌های دهم و پانزدهم به زبان فارسی دری دانشنامه‌نویسی رواج پیدا می‌کند و یک سلسله دانشنامه‌های منظوم و منثور به وجود می‌آیند. یکی از اولین دانشنامه‌های منظوم دانشنامه‌ی حکیم میسری است که در باره‌ی بیماری‌های انسان از موی سر تا ناخن پای معلومات به دست می‌دهد و قبل از القانون فی الطب ابوعلی ابن سینا، که جهانیان همچون دانشنامه‌ی مکمل طبی به آن می‌نگرند، در سال 980 آفریده شده است. ولی دانسته نیست که چرا مهناز مقدسی این کتاب مهم را نادیده گرفته و ادعا دارد که «عنوان دانشنامه نخستین بار در کتاب دانشنامه‌ی علایی - اثر ابن سینا - به کار رفت» (11) و شرح دانشنامه‌های فارسی را با این اثر ابن‌سینا آغاز نموده است. در حالی که خود حکیم میسری اثرش را دانشنامه نامیده و بر جنبه‌ی عمومی و جامع بودن آن تأکید نموده است:

بانجامید دانشنامه‌ی من،*** برآمد زو مراد و کامه‌ی من.

جای دیگر به محتوای اثر اشاره شده است.

من این نامه به کام دل بگفتم،*** بسی علم اندر این نامه نهفتم.
نشان دردهای گونه‌گونه،*** بگفتم من ترا چون و چه گونه.
علاج دردمندان نیز گفتم،*** به هر دردی علاجی چند جستم.
و نام دارو وهم طبع دارو،*** در این نامه بگفتستم هر دو...

همان گونه که می‌بینیم، دانشنامه‌ی میسری به طلبات دانشنامه‌های تخصصی طبی جواب می‌دهد.
در پایان سده‌ی بیستم و ابتدای سده‌ی بیست و یکم که دوره‌ی رشد و گسترش اطلاعات و اطلاع‌رسانی است، دانشنامه‌نگاری رواج پیدا نمود. حالا در کشورهای گوناگون عالم انواع مختلف دانشنامه‌ با تعداد زیاد به چاپ می‌رسند. امروز حتی انواع الکترونیکی و اینترنتی دانشنامه‌ها به وجود آمده‌اند.
تنها به زبان فارسی در ایران و خارج از آن بیش از صد دانشنامه در حال تألیف و نشر است که دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی و دانشنامه‌ی جهان اسلام، دانشنامه‌ی ادب فارسی، دانشنامه‌ی زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره و دایرة‌المعارف سازهای ایران نمونه‌های برجسته‌ی آن‌هایند.
در تاجیکستان نیز در این دوره دانشنامه‌نگاری رواج پیدا کرد که تألیف و نشر انسیکلوپدیای ساویتی تاجیک در هشت جلد و انسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک در سه جلد گواه آن است. حالا حکومت جمهوری تاجیکستان برای نشر دانشنامه‌ی ملی تاجیک در پانزده جلد تصمیم گرفته است که این به رشد و توسعه‌ی دانشنامه‌نگاری در کشور یاری خواهد رساند.
همان‌گونه که ذکر شد دانشنامه نوع‌های گوناگون دارد، که دانشنامه‌ی تخصصی انفرادی یکی از آن‌هاست. متأسفانه این نوع دانشنامه در ایران، تاجیکستان و سایر کشورهای فارسی‌زبان رواج نیافته است. تا جایی که اطلاع داریم در این زمینه تنها دانشنامه‌ی علی (علیه‌السلام) در دوازده جلد به چاپ رسیده است، که آن هم بیشتر به مجموعه‌ی مقالات مانند است.
درباره‌ی ادیبان بزرگ عالم همچون لرمانتوف، پوشکین، شوچنکو، آبای، پتروس بروکا و کسانی دیگر دانشنامه آفریده شده، ولی تا حال در باره‌ی یک ادیب و دانشمند معروف فارس و تاجیک چنین اثری به وجود نیامده است. در حالی که تعدادی از ادیبان ما شهرت جهانی داشته و در تاریخ تمدن عالم دارای جایگاه بلند می‌باشند.
پایه‌گذار ادبیات فارس و تاجیک، آدم‌الشعرا ابوعبدالله جعفر ابن محمد رودکی یکی از آن‌هاست. هر چند در باره‌ی رودکی رساله و مقاله‌های زیاد تحقیقاتی نوشته شده و چندین اثر جامع به زبان‌های گوناگون به طبع رسیده است، ولی تا حال یک اثر کامل کلی آفریده نشده است که همه‌ی پهلوها و جنبه‌های روزگار و آثار او را فرا گیرد، از این رو، اندیشه‌ی آفریدن دانشنامه‌ی رودکی در اواخر سده‌ی بیستم چندین بار به میان آمده بود، ولی شروع آن به تأخیر می‌افتاد. در نهایت، سال 2006 شعبه‌ی از نو تأسیس شده‌ی تاریخ ادبیات پژوهشگاه زبان و ادبیات رودکی به این که مهم دست زد و آن را به عنوان یک نقشه‌ی فعالیت علمی برای سال‌های 2006- 2010 تصویب نمود. همان سال با سعی، تلاش و پی‌گیری‌های کارمندان شعبه، لغتنامه‌ی دانشنامه‌ رودکی (مدخل‌نامه) آماده شد و به تعداد صد نسخه چاپ و به رودکی شناسان و مرکز‌های علمی و فرهنگی فرستاده شد. در باره‌ی این لغت‌نامه، که بیش از 2800 مدخل را در بر می‌گرفت، محققان زیاد اظهار نظر نموده و پیشنهادهای سودمند بیان کردند. لغت‌نامه پس از دو مرتبه بررسی شدن در جلسه‌ی شورای علمی پژوهشگاه زبان و ادبیات رودکی خیلی تکمیل یافت و تعداد مدخل‌های آن تقریباً به پنج هزار رسید.
همان‌گونه که معلوم است دانشنامه‌ها پیش از همه جنبه‌ی اطلاعاتی دارند. در دانشنامه‌ی رودکی نیز سعی می‌شود که راجع به همه‌ی جوانب روزگار و آثار شاعر اطلاعات ضروری ثبت شود. یعنی این اثر فراگیرنده‌ی کل معلومات قابل دسترس پیرامون رودکی است. از این اثر خواننده‌ای که معلومات کافی ندارد می‌تواند در باره‌ی هر چه مربوط به رودکی و زندگی، آثار و زمان، اندیشه، موضوعات آثار، هنر و امثال آن‌هاست معلومات پیدا کند. مثلاً نام رودکی بر کدام خیابان و کوچه‌ها، مؤسسات و مرکزها گذاشته شده و دارندگان جایزه‌ی به نام او کیانند، زادگاه شاعر در کجاست، چه وضعی دارد و امثال این‌ها، این اطلاعات دقیق و صحیح بوده و از سرچشمه‌های معتَمد گرفته شده‌اند. مأخذ اطلاعات طبق مقررات قبول شده نشان داده می‌شود.
در بعضی دانشنامه‌ها، از جمله در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، دایرة‌المعارف جهان اسلام، دانشنامه‌ی ایرانیکا...، مقاله‌ها بیشتر جنبه‌ی علمی و تحقیقی داشته و ملاحظه‌ها بر اساس دلیل و برهان بیان شده‌اند. در اکثر مقاله‌های دانشنامه‌ی رودکی نیز این روش علمی پیش گرفته شده است. به خصوص مقاله‌هایی که به احوال و آثار، اندیشه و افکار، سبک و مهارت سخنوری رودکی و شعرهای جداگانه‌ی او اختصاص دارند و جنبه‌ی تحقیقی داشته و سطح و حالت کنونی رودکی‌شناسی را نشان می‌دهند.
سعی می‌شود که در مقاله‌ها آخرین دستاوردهای علمی رودکی‌شناسی عالم استفاده شده و نتیجه‌ی جست و جوهای علمی دانشمندان کشورهای گوناگون جمع‌بندی شود. همچنین بحث پیرامون مسائل حل نشده‌ی رودکی‌شناسی ادامه می‌یابد. مثلاً در باره‌ی کوری رودکی بیش از هزار سال است که بحث ادامه دارد. هر چند طاهر جان‌اف این بحث را تا اندازه‌ای جمع‌بندی نموده، و در اثر خود بیش از هفتاد صفحه را به این مسئله اختصاص داده، و به نتیجه‌ی قطعی رسیده است که شاعر کور مادر زاد بوده، در مقاله به این موضوع پرداخته شده و بحث بر سر موضوع مذکور ادامه یافته و فرضیه‌ی نو پیشنهاد می‌شود.
مقاله‌ی کلی اول «ابوعبدالله رودکی» دارای هر دو جنبه‌ی اطلاعاتی و علمی بوده و به طور عمومی در باره‌ی احوال و آثار شاعر، درجه‌ی تحقیق او، مقام و شهرتش معلوماتی می‌دهد. سپس مقاله‌ها از روی ترتیب الفبای تاجیکی ارائه می‌شوند. عنوان اثرهای محققان خارجی در ترجمه‌ی تاجیکی و در صورت ضرورت در قوسین (کمان) به زبان اصل ثبت می‌شود. سنه‌های تاریخی اساساً به سالشماری میلادی داده می‌شوند، ولی در موارد ضروری سالشماری هجری نیز ذکر می‌شود نام‌های تاریخی و جغرافیایی در شکل تاریخی ثبت شده و در قوسین (کمان) به شکل کنونی آن‌ها اشاره می‌شود. مثلاً کِش (شهرسبز)، جیحون (آمو) و..
رودکی نه تنها شاعر بزرگ، بلکه دانشمند برجسته‌ای هم بود و بی‌سبب نیست که با عنوان حکیم مشهور است. این را آثار باقیمانده‌ی شاعر هم به ثبوت می‌رساند. از این رو، در دانشنامه‌ی رودکی به شرح و توضیح اصطلاحات علم‌های گوناگون، به خصوص نجوم، گیاه‌شناسی، طب، جانورشناسی، معدن‌شناسی، فلسفه، فقه و امثال آن‌ها، توجه خاص شده است. همچنین به وضع علم در زمان رودکی توجه شده و در باره‌ی علم‌های آن دوره معلومات داده می‌شود.
نقش رودکی در رشد و تکامل زبان پارسی دری خیلی بزرگ است. او و معاصران سخنورش زبان را به حدی صیقل دادند که تا امروز ادامه پیدا کرده و خیلی کم تغییر یافته است. به عبارت دیگر، محض آثار بی‌زوال رودکی، فردوسی و همعصران آن‌ها باعث ماندگاری زبان فارسی تاجیکی در طول بیش از هزار سال شده است. بنابراین، در دانشنامه همه‌ی کلمه‌هایی که در آثار رودکی مورد استفاده قرار گرفته‌اند شرح و توضیح داده می‌شوند یا سعی می‌شود که علاوه بر معنی اصلی کلمه‌ها به تابش‌های خاص معنایی آن‌ها در اشعار باقیمانده‌ی رودکی، معنای مجازی کلمه‌ها، نقش آن‌ها در آفریدن تصویرهای بدیعی، صور خیال و امثال این‌ها نیز توجه شود. یعنی در شرح واژه‌ها در موارد ضروری تحلیل زبان‌شناسی، زیبایی‌شناختی و سبک‌شناسی با هم به کار گرفته می‌شوند. همچنین در پایان دانشنامه، بسامد واژه‌های آثار شاعر داده می‌شود، که این برای تحقیق قیاسی زبان آثار ادیبان دیگر هم سودمند خواهد بود. درباره‌ی همه‌ی منابع موجود تاریخی و ادبی، که در آن‌ها ذکر رودکی رفته است، معلومات داده می‌شود.
در باره‌ی احوال و آثار رودکی محققان زیادی اثرهای گوناگون علمی و عمومی آفریده‌اند، که در باره‌ی همه‌ی آن‌ها جای دادن مقاله در دانشنامه امکان‌پذیر است. همچنین اثرها در سطح و درجه‌ی گوناگون ایجاد شده‌اند. بنابراین، در باره‌ی آن‌ها درموارد زیر مقاله داده می‌شوند:
1. محققانی که بی‌واسطه در باره‌ی رودکی کتاب تألیف کرده‌اند (مانند صدرالدین عینی، سعید نفیسی، میرزایف، براگینسکی).
2. محققانی که در ضمن اثرهای کلی و جامع در باره‌ی رودکی توقف کرده‌اند مانند براون، شبلی نعمانی، ذبیح‌الله صفا، کریمسکی برتلس، بهاالدین اوف).
3. محققانی که در باره‌ی رودکی بیش از دو مقاله‌ی علمی نوشته‌اند مانند هرمان اته، بدیع‌الزمان فروزانفر، مختاراف، شفیعی کدکنی، زند، ستارزاده و...).
4. کتاب‌های جداگانه در باره‌ی رودکی مانند استاد رودکی، عینی، محیط زندگی، احوال و اشعار رودکی سعید نفیسی، ابوعبداله رودکی، میرزایف و...).
5. مقاله‌هایی که دارای بازیافت‌ها، دلیل‌ها و ملاحظه‌های تازه‌ی علمی می‌باشند؛ صرف نظر از جای چاپ (مانند «بیتی باز یافته از چکامه‌ی بخارا» اثر محمدعلی سپانلو «دو بیت نو از آثار رودکی» اثر شهاب‌الدین‌اف و...).
6. مقاله و گزارش‌هایی که درباره‌ی حادثه و پدیده‌های مربوط به رودکی خبر می‌دهند (مانند «سالانه‌ی رودکی»، «تیّاری (آمادگی) به جشن رودکی» و...).
در دانشنامه همه‌ی سندهای رسمی در باره‌ی رودکی شرح داده می‌شوند (قرار «درباره‌ی برگزاری جشن 1100 سالگی روز تولد کلاسیک بزرگ ادبیات تاجیک رودکی»، فرمان «درباره‌ی به قله‌ی بلندی‌اش 6300 متره‌ی قطار (رشته) کوه‌های درواز دادن نام رودکی»، قرار حکومت جمهوری تاجیکستان «درباره‌ی تجلیل جشن 1150 سالگی ابوعبدالله رودکی» و...). در باره‌ی همه‌ی مترجمان آثار رودکی، مصوران، مجسمه‌سازان، آهنگسازان، سرایندگان، هنرپیشگان و هنرمندان دیگر، که در رابطه با شاعر اثر آفریده‌اند، مقاله‌ی جداگانه داده می‌شوند.
راجع به شاعرانی که به رودکی چند شعر تقدیم کرده‌اند، مقاله‌های جداگانه داده می‌شود (لایق شیرعلی، سلیم ختلانی و...) ولی اگر او در این موضوع فقط یک شعر نوشته باشد، به آن شعر مقاله اختصاص داده می‌شود («به رودکی» فریدون جنیدی، «در پای هیکل استاد رودکی» جمعه قوّت). همه‌ی شعرهایی که در پیروی اشعار رودکی یا در ستایش رودکی نوشته شده‌اند مورد تحلیل قرار می‌گیرند و حسن و قبح آن‌ها نشان داده می‌شوند.
در باره‌ی رودکی روایت‌های زیاد خلقی موجودند، که آن‌ها درمقاله‌های جداگانه بررسی می‌شوند. در باره‌ی همه‌ی نوع‌های شعری که در آثار باقیمانده‌ی رودکی به نظر می‌رسند (امثال غزل، قصیده، رباعی، مثنوی، قطعه و...)، صنعت‌های بدیعی‌ای که در اشعار شاعر مستعملند، همه‌ی بحران‌های اوزان عروضی که استفاده شده‌اند و اصطلاحات مربوط به عروض و قافیه در اشعار شاعر شرح داده می‌شوند، در آخر دانشنامه جدول وزن و قافیه‌های اشعار باقیمانده‌ی رودکی ثبت می‌شود.
روزنامه، مجله و نشریاتی که آثار رودکی را چاپ کرده‌اند یا در باره‌ی احوال و آثار شاعر آثاری به چاپ رسانده‌اند در دانشنامه جای می‌گیرند (مثل جمهوریت، ادبیات و صنعت، صدای شرق، ادیب، عرفان، معارف، امیرکبیر و...).
بر این پایه در دانشنامه هر چه به رودکی ارتباط دارد گنجانده می‌شود تا خوانند مطلب دلخواهش را به آسانی پیدا نماید.
دانشنامه‌ی رودکی اگر از یک طرف به خوانندگان برای زود پیدا کردن اطلاعات ضروری مدد رساند، از سوی دیگر برای محققان و دانشمندان جهت تحقیق عمیق و گسترده‌ی احوال و آثار شاعر، و عموماً رشد و توسعه‌ی رودکی‌شناسی زمینه مهیا می‌نماید.
امید است که این اثر راه را برای آفریدن دانشنامه‌های فردوسی، ابن‌سینا، عمر خیام، ناصر خسرو، جلال‌الدین رومی، سعدی، حافظ، جامی، احمد دانش، بهار، شهریار، صدرالدین عینی و دیگر بزرگان علم و ادب باز نماید.

یاد یار

به مناسبت جشن 1150 سالگی رودکی در ایران نیز همایش‌های گوناگون علمی برگزار شد، از جمله شهریور سال 1385/ سپتامبر 2006 در تهران همایش بین‌المللی بزرگداشت رودکی برگزار شد، که مقاله‌های ارائه شده در آن همایش در ویژه‌نامه‌ای تحت عنوان یاد یار (گرد آورنده: شایا محمدی رفیع) به طبع رسیده است. یاد یار با مقاله‌ی دبیر علمی همایش مذکور بزرگ بیگدلی «جایگاه و ضرورت بزرگداشت رودکی، شعر و اندیشه‌ی او» آغاز می‌یابد، که در آن پس از تأکید بزرگی رودکی و شعر او هدف همایش بیان می‌شود: «هدف از برگزاری همایش بین‌المللی یکهزار و یکصدمین سال درگذشت ابوعبدالله جعفر رودکی کوششی در ایجاد انگیزه‌ی بیشتر در شناخت اندیشه و شعر رودکی و جست و جو در یافتن دیگر آثار اوست.»(12)
سپس پرسش و پاسخ‌ها با یک گروه دانشمندانی که در همایش شرکت کرده‌اند، مانند دبیر سیاقی، رادفر بزرگ بیگدلی، قبادی، نیکبخت و دبیران، تحت عنوان «نشستی با صاحب‌نظران: نقش رودکی در تکامل شعر فارسی» درج شده است. به سؤال اول، «چرا باید از رودکی تجلیل کرد و به معرفی بیشتر او پرداخت؟»، قبادی، دبیران، نیکبخت و رادفر پاسخ گفته و همه بر ضرورت و اهمیت بررسی احوال و آثار رودکی تأکید کرده‌اند. از جمله رادفر به چاپ تقریباً هزار کتاب و مقاله پیرامون رودکی در تاجیکستان اشاره نموده و می‌نویسد: «تجلیل از رودکی وظیفه‌ی همه‌ی اهل زبان، فرهنگ و ادب فارسی است. تجلیل از رودکی، تجلیل از شعر و زبان فارسی، هویت ایرانی و تجلیل از میراث گذاشته است».(13) به این ترتیب شرکت‌کنندگان مصاحبه به سؤال‌های زیر پاسخ گفته و پیرامون احوال و آثار رودکی و تأثیر او بر شاعران سده‌های بعد، اهمیت و شهرت آثار شاعر نکاتی بیان کرده‌اند: «نقش رودکی در تکامل شعر فارسی چیست؟» «بهره‌مندی شعر و اندیشه‌ی رودکی از شاعران پیش از خود به چه میزان بوده است؟» «تأثیر شعر و اندیشه‌ی رودکی را بر مردم عصر خود چگونه ارزیابی می‌کنید؟» ، «تأثیر عوامل جغرافیایی، سیاسی و فرهنگی (به ویژه در منطقه‌ی خوارزم و بخارا) را در پرورش شاعران دوره‌ای که رودکی سر آمد آن‌هاست، چگونه ارزیابی می‌کنید؟»، «آیا رابطه‌ی ادبی و فکری میان رودکی و دانشمندان و شاعران معاصرش وجود دارد؟»، «آیا می‌توان رودکی را با لقب "حکیم" مطرح نمود؟»، «موسیقیدانی رودکی چه تأثیری در ساخت هنری شعر او داشته است؟»، «رابطه‌ی متقابل شعر و اندیشه‌ی رودکی با هویت ایرانی چیست؟»...
در ضمن مصاحبه همراه به ملاحظات و دیدگاه‌های جالب، بعضی اندیشه‌های بحث‌انگیز و اصلاحی بیان شده‌اند. از جمله دبیر سیاقی در باره‌ی نقش رودکی در تکامل شعر فارسی سخن رانده و تأکید می‌کند که شاعر در برابر آثار دیگر ترجمه‌ی ارداویرافنامه و ترجمه‌ی دوران آفتاب را از خود به یادگار گذاشته است.» (14)
همان‌گونه که معلوم است، دوران آفتاب عنوان مثنوی‌ای است که به رودکی نسبت می‌دهند، نه ترجمه. در باره‌ی ترجمه‌ی اردویرافنامه در منابع اشاره یا آگاهی‌ای به نظر نمی‌رسد.
رادفر بر استادی رودکی در مرثیه‌گویی تأکید نموده و «شکایت از پیری» را نمونه‌ی برجسته‌ی مرثیه‌های او می‌داند. همه‌ی محققان آثار رودکی قصیده‌ی مذکور را شعر حسب حالی شمرده‌اند، که درست است؛ زیرا در آن شعر بیان احساس غم‌انگیز نه پس از وفات کسی، که خاص مرثیه است، بلکه از دوران پیری خود شاعر است که سروده شده.
در ضمن یکی از پاسخ‌های خود، قبادی شعر رودکی را با نظامی مقایسه نموده و می‌نویسد که «با خواندن آثارنظامی شعر او را عمیق‌تر، فرهنگی‌تر و حامل معارف بیشتری نسبت به شعر رودکی می‌یابیم».(15) به نظر ما مقایسه‌ی مذکور اساس منطقی ندارد؛ زیرا همان‌گونه که در مصاحبه هم چند بارتکرار و تأکید شده است، از آثار رودکی به مقدار خیلی کم، آن هم اکثراً ابیات پراکنده باقی، مانده‌اند. چنانچه اگر مثنوی کاملی از رودکی باقی مانده بود، در آن صورت آن را با مثنوی‌های کامل نظامی مقایسه کرده و آنگاه ممکن بود که به نتیجه‌ای برسیم.
در یاد یار همچنین مصاحبه‌ی جداگانه‌ای با تسبیحی، که سال‌های طولانی در پاکستان کار کرده است، تحت عنوان «رودکی در شبه‌قاره» جای داده شده است، که در آن درباره‌ی تأثیر اشعار رودکی بر شاعران هندو پاکستان، به خصوص تضمین و پیروی‌های آن‌ها از قصیده‌ی مشهور «بوی جوی مولیان»، سخن رفته است.
در پایان یاد یار معرفی اعضای کمیته‌ی علمی همایش، چکیده‌ی مقالات همایش و منبع‌شناسی رودکی، که شامل فهرست مختصر کتاب‌ها، مقاله‌ها و پایان‌نامه‌های دانشگاه‌های ایران است و چند نمونه از اشعار شاعر، آورده شده‌اند، که اهمیت راهنمایی دارند.

پی‌نوشت‌ها:

1. Evgeny Edvardovich Berthels.
2. اسلامی ندوشن، از رودکی تا بهار (در باره‌ی بیست‎‌ و چند شاعر برگزیده‌ی ایران)، ص 43.
3. همان‌جا.
4. همان، صص 49-50.
5. مشهور، از رودکی تا اخوان (هفده مقاله در ادب و عرفان)، ص 5).
6. Edward Charls Pikerning.
7. Jackson.
8. Reuben Levy.
9. Arthur John Arberry.
10. مقدسی، دانشنامه‌های ایرانی، ص 37.
11. همان، ص 11.
12. محمدی رفیع، یاد یار (ویژه‌نامه‌ی همایش بین‌المللی بزرگداشت ابوعبدالله جعفر رودکی)، ص 3.
13. همان‌جا.
14. همان، ص6.
15. همان، ص 15.

منبع مقاله :
ملا احمداف، میرزا؛ (1393)، پیرامون رودکی و رودکی شناسان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول