تعریف جاهلیت
الف - معنای لغوی
اهل لغت معانی متعددی را برای معنای لغوی جاهلیت بیان کرده‌اند.دربرابر علم:
درکتاب‌های لغت العین (1) و لسان العرب (2) جهل در مقابل علم قرار گرفته است و جاهل کسی است که کاری را بدون علم انجام دهد.دربرابر حلم:
جواد علی کلمه‌ی جهل را به معنای سفاهت، غضب، تلسیم نشدن در برابر اراده و حکم و شریعت الهی استنباط کرده است و با استناد به آیه‌ی 63 سوره‌ی فرقان (3) می‌گوید: «مقصود از جاهل، نادان نیست، بلکه اشخاص متکبر و پرنخوت است». (4)اسلام پژوهانی همچون گلدزیهر و ایزوتسو نیز جهل را در برابر حلم، و عصر جاهلیت را دوران سرکشی دانسته‌اند که شامل خشونت، استبداد، خودپرستی، حماقت، سفاهت و نظایر آنهاست. (5)
در برابر عقل:
می توان گفت که جاهلیت، هم جهل و نادانی و هم کارهای سفیهانه و دور از عقل و افکار غلط و غیر عقلایی را شامل می‌شود.عرب آن روز جزیرةالعرب مردمی دس نخوانده و بدون علم و دانش بودند، اما اگر در فرهنگ اسلامی به مردم آن روزگار «جاهل» گفته می‌شود، به دلیل بینش غلط و دور از عقل و منطق آنها و پیروی از آداب و رسوم خرافی و صفات زشتی مانند خودپسندی، فخرفروشی، کینه توزی و ... است. در فارسی عوامانه، کلمه‌ی «نفهمی» به آن اطلاق می‌گردد. (6)
با رجوع به روایات اسلامی نیز می‌توان به این نتیجه رسید که عقل در برابر جهل قرار دارد؛ چنان که در تمامی روایات باب عقل و جهل اصول کافی، جهل در مقابل عقل قرار گرفته است. برای نمونه به دو روایت اشاره می‌شود:
الف - قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «یا علی، لا فقر اشدّ من الجهل و لا مال اعود من العقل؛ (7) ای علی، فقری سخت‌تر از نادانی و سرمایه‌ای بهره ده‌تر از خرد نیست».
ب - از ابن عباس نقل شده است که در اثبات جاهلیت عرب همین آیه بس: (8) «قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلاَدَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا مَا رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِرَاءً عَلَى اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ مَا کَانُوا مُهْتَدِینَ؛ (9) زیان کردند کسانی که به سفاهت، بی هیچ حجتی، فرزندان خود را کشتند و به خدا دروغ بستند و آنچه را به ایشان روزی داده بود، حرام کردند. اینان گمراه شده‌اند و راه هدایت را نیافتند.»
ب - معنای اصطلاحی
در اصطلاح، به دوران قبل از ظهور اسلام، جاهلیت گفته می‌شود. (10)1. محدوده‌ی زمانی جاهلیت
علما در مشخص کردن محدوده‌ی زمانی عصر جاهلی اختلاف نظر دارند. دقیقاً مشخص نیست که به چه دورانی عصر جاهلی اطلاق می‌شود. جاهلیت را در این سه دوره دانسته‌اند: 1- دوره‌ی بین نوح (علیه السلام) و ادریس (علیه السلام)؛ 2. دوره‌ی بین موسی (علیه السلام) و عیسی (علیه السلام)؛ 3. دوره‌ی فترت بین عیسی (علیه السلام) و محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) که با ظهور اسلام و نزول وحی یا فتح مکه به پایان رسیده است. (11)بنابر نقل مشهور، جاهلیت از نظر محدوده‌ی زمانی به دورانی در حدود دو قرن قبل از اسلام اطلاق می‌شود. جواد علی و شوقی ضیف، جاهلیت را از نظر زمانی، به دوران مابین 150 تا 200 سال قبل از اسلام توسعه داده‌اند. (12)
رسول جعفریان در این باره می‌نویسد: «از نظر زمانی، دوران قبل از بعثت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را، تا حدود 150 و حداکثر 200 سال، دوران جاهلی می‌نامند. اما در نظر دقیق، آنچه از حوادث نقل شده‌ی این دوره می‌توان پذیرفت، حوادثی است که تا حدود عام الفیل، یعنی چهل سال قبل از بعثت رخ داده است. از حوادث پیش از آن تا حدود 200 سال اشعار و اخبار نقل شده ولی درصد صحت آنها اندک است. در مورد تاریخ عرب قبل از این دو قرن، شاید فقط در یک مورد قرآن اشاره دارد که همان قضیه آمدن حضرت ابراهیم (علیه السلام) و اسماعیل (علیه السلام) و‌هاجر به وادی غیر مزروع مکه است. در تورات نیز اشاراتی وجود دارد که اطمینان بخش نیست.» (13)
خلاصه، آنچه بیشتر نویسندگان تاریخ عرب جاهلی بر آن اتفاق نظر دارند، اطلاق جاهلیت بر یکی دو قرن قبل از ظهور اسلام است.
پی‌نوشت‌ها:
1. خلیل فراهیدی، العین، ج1، بی جا: اسوه، 1414 ق، ص 327.
2. ابن منظور، لسان العرب، به تحقیق علی شیری، ج2، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1408ق، ص 402.
3. بندگان خدای رحمان کسانی هستند که در روی زمین به فروتنی راه می‌روند و هنگامی که جاهلان با آنها خطاب کنند، با زبان خوش و سلامت جواب دهند.
4. جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج1، بغداد: جامعة البغداد، 1413 ق، ص 40.
5. توشیهیکو ایزوتسو، ساختمان معنایی مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، ترجمه‌ی فریدون بدره ای، بی جا: قلم، 1360 ش، ص 34.
6. جعفریان، رسول، سیره‌ی رسول خدا، ج1، 1385، ص76.
7. محمدبن یعقوب کلینی، اصول الکافی، به تحقیق محمدجعفرشمس الدین، ج1، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1411 ق، ص 69.
8. محمودشکری آلوسی، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، به تحقیق محمدبهجة الأثری، ج1، بیروت: دارالکتب العلمیة ص 20.
9. انعام، آیه‌ی 140.
10. محمود شکری آلوسی، پیشین، ص 15.
11. همان، ص 17.
12. جوادعلی، پیشین، ص 73؛ شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، قاهره: دارالمعارف، 1994م، ص 83.
13. جعفریان، رسول، سیره‌ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، ج1، ص 74.
مشهدی علی پور، مریم؛ (1390)، مطالعه‌ی تطبیقی جایگاه زن در جاهلیّت، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات امیرکبیر، چاپ اول
