۱- كتابی درباره جبل عامل
استاد و محقق فرانسوی خانم دکتر سابرینا مِروَن ، استاد دانشگاه پاریس و محقق برجسته مرکز مطالعات ملی فرانسه و نویسنده چندین کتاب و تعداد زیادی مقاله درباره تشیع است و در سالهای اخیرکتاب بسیار مهمی منتشر کرده که در اصل رساله دکتری بوده و پس از اصلاحاتی منتشر شده است .این کتاب در حقیقت به یکی از مهمترین دوره های تشیع معاصر پرداخته است ، دوره ای که تا کنون تحقیق قابل توجهی درباره آن حتی از سوی شیعیان انجام نشده است . این کتاب که خوشبختانه به عربی هم ترجمه شده ( سال ۲۰۰۳ دار النهار ، بیروت ) ، درباره تشیع جبل عامل در آغاز دوران جدید و شکل گیری دولت لبنان در سال ۱۹۲۶ م است و می کوشد از زاویه نقش اصلاح طلبان شیعی جبل عامل ، مراحل شکل گیری تشیع را در لبنان معاصر و حتی در کل منطقه شامات ( به ویژه سوریه ) به عنوان یک طائفه مذهبی – سیاسی مورد مطالعه قرار دهد . محدوده بحث او البته , تا پایان دوره زعامت دینی مرحوم سید عبد الحسین شرف الدین را شامل می شود و به بحث درباره امام موسی صدر نمی پردازد . با این وصف بحث او درباره این دوره ، زمینه تاریخی ظهور امام موسی صدر و شکل گیری مجلس اعلای شیعیان لبنان را مورد مطالعه قرار می دهد .
در این کتاب مولف به این نکته بسیار مهم پرداخته که چگونه تشیع جبل عامل در ارتباط با تشیع عراق و ایران رشد و گسترش یافته است . رشد تفکرات مدرن و تجدد خواهانه در شیعیان جبل عامل و همچنین تاثیرات تفکر نوزایش اسلامی بر جبل عامل از نکات مهم این کتاب است.
۲- تاریخ و عقاید شیعه
کتابی در رابطه با تشیع از سوی استاد دانشمند و محقق جناب آقای دکتر محمد علی امیر معزی با همکاری آقای دکتر کریستیان ژامبه فیلسوف فرانسوی و استاد برجسته فلسفه اسلامی در مدرسه عالی مطالعات سوربن به چاپ رسیده است با عنوان : تشیع چیست ؟ ( سال ۲۰۰۴ ، انتشارات فیارد ) که حائز اهمیت بسیار است . دکتر امیر معزی هم اكنون استاد کرسی هانری کربن در مدرسه عالی سوربن است .فصول این کتاب از این قرار است :
۱- بنیادهای دکترین و آغازگاههای تشیع
شامل :- ریشه ها و جهان بینی : بینش پیکار جو و بینش ثنوی
- آغازگاههای تشیع : شخصیتهای مقدس و شاخه های اصلی ، تبارهای امامان (ع ) ، تبار شناسی امامان (ع) و اختلافات بزرگ تشیع
۲ – سرچشمه ها و محتوای آموزش های مقدس
شامل:- سرچشمه های بنیانگذار ( قرآن و حدیث ، حدیث شیعی، قرآن شیعی )
- آموزش ها و طبقات آن ( حقوق شرعیات ، تئوری تشکیل جهان و مطالعه منشاء انسان ، آخرت شناسی ، بعد جمعی ، بعد فردی ، کلام و امام شناسی )
- ولایت : کانون ایمان
- تفسیر نمادین : تاویل( تفسیر باطنی عمومیت یافته ، میراث مسیحایی ، تمثیل یا نماد ، تفسیر از امام صادر می شود و به امام باز می گردد ، تفسیر ارتباطات )
۳ – انقلاب تاریخی شیعه
شامل:- ریشه های کهن تشیع سیاسی ( آل بویه و مدرسه تاریخ ، مدرسه حله ، صفویه تا امروز )
- جلو ه هایی از قدرت حقوقی – کلامی
- هواداران سنتهای اصلی
- فلسفه سیاسی ( مسئله اقتدار ، تفکر در برابر شورش ، ضرورت رهبر حقیقی، آرمان سیاسی و سیاست آرمانی ، دین جمعی و دین باطنی )
۴ – تشیع ، خرد و فلسفه
شامل:- کمال اخلاقی و تأمل
- فلسفه و ادغام فرهنگی
- چند شاخص تاریخی
- از پرسمان وجود تا ذات خداوند
- مقصد انسان
- از مشهود تا نامشهود
این کتاب در حقیقت با بررسی تاریخی شکل گیری تشیع و مفاهیم دینی و سیاسی آن می کوشد تمایزهای جهان بینی اسلام شیعی را از نمونه سنی آن معاینه نشان دهد و بی تردید با توجه به اینکه در سطح عمومی تری نوشته شده و ویژگیهای خواننده اروپایی را درنظر گرفته ، در رویکرد و موضع خواننده غربی نسبت به تشیع تاثیر مثبتی خواهد گذاشت و به ویژه جنبه های معنوی اسلام شیعی را در مقایسه با نمونه مسحیت بی پرده نشان می دهد . در این کتاب تشیع نه به عنوان یک ایدئولوژی سیاسی بلکه به عنوان دین معنوی که در پیوند دائمی فراتاریخی با سرچشمه های معنویت ادیان کتاب است مورد بررسی قرار گرفته است . دیالوگ میان اسلام و مسیحیت از نقطه نظر مفاهیم استعلایی مشترک میان ادیان کتاب از پیامدهای این کتاب است .
۳- انتشار دو کتاب مهم کلامی
با مدیریت استاد دانشمند جناب آقای دکتر نصر الله پورجوادی , و با همکاری انجمن حکمت و دانشگاه آزاد برلین ( آلمان ), سری تازه ای برای انتشار مجموعه ای از متون کلامی و فلسفی اسلامی و شیعی در ایران تأسیس شده است که در این میان دانشمند اسلام شناس آلمانی خانم زابینه اشمیتکه برخی از تحقیقات خود را در این مجموعه منتشر خواهد کرد . اولین کتاب از این سری که به تازگی منتشر شده است , چاپ فاکسیمیله کتاب بسیار مهم شرح التذکره است ( به کوشش خانم زابینه اشمیتکه ) که شرحی است مجهول المؤلف بر کتاب التذکرة فی أحکام الجواهر والأعراض ابن متویه معتزلی که نسخه آن در کتابخانه مرحوم اصغر مهدوی موجود بوده است . درباره این کتاب بعدا خواهم نوشت؛ انشاء الله . اما کتاب دومی که در این سری همین روزها منتشر شده , کتابی کلامی بر مذهب شیعی امامی است از عصر ماقبل خواجه نصیر الدین طوسی و بر اساس مکتب کلامی ابوالحسین بصری و محمود ملاحمی ؛ با عنوان خلاصة النظر که مؤلف آن شناخته نیست . نسخه این کتاب در کتابخانه ملی فرانسه موجود است و تحقیق آن به کوشش پروفسور اشمیتکه و نویسنده این سطور سامان گرفته است . درباره این کتاب باز هم خواهم نوشت .۴- کتاب القراءات سیّاری
در شماره ما قبل اخیر ژورنال آسیایی، مقاله ای به قلم مشترک اتان کلبرگ و پروفسور محمد علی امیر معزی[۱]، دو محقق نامدار در زمینه تشیّع و حدیث شیعی منتشر شده است که هم حاوی یک خبر است و هم خود مقاله در حقیقت تحقیقی است مستقل درباره موضوع تحریف قرآن و باورهای تاریخی در این باره. خبر در حقیقت وعده انتشار نزدیک متنی کهن از مؤلفی امامی است که تاکنون تنها به صورت نسخه خطی در اختیار بود و هم اینک تصحیحی انتقادی از آن، آماده چاپ است: کتاب القراءات. این مقاله به زبان فرانسه است و در محوریت سیّاری، محدث نامدار امامی نیمه سده سوم قمری نوشته شده است، که همانطور که می دانیم در رابطه با موضوع قرآن و قراءات آن و تفسیر و تأویل شیعی آن کتابی نوشته بوده است با نام القراءات و یا التنزیل و التحریف. از این کتاب نسخه هایی البته نه چندان کهن باقی است و از جمله در کتابخانه آیة الله مرعشی در قم؛ و می دانیم که محدث نوری در کتاب فصل الخطاب خود به طور بنیادی بر آن تکیه کرده و مسئله تحریف را مورد بحث قرار داده است. کتاب سیاری گرچه در دسترس علمای شیعه بوده است، اما تاکنون چاپی مستقل از آن ارائه نشده بود و عمدتا متأخران از طریق کتاب نوری به احادیث آن دسترسی داشته اند. هم اینک این کتاب، چنانکه در این مقاله آمده، در آستانه نشر از سوی این دو محقق است و محققان ترجیح داده اند که مقدمه مفصل خود بر این متن مهم را به صورت مستقل نیز منتشر نمایند. این مقدمه با رویکردی تاریخی و بسیار روشمند و مستند به رشته تحریر درآمده و در آن به زمینه های موضوع تحریف از نقطه نظر اسلام شناسان غربی پرداخته شده است. در کنار این موضوع و بحث از ریشه های موضوع تحریف و زمینه های تاریخی این باور از سوی شماری از دانشمندان سده های میانه و نیز برخی علمای متأخر، سیاری، نویسنده این کتاب و نیز رویکرد او در بحث از قراءات و تفسیر / تأویل آیات قرآنی در مورد امامان مورد مطالعه قرار گرفته است. هر دو نویسنده پیش از این نیز به این موضوع پرداخته اند، کلبرگ در مقاله ای مستقل و نیز استاد امیر معزی در کتاب بنیادی خود با عنوان پیشوای ملکوتی. با این وصف تحقیق و تصحیح دقیق متن کتاب سیّاری و مقایسه احادیث و مطالب آن با سایر روایات و بررسی ریشه های این عقاید، به این دو محقق این فرصت را داده است که در این مقاله شخصیت و اندیشه و مبانی تاریخی سیاری را مورد مطالعه فراگیر قرار دهند. تاکنون کتابها و مقالاتی در زمینه تحریف منتشر شده که در شمار آنها می باید تحقیقات اتان کلبرگ، حسین مدرسی، بار اشر و برونر را نام برد.پی‌نوشت‌ها:
[۱] نک:
« Révélation et falsification : introduction à l’édition du Kitâb al-qirâ’ât d’al-Sayyârî », Journal Asiatique, ۲۹۳.۲, ۲۰۰۵, pp. ۶۶۳-۷۲۲.
۵- تحقیقی جدید درباره ابن کمونه، فیلسوف سده هفتم قمری بغداد
درباره فیلسوفان پس از عصر فخر رازی و معاصران و پیروان و شاگردان مکتب فلسفی خواجه نصیر طوسی، در سالهای اخیر تحقیقات و متون قابل توجهی منتشر شده است.
شناخت ما هم اینک از فخر رازی و اندیشه های فلسفی و کلامی وی و منابع آن فزونی یافته است. این امر به دلیل انتشار تعدادی از کتابهای مهم او مانند المطالب العالیه است. البته هنوز می بایست منتظر ماند تا کتابهای الملخص و نهایة العقول او نیز تصحیح و منتشر شوند. آشنایی ما با شاگردان و پیروان وی و فیلسوفانی مانند اثیر الدین ابهری و کاتبی قزوینی هم کم و بیش به دلیل انتشار پاره ای از متون و تحقیقات بیشتر شده است. البته هنوز ما با انتشار کامل آثار این دو تن فاصله داریم، کما اینکه آثار فلسفی و کلامی برخی از معاصران فخر رازی مانند افضل الدین غیلانی، شرف الدین مسعودی و سیف الدین آمدی نیز به طور کامل منتشر نشده است. ایمن شهاده هم اینک در مورد بخشی از این زمینه فعالیت می کند و اخیرا کتابی نیز درباره فخر رازی منتشر کرده است. از دیگر سو متونی تازه نیز از خواجه نصیر طوسی، قطب الدین شیرازی، قطب الدین رازی، علامه حلی و برخی دیگر از فیلسوفان و متکلمان عصر مابعد خواجه نیز در سالهای اخیر انتشار یافته است. از دیگر سو، انتشار سفینه تبریز از سوی استاد پور جوادی زمینه تحقیقی فراگیر در رابطه با محیط فلسفی سده هفتم را فزونی بخشیده است. همچنین انتشار تحقیقاتی در رابطه با علامه حلی، بیضاوی، عضد الدین ایجی و برخی از فیلسوفان و متکلمان مکتب شیراز در یکی دو د هه اخیر، می تواند بررسی تحولات فلسفی و کلامی ما بین دو مکتب خواجه و مکتب اصفهان را روشنتر کند. در این میان مکتب فلسفی تبریز نیز مورد توجه شماری از محققان و از جمله دکتر پور جوادی قرار گرفته است. البته هنوز تحقیق متون کلامی بسیاری به ویژه متون کلامی امامی و متأثر از مکتب خواجه و علامه حلی در انتظار است، گرچه در سالهای اخیر متون کلامی زیادی از نویسندگان سده های هشتم و نهم قمری منتشر شده و کتابی نیز به زبان آلمانی و به صورت مفصل درباره ابن ابی جمهور احسایی از سوی زابینه اشمیتکه انتشار یافته است که می تواند تاریخ علم کلام را در این دوره روشنتر کند و مقدمات ظهور کتابهای کلامی دوره صفوی و نیز مکتب فلسفی اصفهان را تبیین نماید. در این میان شخصیتهایی مانند نصیر الدین قاشی و ابن العتائقی حلی به کلی مورد غفلت قرار گرفته اند. این به دلیل در دسترس نبودن شماری از تألیفات آنان است که فی المثل در مورد این دو تن باید به کتابخانه روضه غرویه حیدریه (حرم حضرت امیر) در نجف اشاره کرد که متأسفانه سالهاست از دسترس محققان به دور است و امید می رود با تحولات اخیر عراق راهی برای راهیابی به مخطوطات بسیار ارزشمند این کتابخانه که عمدتا به خط نویسندگان خود کتابها و یا به خط دانشمندان نامدار امامی است، فراهم گردد. البته هنوز برای نوشتن تاریخ جامعی برای کلام و فلسفه در سده های میان خواجه نصیر و مکتب اصفهان راه درازی در پیش داریم، اما به هر حال یکی از مهمترین شیوه ها برای پیشبرد چنین هدفی، تکنوشتها و مطالعات منفرد در رابطه با متکلمان و فیلسوفان این دوره زمانی است.
هم اینک کتابی در رابطه با ابن کمونه، فیلسوف نامدار سده هفتم قمری از سوی پروفسور زابینه اشمیتکه و دوست فاضل رضا پورجوادی به زبان انگلیسی (انتشارات بریل) منتشر شده است که حاوی شرحی از زندگی، مبانی اندیشه فلسفی و کتابشناسی مفصل و جامعی از ابن کمونه است و در بخش دوم کتاب نیز برخی از کتابها و رساله های وی منتشر شده است. این کتاب با مراجعه بسیار گسترده به منابع تاریخی و کتابشناختی و نیز مراجعه به تحقیقات جدید در رابطه با این فیلسوف نامدار تدوین شده است. از ابن کمونه تاکنون تنها چند کتابی منتشر شده بود (از جمله الجدید فی الحکمة و تنقیح الأبحاث). محققان، کما اینکه از خود کتاب پیداست، در نظر دارند دو سه متن دیگری از ابن کمونه را نیز در تهران منتشر کنند. پیش از این نیز از این دو محقق مقاله ای به صورت مشترک درباره منابع درة التاج قطب الدین شیرازی و سهم ابن کمونه منتشر شده بود. بی تردید این کتاب سهمی مهم و ارزشمند در تدوین تاریخ فکر فلسفی در دوره مورد بحث ما خواهد داشت. در پایان این یادداشت تنها برای نشان دادن اهمیت این دوره از اندیشه فلسفی و کلامی و نیز اهمیتی که کتابخانه حرم حضرت امیر برای گشودن راه این تحقیق برای محققان دارد، بر اساس فهرست منتشر شده این کتابخانه که سالها پیش در نجف تدوین شده، فهرستی از کتابهای فلسفی و کلامی مهم این کتابخانه را ، به نقل می آورم. امید است که ارائه این فهرست، عزم متصدیان امور فرهنگی را برای راهیابی هر چه زودتر به این کتابخانه مهم برانگیزاند:
۵۷۲ ـ ملتقط تلخیص المحصل
تألیف: ابن كمونة عز الدولة سعد بن منصور بن سعد بن الحسن بن هبة بن كمونة.
النسخة بخط ابن كمونة وجاء فی آخرها "وكان الفراغ منه انتخاباً ونسخاً فی العشر الأوسط من ذی القعدة سنة سبعین وستمائة هجریة..".
۵۷۵ ـ مجموعة فیها:
(أ) مصباح الأرواح فی الكلام
تألیف: القاضی ناصر الدین عبدالله بن عمر البیضاوی
فی آخر المجموعة كتابة لا تتبین لنا ماهی إلاّ قوله "منتصف جمادی الاُولى أربع وسبعین وسبعمائة، وكتب عبدالرحمن بن محمّد ابن العتائقی".
۵۷۶ ـ مجموعة فیها:
(أ) مفتاح الخیر فی شرح دیباجة رسالة الطیر
تألیف: الشیخ علیّ بن سلیمان البحرانی
(ب) رسالة میثم البحرانی الى نصیرالدین الطوسی
كتبت هذه المجموعة فی حیاة الشیخ علیّ بن سلیمان البحرانی الذی توفی سنة ۶۹۹ فجاء بعد اسمه على الورقة الاُولى من الكتاب الأول جملة "دام فضله". على المجموعة كتابة عبدالرحمن بن محمّد ابن العتائقی سنة تسع.. وسبعمائة.
۵۷۹ ـ مجموعة فیها:
(أ) المحیط الأعظم والبحر الخضم فی تأویل كتاب الله العزیز المحكم.
تألیف: السید ركن الدین حیدر بن علیّ بن حیدر الآملی.
هذه النسخة هی المجلد الأول من المجلدات الخمس كما هو مكتوب على الورقة الاُولى.
(ب) رسالة فی العلوم العالیة
تألیف: السید حیدر الآملی
المجموعة بخط السید حیدر نفسه، وتم الكتاب الأول سنة ۷۷۷، والكتاب الثانی ناقص الآخر. كتبت المجموعة برسم خزانة السلطان شاه شجاع، وعلى الورقة الاُولى صورة وقفیة لخزانة الإمام أمیرالمؤمنین (علیه السلام).
۶۰۸ ـ المفصل فی شرح المحصل
تألیف: علیّ بن عمر بن علیّ الكاتبی القزوینی
كتب فی حیاة المؤلف، لأنه بعد اسمه جاءت عبارة "أدام الله أیامه وأسبغ على الطالبین إحسانه"، وأول النسخة ناقص یبدأ بـ "من معلول واحد خلافاً للفلاسفة والمعتزلة".
۶۱۱ـ شرح الكشف
"كشف الأسرار عن غوامض الأفكار" فی المنطق هو للقاضی أفضل الدین محمّد بن ناماور بن عبدالملك الخونجی الشافعی، وشرحه علیّ بن عمر بن علیّ الكاتبی القزوینی، وأظن أنّ هذه النسخة من جملة شرحه، وهی قدیمة نفیسة ناقصة الآخر، وهی الجزء الثانی من الكتاب تبدأ بالفصل الثامن فی القیاس وتنتهی بقوله "فالصغرى إما أن تكون اتفاقیة.. استلزمتا سلب الموافقة به.."، أوقفها عزالدین بن علیّ بن حیدر العلوی الحسینی.. فی الرابع عشر جمادی الاُولى سنة ۸۶۸
۶۱۵ ـ المفصل فی شرح المحصل
تألیف: علیّ بن عمر بن علیّ الكاتبی القزوینی
من متروكات السید جلال الدین عبدالله بن شرفشاه الحسینی، واُوقفت على الحرم العلوی سنة ۸۱۶، وعلى الورقة الاُولى تملك محمّد بن مسعود بن عمر الحنفی وعبدالله بن الحسین بن حمّاد وآخرین، وهی برسم خزانة نجم الدین أبی القاسم جعفر بن السعید المرحوم عفیف الدین.
۶۲۴ ـ شرح حكمة الاشراق
تألیف: قطب الدین محمّد بن مسعود بن مصلح الشیرازی
المتن مكتوب بالأحمر، وفی آخر النسخة "فرغت من كتابته فی أوائل رجب سنة ۷۲۹ ناقلا من نسخة منقولة من الأصل بخط المصنف"، وهی من متروكات السید جلال الدین عبدالله بن شرفشاه الحسینی، واُوقفت على الحرم العلوی سنة ۸۱۶.
۶۳۰ ـ مجموعة فیها:
(أ) الایضاح والتبیین فی شرح مناهج الیقین
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی
(ب) شرح أسئلة ابن میثم من نصیر الدین الطوسی
تألیف: ابن العتائقی الحلی.
المجموعة بخط المؤلف، وتمت كتابة الكتاب الأول سنة ۸۷۹، وجعل المؤلف الكتاب الثانی تتمة للكتاب الأول.
۶۳۱ ـ شرح طوالع الأنوار
تألیف: نصیر الدین علیّ بن محمّد القاشانی الحلی
كتبه الحسن بن المطهر سنة ۷۶۸، وهو من متروكات السید جلال الدین عبدالله بن شرفشاه الحسینی، وأوقف على الحرم العلوی سنة ۸۱۰، وجاء فی الصفحة الاُولى "نظر فی هذا الكتاب.. الى آخره الفقیر الى الله.. بن عباس العمیدی الحسینی.. ذنوبهم أجمعین"، وتملك حسن بن الشیخ هادی، وكتب فی الصفحة الأخیرة "نظر فی هذا الكتاب الفقیر علیّ بن إبراهیم كتابدار الحضرة المقدسة.. سنة ۹۹۰).
۶۳۲ ـ شرح الایلاقی
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی
هو شرح على كتاب "الفصول الایلاقیة" للسید شرف الدین محمّد بن یوسف الایلاقی تلمیذ الشیخ الرئیس ابن سینا، وهو مختصر من الكتاب الأول من القانون فی الطب. وهذا الشرح بخط ابن العتائقی كتبه سنة ۷۵۵.
۶۳۵ ـ المباحثات
ربما یكون كتاب "المباحثات السنیة والمعارضات النصیریة تألیف العلاّمة الحسن بن یوسف بن المطهر الحلی، كتبه عبد الرومی سنة ۷۱۸، نسخة حسنة الخط مشكولة، أوقفها صدر الدین محمّد بن السید حسن بن علیّ بن خلیفة الآوی الحسینی عن عمه مجد الدین أحمد بن حسن بن علیّ بن خلیفة الآوی الحسینی سنة ۷۷۵. وكتب فی هامش الصفحة الأخیرة "قوبل بأصل المنقول عنه".
۶۳۷ ـ التصریح فی شرح التلویح فی الطب
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی.
الجزء الثانی، بخط المؤلف، كتبه فی النجف سنة ۷۷۴.
۶۴۲ ـ مجموعة فیها:
(أ) الإرشاد فی علم الخلاف والجدل
تألیف: ركن الدین محمّد بن محمّد العمیدی السمرقندی
(ب) تتمة الإرشاد
تألیف: ركن الدین العمیدی
(ج) شرح الإرشاد
تألیف: شمس الدین أحمد بن خلیل الحولی
(د) الفصول الأربعة
تألیف: ركن الدین العمیدی
(هـ) الفصول فی علم الاُصول
تألیف: أبی المؤید موفق بن محمّد الخاصی الخوارزمی
هذه المجموعة قدیمة حسنة الخط بدون تاریخ، كتبها محمّد بن أبی الغنائم بن معنی الدمشقی، وأوقفها السید صدر الدین الآوی على الحرم العلوی یوم الثامن من شهر رجب سنة ۷۷۶، وعلى الورقة الاُولى تملك طاهر بن هاشم بن أحمد التفلیسی، وفی آخرها تملك صدر الدین الاسترابادی سنة ۸۹۶.
۶۴۳ ـ المنصص فی شرح الملخص
تألیف: أبی الحسن علیّ بن عمر بن علیّ القزوینی الكاتبی
الجزء الثالث، نسخة قدیمة ناقصة الآخر، وعلى الصفحة الاُولى تملكات كثیرة، وأوقفها السید عز الدین علیّ بن السید بهاء الدین حیدر بن السید عز الدین حسن بن علیّ بن خلیفة الآوی الحسینی سنة ۷۷۶.
۶۴۵ ـ القسطاس المستقیم والنهج القویم
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی.
بخطه، وكتب فی هامش الصفحة الأخیرة "النسخة هی المسودة"
۶۴۸ ـ الجواهر
تألیف: فخر الدین محمّد بن عمر بن الحسین الرازی
نسخة ناقصة الأول، كتبت سنة ۶۲۵، نظر فیها حسن بن علیّ بن قطان البصری، وأوقفها عز الدین علیّ بن حیدر العلوی الحسینی الآوی عن عمه سنة ۷۷۸.
۶۶۲ ـ التصریح فی شرح التلویح
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی
نسخة نظیفة ناقصة الأول والآخر، ومواضع المتن فراغ لم یكتب فیها شیء.
۶۶۳ ـ التصریح فی شرح التلویح
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی
الجزء الأول، بخط المؤلف، فرغ منه ونقله من المسودة مستهل شهر شعبان سنة ۷۷۴، وكتب فی آخره انه لم یقابله بالأصل.
۶۷۵ ـ مجموعة فیها:
(أ) الأمد على الأبد
تألیف: محمّد بن یوسف العامری
(ب) القضاء والقدر
تألیف: القاضی عبدالجبار المعتزلی
كتبها محمّد بن علیّ الجرجانی سنة ۷۲۰، وهی من متروكات السید جلال الدین عبدالله بن شرفشاه الحسینی، واُوقفت على الحرم العلوی سنة ۸۱۶.
۶۷۷ ـ طوالع الأنوار من مطالع الأنظار
تألیف: القاضی ناصر الدین عبدالله بن عمر البیضاوی
نسخة قدیمة ناقصة الآخر، على الصفحة الاُولى تملك عبدالرحمن ابن العتائقی، وفی هامشها "سنة ستمائة وأربعین اُحرق الضریح المقدس بسر من رأى، وسنة خمس وخمسین اُحرق الضریح المقدس الغروی"، وفی ورقة منفردة عن الكتاب "نظر فیه فضل بن محمّد بن الزین بن محمّد بن عبدالرحمن الجنیدی الأسدی سنة ۹۰۹".
۶۸۰ ـ مجموعة فیها فوائد متفرقة ورسائل منها:
(أ) دفع الغم من الموت
تألیف: الشیخ أبی علیّ الحسین بن عبدالله بن سینا
(ب) شرح الخطبة الغراء
تألیف: أبی الحسن علیّ بن الحسین بن علیّ المسعودی المؤرخ
(ج) العروس
تألیف: الشیخ أبی علیّ الحسین بن عبدالله بن سینا
(د) شرح حدیث "الناس نیام"
تألیف: الشیخ میثم بن علیّ بن میثم البحرانی
(هـ) رسالة الطیور
تألیف: أبی حامد محمّد بن محمّد بن محمّد الغزالی
(و) أقسام الحكمة
تألیف: الشیخ أبی علیّ الحسن بن عبدالله بن سینا
(ز) رسالة الطیر
تألیف: الشیخ أبی علیّ الحسن بن عبدالله بن سینا
كتبت هذه المجموعة سنة ۷۰۷، ومن جملة الفوائد المتفرقة التی فیها: فوائد من كلام الفضل، ورؤیا ابن سینا، وفوائد من كلام الحكماء، ووصایا افلاطون لتلامذته، وكلام سقراط الحكیم، ومسائل ابن سینا، وفوائد من كلام الشیخ أبی الحسن الآوی، ودعاء من انشاء ابن سینا، ومسائل أبی حیان، وسیرة ابن سینا.
۶۸۱ ـ شرح دیوان المتنبی
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی.
الجزء الثانی، بخطه كتبه سنة ۷۸۱.
۶۸۲ ـ مجموعة فیها:
(أ) رسالة فی دلالة الألفاظ
تألیف: ابن البدیع أبی الحسن علیّ بن محمّد البندهی
(ب) بقاء النفس الإنسانیة بعد فناء الجسد وبوار البدن
تألیف: نصیرالدین محمّد بن محمّد بن الحسن الطوسی
(ج) أسئلة السید ركن الدین الاسترابادی من نصیرالدین الطوسی وأجوبتها
وهی اثنا عشر سؤالا وجواباً.
(د) النفس الناطقة وحقیقتها وأحوالها
تألیف: الشیخ أبی علیّ الحسین بن عبدالله بن سینا
(هـ) الفرق بین نوعی العلم الإلهی والكلام
تألیف: سراج الدین محمود بن أبی بكر الأرموی
(و) رسالة العشق
تألیف: الشیخ أبی علیّ الحسین بن عبدالله بن سینا
كتب هذه المجموعة عبدالرحمن ابن العتائقی الحلی سنة ۷۷۸.
۶۸۳ ـ خواص فی المنطق
هو شرح على كتاب منطقی بـ "قوله ـ قوله" لم نعرف ما هو، نسخة قدیمة من القرن العاشر، وهی ناقصة الأول، والعناوین مهملة لم یكتب فی مكانها شیء.
۶۸۶ ـ مجموعة فیها:
(أ) الملتقط من كتاب زبدة النقض ولباب الكشف
تألیف: ابن كمونة سعد بن منصور بن سعد بن حسن بن هبة الله
"زبدة النقض" هو من مؤلفات نجم الدین أحمد بن أبی بكر بن محمّد النخجوانی
(ب) رسالة فی العلم والعمل
تألیف: ابن كمونة
كتب ابن كمونة هذه الرسالة بالتماس محمّد المؤمن القزوینی، وصدرها باسم محمّد الجوینی، ویقول فی مقدمتها "وقد رتبتها على جملتین یشتمل كل جملة منها على بابین وكل باب على خمسة فصول".
المجموعة بخط ابن كمونة، كتبها سنة ۶۷۹.
۶۸۷ ـ فعلت فلا تلم
تألیف: قطب الدین محمود بن مسعود بن مصلح الشیرازی
النصف الأول من هذا الكتاب بخط قدیم، والنصف الثانی كتبه عبدالرحمن بن محمّد ابن العتائقی الحلی سنة ۷۳۲، والنسخة فیها آثار الأرضة.
۶۸۸ ـ الشهدة فی شرح تعریب الزبدة
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی
بخط المؤلف، فرغ منه منتصف ذی الحجة سنة ۷۸۷.
۶۹۴ ـ المنصص فی شرح الملخص
تألیف: أبی الحسن علیّ بن عمر القزوینی الكاتبی
كتب سنة ۷۰۶، وعلى الورقة الاُولى تملكات كثیرة.
۷۰۲ ـ الإرشاد فی معرفة مقادیر الأبعاد
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی
شرح على الباب الرابع من كتاب "التذكرة" بـ "قال ـ أقول"، أتمه آخر نهار الأربعاء عشرین محرم سنة ۷۸۸ فی النجف.
۷۰۸ ـ مجموعة فیها:
(أ) صفوة الصفوة للعارف فی شرح صفوة المعارف
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی
"صفوة المعارف" منظومة فی الهیئة نظمها سعد بن علیّ الحضرمی.
(ب) الحدود النحویة
تألیف: ابن العتائقی الحلی
(ج) المآخذ على الحاجبیة
تألیف: ابن العتائقی الحلی
الظاهر أن هذا الكتاب نقود نحویة على كتاب "الكافیة" لابن الحاجب.
هذه المجموعة بخط ابن العتائقی، كتبها سنة ۷۸۷، وفیها رسائل اُخرى غیر التی ذكرناها ولكن فاتنا تسجیلها.
۷۱۰ ـ مجموعة فیها:
(أ) النكات
تألیف: علیّ بن محمّد الكاتبی
بخط ابن العتائقی الحلی، كتبه سنة ۷۵۲.
(ب) تجرید النیة من الرسائل الفخریة
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی بخط المؤلف، كتبه سنة ۷۵۳.
(ج) شرح قصیدة أبی دلف
تألیف: ابن العتائقی الحلی
والقصیدة هی لأبی دلف مسعر بن مهلهل الخزرجی وهو شرح مختصر لبعض ألفاظ القصیدة، وهو بخط ابن العتائقی، كتبه سنة ۷۶۳.
۷۱۲ ـ شرح تجرید المیزان
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی
شرح مزجی كتب المتن بالحمرة، وهو ناقص الأول، تمت كتابته بید المؤلف فی النجف سنة ۷۸۸.
۷۱۷ ـ مجموعة فیها:
(أ) كتاب فی الكلام والفلسفة
كتاب صغیر نظن انه من مؤلفات ابن كمونة.
(ب) المطالب المهمة فی علم الحكمة
تألیف: عز الدین سعد بن منصور بن سعد بن الحسن بن هبة الله ابن كمونة
قال المؤلف فی المقدمة "ورتبته على سبعة فصول كل فصل مشتمل
فصل منها على سبعة أبحاث مقدماً على ذكر الفصول بیان إیجاب العقل لطلب العلم والسعی فی تحصیله".
المجموعة كتبت فی حیاة ابن كمونة، وجاء بعد اسمه "أدام الله أیامه".
۷۱۹ ـ المناظرات..
كتاب فی البدیع، وهو ناقص الأول، ویشبه أن یكون من مؤلفات كمال الدین ابن العتائقی وبخطه، واسمه مخروم فی الصفحة الاُولى كما ذكرنا أعلاه.
۷۲۰ ـ كتاب فی الطب
شرح ومتن، ناقص الأول والآخر، ویحتمل أن یكون شرح الموجز لابن العتائقی الحلی.
۷۲۲ ـ الصحائف
كتاب فی علم الكلام فی تسع عشرة صفحة، وفی كل صفحة فصول، وهو ناقص الأول، اُلّف سنة ۶۸۸، وكتبه إبراهیم بن علیّ بن الحسین.. سنة ۷۱۶.
مجموعة فیها :
(أ) جمل علم النحو
أوله "أما بعد حمد الله على آلائه والصلاة على محمّد وأصفیائه، فهذه جمل علم النحو لخصتها من النهج القویم".
(ب) كتاب فی الفلسفة
یبدو من قراءة هذا الكتاب أن لمؤلفه كتاباً آخر فی المنطق اسمه "العین"، ونسخت هذه النسخة على نسخة مقروءة على المصنف.
كتب المجموعة محمود بن محمّد سنة ۷۲۹.
۷۲۵ ـ شرح الاشارات
تألیف: محمّد بن أسعد بن محمّد الیمانی المدعو ببدر التستری
هو محاكمة بین شرح نصیرالدین الطوسی وفخرالدین الرازی، النسخة أكلتها الأرضة، وهی ناقصة الآخر، وهی من متروكات السید جلال الدین عبدالله بن شرفشاه الحسینی، واُوقفت على الحرم العلوی سنة ۸۱۰.
۷۳۲ ـ كتاب فی الفلسفة
متن وشرح بعنوان "قال ـ أقول"، ومؤلفه صاحب كتاب "المناهج" فی الحكمة وكتاب "سر الأسرار" وهو ناقص الأول والآخر.
۷۳۳ ـ المعتبر فی الحكمة
تألیف: أبی البركات هبة الله بن علیّ بن ملكا
كتبه أبو سعد نفیس بن المبارك سنة ۵۳۸ لمحمود بن الأعرابی، وأوقفه السید صدرالدین محمّد بن السید شرف الدین محمود بن الحسن بن خلیفة الآوی سنة ۷۷۵، وعلى الورقة الاُولى تملكات كثیرة.
۷۳۶ ـ حل الألغاز من مسائل الإیجاز
تألیف: حسن بن محمّد بن أبی الحسن بن أحمد الأسدی
نسخة نظیفة مشكولة، بخط المؤلف، كتبها سنة ۷۳۷.
۷۳۷ ـ شرح القانون
الجزء الرابع، ناقص الأول، كتبه محمّد بن علیّ الجرجانی سنة ۷۳۰، ومنه فی أواخره "اعلم أن الطبیب إذا أراد الطب على هذه السیرة".
۷۳۸ ـ المشارع والمطارحات
نسخة قدیمة ممتازة حسنة الخط، ناقصة الأول والآخر، ولم نعرف اسم الكتاب والمؤلفات بصورة دقیقة.
۷۴۱ ـ الرسالة الفارقة والملحة الفائقة
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی
كتاب یبحث فی أن مخالف الحقّ من أهل القبلة هل هو كافر أم لا، ویعدد فرق المسلمین، وهو بخط المؤلف، ولیس فیه تاریخ.
۷۴۳ ـ الرسالة المفردة فی الأدویة المفردة
تألیف: كمال الدین عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهیم ابن العتائقی الحلی
رتب فیها أسماء الأدویة حسب الحروف، وهی بخط المؤلف، وهی ناقصة الآخر، أكلتها الأرضة.
۶- کتاب النبوة شیخ صدوق
در مقاله ای که چند سالی پیش در مجله نشر دانش منتشر کردم، با بررسی و مقایسه متون مختلف و بررسی اسانید احادیث کتاب قصص الانبیاء قطب راوندی این نکته را مدلل کردم که کتاب راوندی جز با تعدادی استثناء در احادیث، روایتی است از احادیث کتاب النبوة ابن بابویه صدوق به صورت تخریج روایات آن کتاب با ذکر اسانید متعددی که مؤلف از شیخ صدوق به طرق متعدد در اختیار داشته است؛ولذا باید این کتاب را در حقیقت روایتی از کتاب النبوة صدوق دانست. این شیوه البته در میان محدثان سنی و شیعی معمول بوده است. در همان مقاله با مقایسه پاره ای از منقولات باقی مانده از کتاب النبوة ابن بابویه صدوق با احادیث موجود در کتاب راوندی، همانندی بخشی از روایات این دو کتاب را از طریقی دیگر نشان دادم. به هر حال با توجه به این مقاله که کوششی برای بازسازی کتاب مفقود الاثر و در عین حال مهم صدوق با عنوان کتاب النبوة بود، مواد کتاب را بر اساس قصص الانبیاء و سایر منابع جمع آوری کرده و به دوست دانشمندمان جناب آقای حسین درگاهی پیشنهاد چاپ آن را دادم. در اوائل اقامت در پاریس از چاپ این کتاب باز سازی شده اطلاعی نداشتم، اما فاضل محترم جناب آقای محمد کاظم رحمتی مدتی پیش به بنده اطلاع دادند که کتاب النبوة به کوشش آقای درگاهی منتشر شده است. در این یادداشت بر خود فرض می بینم از این اقدام استاد درگاهی تجلیل به عمل آورم و از ایشان به دلیل همت بزرگشان قدر دانی کنم. در مورد پاره ای از کتابهای دیگر مفقود شیخ صدوق هم کاری مشابه کرده ام که امیدوارم به زودی در همین سایت انتشار یابند.
۷- کتاب الایضاح فی التفسیر
سال گذشته با مقدمه اینجانب کتابی از ابوالقاسم تیمی اصفهانی، از دانشمندان سنی سده ششم اصفهان در موضوع تفسیر قرآن و به زبان عربی به صورت نسخه فاکسیمیله وسیله مرکز نشر دانشگاهی به چاپ رسید.این نسخه را چند سالی پیشتر در کتابخانه مجلس یافتم و با حمایت دانشمندان محترم آقایان دکتر پورجوادی و معصومی همدانی این کتاب در ضمن سلسله انتشارات مرکز نشر به چاپ رسید. از این کتاب ظاهرا تنها همین یک نسخه که شامل جلد نخست کتاب است، موجود است و به هر حال از اهمیت زیادی برخوردار است؛ هم به دلیل محتوای کتاب و هم به دلیل قدمت نسخه. متأسفانه این کتاب در کتابخانه مجلس به کلی مغفول افتاده بود و هم اینک از اینکه این متن در اختیار است، مسرورم. البته به دلیل اینکه مولف سنی حنبلی است، طبعا شاید کتاب او در ایران چندان هواداری نداشته باشد، اما باید این را نیز اضافه کرد که اولا او دانشمندی برجسته از سرزمین ماست و ثانیا نویسنده ای بوده است که حتی برخی نوشته ها و از جمله نوشته های تفسیری خود را به زبان فارسی می نوشته است. در عین حال آنچه از او می شناسیم اهمیت وی را دو چندان می کند. سالها پیش در مقاله ای که برای دائرة المعارف بزرگ اسلامی در ذیل مدخل ابوالقاسم تیمی نوشتم، جوانبی از اهمیت این دانشمند حنبلی را که متعلق به سنت حنبلیان اصفهان بوده است، بازگو کرده ام؛ اما در مقدمه کتاب الایضاح موارد بیشتری را متذکر شده ام. البته برای عقاید او مقاله مستقلی نوشته ام که می بایست هر چه زودتر آن را منتشر کنم. از میان کتابهای او کتاب الحجة فی المحجة که در دو جلد به چاپ رسیده، به موضوعات اعتقادی پرداخته است. کتابهای دیگر او که به چاپ رسیده اند، یکی دلائل النبوة است، بسان دلائل النبوة بیهقی و یکی هم الترغیب والترهیب است که به موضوعات اخلاقی پرداخته است. اما شاید مهمتر از هر سه این کتابها، کتاب دیگر او باشد با عنوان سیر السلف که به تازگی در چندین مجلد به چاپ رسیده است. تمامی این کتابها از سوی دانشمندان سعودی و حنبلی منتشر شده و آنان البته از وجود تفسیر او به زبان عربی در ایران اطلاعی ندارند و کتاب الایضاح را همانند سایر تفاسیر دیگر او مفقود می پندارند. ابوالقاسم تیمی چندین تفسیر بزرگ و کوچک دیگر هم داشته که از وجود آنها تاکنون گزارشی نرسیده است. در ایران از کتاب سیر السلف هم نسخه ای کهن موجود است که مورد توجه مصححان کتاب سیر السلف قرار نگرفته است؛ این نسخه بسیار کهن در کتابخانه مرحوم آیة الله آخوند ملا علی همدانی در همدان ( کتابخانه غرب) موجود است که من از وجود آن از طریق یادداشتهای خود از مرحوم علامه سید عبدالعزیز طباطبایی مطلع شدم و امیدوارم که از طریق فرزند برومند مرحوم آخوند، استاد و دوست عزیزم دکتر معصومی همدانی بتوان راهی به این نسخه پیدا کرد. کتاب سیر السلف به این دلیل اهمیت دارد که کتابی است همچون حلیة الاولیاء همشهری مؤلف یعنی ابونعیم اصفهانی که در آن در کنار طبقات علمای سلف، به ذکر صوفیه و مناقب و تاریخ و اقوال ایشان به صورت طبقات پرداخته و به ویژه در مورد صوفیه معاصر خود و از آن جمله صوفیه اصفهان اهمیت بسیار دارد، نکته ای که مورد توجه استاد دانشمند دکتر پورجوادی قرار گرفته است. اصولا حنبلیان صوفی مشرب سعی داشته اند تا سنت تصوف را بخشی از میراث و "سنت سلف" قلمداد کرده و به آن مشروعیت تاریخی دهند. بی تردید ذکر نام صوفیه در کنار نام صحابه و تابعین و" سلف صالح" می توانسته سنت تصوف را تداوم سنت "جماعت" قلمداد کرده و آنان را بخشی از "تاریخ مقدس" فرا نمایند که به دلیل نمایندگی "سنت"، مشروعیت می یافته اند. بنابراین این نوع نوشته ها در میان محدثانی با گرایش صوفیانه، چه در میان حنبلیان و چه در میان شافعیان و حنفیان وجود داشته است، کاری که دقیقا توسط ابونعیم اصفهانی که نزدیک به اشعریان بود، در کتاب حلیة الاولیاء و نیز سایر نویسندگان طبقات صوفیه صورت گرفته است. این امر برای مشروعیت تاریخی و مذهبی صوفیه بسیار اهمیت داشته است، به ویژه از دوره ای که تصوف در قلب اسلام سنی جای خود را پیدا کرد. در تصوف خراسان هم همین نکته را می توان بالعیان دید. ابوالقاسم تیمی در تداوم و نقل سنت تصوف حنبلیان اصفهان سهم بسزایی دارد و می توان او را از آخرین نمایندگان حنبلی گری اصفهان و تصوف حنبلی آنجا به شمار آورد. تفسیر الایضاح او نیز می تواند ما را با نمونه ای از تفاسیر حنبلی غیر حدیثی قرآن آشنا کند.
۸- التاج فی أخلاق الملوک از محمد بن حارث ثعلبی
التاج فی أخلاق الملوک، کتابی است منسوب به جاحظ که دهها سال است در مطالعات مربوط به اندیشه سیاسی و نیز ادب اندرزنامه نویسی ایرانی و اسلامی، توجه محققان را به خود جلب کرده است.البته در انتساب کتاب به جاحظ همواره تردید وجود داشته ولی اهمیت کتاب جای هیچگونه بحثی ندارد. عنوان کتاب یادآور ادب تاج نویسی دوران ساسانی و نوشته هایی است که در احوال و احکام و فرامین شاهان ساسانی و به خصوص در مورد خسرو انوشروان نوشته شده و یا عین آنها و یا مضامین آنها بعدا توسط نویسندگان و مترجمان دوره آغازین اسلامی ترجمه و نقل شده است. بخشی از این ادبیات مربوط است به گفتارها و عهدنامه های خسرو انوشروان که بعدا در ادبیات نصیحة الملوک نویسی جای خود را همچنان به عنوان سنت ادبی و اخلاقی ایرانی حفظ کرد. در ایران بیش از همه در این زمینه مرحوم دکتر محمد محمدی ملایری تحقیقاتی را عرضه کرده و در کتاب الترجمة والنقل: کتب التاج والآیین تحقیقات تاریخی ممتازی ارائه داده است.
انتساب کتاب التاج به جاحظ الزاماتی را برای طرز فکر و اندیشه جاحظ به همراه دارد که البته با سایر آنچه که از جاحظ می شناسیم، هماهنگ نیست. بنابراین جدا از مشکلات کتابشناختی، از لحاظ محتوا نیز انتساب کتاب به جاحظ همواره پرسش آفرین بوده است.
در کتاب آداب الملوک تألیف علی بن رزین الکاتب که در سالهای اخیر به کوشش جلیل العطیة در بیروت (۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م) منتشر شده، مولف که تنها کمتر از چهار سده ای پس از جاحظ می زیسته، از این کتاب منسوب به جاحظ بهره برده، اما آن را نه به جاحظ بلکه صراحتا به شخصی به نام محمد بن الحارث الثعلبی (و یا بعضا التغلبی، نک: ص ۳۰) منسوب داشته است. محقق کتاب نیز در همین مورد در مقدمه بحث کرده است. خوشبختانه همین محقق پس از آن در سال ۲۰۰۳ و در بیروت (دار الطلیعة)، تحقیق تازه ای از کتاب اخلاق الملوک منسوب به جاحظ را ارائه داده است، اما این بار این کتاب به عنوان اثری از محمد بن الحارث الثعلبی منتشر شده است. بنابر این سند روشن، زین پس می توان با اطمینان خاطر این کتاب را نه به جاحظ بلکه به محمد بن الحارث الثعلبی منسوب کرد. البته در مورد شخص اخیر باید تحقیق بیشتری صورت گیرد تا هویت او روشن شود.
۹- کتاب عجائب الهند تألیف یک متکلم معتزلی
کتاب عجائب الهند، عنوان اثری است منسوب به بزرگ بن شهریار که هویت او روشن نیست.
این کتاب تاکنون مکرر به چاپ رسیده است. هم اینک محقق توانا، دوست دانشمند جناب یوسف الهادی تحقیقی تازه و کاملتر (دمشق، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۶م) از این کتاب بر اساس نسخه مندرج در مسالک الأبصار ابن فضل الله العمری ارائه داده که بنابر این نسخه جدید، انتساب این کتاب به بزرگ بن شهریار زیر سؤال می رود. بنابر این نسخه، این کتاب که عنوان اصلی آن الصحیح من أخبار البحار و عجائبها است، نوشته ای است از متکلم معتزلی نسبتا معروف سده چهارم قمری، ابو عمران موسی بن رباح الأوسی السیرافی که شرح احوال او در کتابهای طبقات معتزلی موجود است. محقق شرحی از احوال او را در مقدمه به دست داده و با کمال استادی، همانطور که شیوه مألوف ایشان است، درباره هویت کتاب بحث کرده است. این متن ما را با وجهی تازه و تا اندازه ای غریب از فعالیتهای معتزلیان آشنا می کند.
منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/
