سیاست خارجی از منظر امام (ره)

دیدگاه امام در مورد نقش و اهمیت نهاد وزارت امور خارجه، نشان از ژئوپلیتیک خاص و موقعیت حساس ایران در منطقه خلیج فارس و خاورمیانه دارد. ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی و فرهنگی خاصی که از آن برخوردار است همواره در کانون تحولات و توجهات نظام بین‌الملل و دیگر بازیگران بین‌‌الملل است. لذا می طلبد که توجه به این وزارتخانه بیش از سایر بخش های دولت باشد.

سیاست خارجی از منظر امام(ره)

در مورد بررسی اصول و چارچوب نظری حاکم بر سیاست خارجی ایران بعد از انقلاب مطالب زیادی به نگارش درآمده است و صاحب نظران و اندیشمندان حوزه سیاست خارجی ایران از ابعاد گوناگون به تحلیل ماهیت و اهداف سیاست خارجی ایران پرداخته اند. در این راستا نویسندگان و محققان هر کدام سعی نموده‌اند تا دیدگاه‌ها و اندیشه های امام را در مورد ابعاد گوناگون مسائل جامعه، اوضاع سیاست داخلی و سیاست خارجی توضیح دهند. نبایستی فراموش کرد که توضیح نظریات امام در مورد اوضاع نظام بین‌الملل و نحوه رفتار دولت‌های شکل گرفته در ایران در سیاست خارجی، از ابعاد متفاوت و وسیع برخوردار می‌باشد. لذا نیازمند این است تا به همه ابعاد نظری و دیدگاههای امام در مورد مسائل سیاست خارجی توجه شود تا کارآمدی سیاست خارجی از دیدگاه امام روشن گردد. هرچند در این نوشتار بررسی جامع افکار و نظریات ایشان مقدور نیست،ولی سعی شده است تا اصول و اهدافی که امام برای سیاست خارجی ایران مطرح کرده و خواهان توجه به آن شدند، به همراه راهکارهای مد نظر ایشان بطور اجمالی مورد بررسی قرار گیرد.

نقش و اهمیت سیاست خارجی از دیدگاه امام

امام در سخنرانی‌ها و جلسات مختلف از نقش وزارت امور خارجه به عنوان یک نهاد مهم و تأثیرگذار در نظام بین‌الملل یاد کرده‌اند.در نظر امام ماهیت انقلابی - اسلامی جمهوری اسلامی‌ایران که از طرفی ریشه‌‌های فرهنگ و هویت مذهبی- سنتی را با خود به همراه دارد، اقتضاء می‌کند که جمهوری اسلامی‌ایران در راستای تبلیغ و معرفی اصول و اهداف انقلابی خود به جهانیان از وزارت امور خارجه ای کارآمد برخوردار باشد. این امر به معنای مسئولیت سنگین وزارت امور خارجه در جمهوری اسلامی می باشد. چرا که نحوه و نوع رفتار متقابل با دیگر بازیگران موثر نظام بین‌المللی می‌تواند گویای اهداف و اصول مطرح شده جمهوری اسلامی ایران باشد. دیدگاه امام در مورد نقش و اهمیت نهاد وزارت امور خارجه، نشان از ژئوپلیتیک خاص و موقعیت حساس ایران در منطقه خلیج فارس و خاورمیانه دارد. ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی و فرهنگی خاصی که از آن برخوردار است همواره در کانون تحولات و توجهات نظام بین‌الملل و دیگر بازیگران بین‌‌الملل است. لذا می طلبد که توجه به این وزارتخانه بیش از سایر بخش های دولت باشد.

اهداف و اصول سیاست خارجی ج.ا.ا از دیدگاه امام (ره):

1. حفظ کیان و تمامیت ارضی جمهوری اسلامی‌ایران

مسئله امنیت و حفظ تمامیت ارضی کشور در صدر اهداف و اصول سیاست خارجی همه دولتها قرار دارد. به نحوی که امکان سازش و چانه‌زنی و مصالحه بر سر آن از حوزه های چالش برانگیز و خط قرمز هر نظام تلقی می گردد. در مقابل، همه رهبران دولتها تلاش می‌نمایند تا از طریق اقداماتی در عرصه داخل و نظام بین‌الملل امنیت کشورخود را تأمین کنند. هشت سال مقاومت و رشادت دلاورمردان ایران در برابر تجاوز طلبی های دولت عراق و پیگیری دستگاه سیاست خارجی در سازمان ملل، برای متجاوز معرفی شدن دولت عراق برخاسته از اهمیت این مساله بود.

2. اصل «نه شرقی نه غربی»

انقلاب اسلامی‌ایران در شرایطی ظهور پیدا کرد که نظام بین‌الملل به صحنه رقابت میان دو قطب شرق و غرب تبدیل شده بود. لذا جهت گیری انقلاب در راستای اهداف هر کدام از دو قطب می‌توانست مقابله و اقدام قطب مقابل را در برابر کشورمان در پی داشته باشد. سوابق منفی و مداخلات هر یک از دو قطب در اداره کشورمان در پیش از آن نیز برشایستگی این سیاست می افزود. بر این اساس اصل نه شرقی و نه غربی که مبتنی بر عدم اتکاء به قدرتهای جهانی و تلاش برای دست یابی به استقلال حقیقی بود در سرلوحه برنامه های ایران قرار گرفت . طوریکه در این مقطع حضرت امام در رهنمودهای خود پیوسته جمله « باید منزوی باشیم تا مستقل شویم» را تکرار می کردند. اما این اصل به معنای قطع ارتباط با تمام کشورها نبود. جمهوری اسلامی ایران پس از انقلاب روابط خود با کلیه کشورها به استثنای رژیم نژاد پرست آفریقای جنوبی و اسرائیل را ادامه داد و تنها بعد از آغاز دشمنی با انقلاب ایران و تحرکات ضد ایرانی بود که روابط خود با برخی از دولتها را محدود کرد. بگونه ای که با تغییر شرا یط بین المللی و اصلاح این رفتارها روابط با این کشورها از سر گرفته شد. لذا مسئولین سیاست خارجی بر حسب اوضاع و شرایط کنونی نظام بین‌الملل، می‌بایستی اصول و اهدافی را مورد توجه قرار دهند که مبتنی بر امکانات و اهداف چشم انداز بلند مدت جمهوری اسلامی ایران باشد.

3.اصل نفی سلطه‌گری و سلطه‌پذیری

تجربه تلخ تاریخی و خاطراتی که دولتمردان ایرانی به ویژه امام از نوع و نحوه تعامل دولتهای ما قبل انقلاب با ایران داشتند باعث گردید تا دولت جمهوری اسلامی در روابط با دیگر دولتها و قدرتهای بزرگ با جانب احتیاط برخورد نماید. لذا گذشته تاریخی و رویکرد نظام دو قطبی دوران انقلاب، نیازمند اتخاذ سیاستهایی بود که بتواند دولت و ملت ایران را به گفته امام از یوغ امپریالیسم رهایی بخشد. بر این اساس اصل نفی سلطه گری و سلطه پذیری و اصلاح رابطه با دیگر کشورها در سرلوحه برنامه های وزارت امور خارجه قرار گرفت.
امام خمینی در قسمتی از وصیتنامه خود با مخاطب قرار دادن وزرای امور خارجه در دوران حال و آینده توصیه می‌نماید که: «مسئولیت شما در حفظ استقلال و منافع کشور و روابط حسنه با دولتهایی که قصد مداخله در امور کشور ندارند زیاد است. از هر امری که شائبه وابستگی- با همه ابعادی که دارد- به طور قاطع احتراز کنید. و باید بدانید که وابستگی در بعضی امور هر چند ممکن است ظاهر فریبنده‌ای داشته باشد و یا منفعت و فایده‌ای در حال داشته باشد لکن در نتیجه ریشه کشور را به تباهی خواهد کشاند.»

4. اصل دعوت و صدور انقلاب

امام(ره) در راستای اصل صدور انقلاب مطرح می‌کنند که استفاده از ابزار نظامی‌ و اقدامات فیزیکی و شمشیر و ... برای صدور انقلاب مورد نظر نیست بلکه صدور انقلاب یک صدور سیاسی و فرهنگی می‌باشد. بدین صورت که ایران خود را با افکار انقلابی خود به عنوان یک الگوی مناسب به دیگر کشورها معرفی می کند.
اصل صدورانقلاب با هدف دعوت به افکار و مبانی الهی- اسلامی‌ و آشنایی با مبانی اسلام شیعی و آرمان های انقلاب صورت گرفت. این هدف بیش از هر چیز نیازمند سطح و میزان رفاه اقتصادی، افزایش امکانات داخلی، بهبود اوضاع پایه‌ای و زیربنایی کشور و دیگر موارد از استلزامات طرح صدور انقلاب بود. لذا کارامدی وافزایش قابلیت‌ها و امکانات به پیش زمینه ای برای این امر تبدیل گردید.

5. همزیستی مسالمت‌آمیز و برقراری رابطه عادلانه و دوستانه با کشورهای جهان

امام (ره) مطرح می‌نمایند که: «ما نمی‌خواهیم در یک کشوری زندگی کنیم که از دنیا منعزل باشیم. ایران امروز نمی‌تواند اینطور باشد، امروز دنیا مانند یک عائله و شهر است، یک شهر دارای محله‌های مختلفی است که با هم ارتباط دارند و وقتی دنیا وصفش اینطور است ما نباید منعزل باشیم، ما باید با کشورهایی که با ما هستند و ما را اذیت نمی‌کنند روابط داشته باشیم، البته ما با آنها که بخواهند به ما تعدی کنند نمی‌توانیم بسازیم و از اول اعلام کردیم مگر آنکه خودشان را اصلاح کنند.»
شرایطی که امام برای لزوم ارتباط با جهان مطرح نموده‌اند ناشی‌از نقش و موقعیت سیاسی و اقتصادی ایران در منطقه خلیج فارس می‌باشد که لزوم برقراری ارتباط را آشکار می‌سازد. لذا در پیش گرفتن سیاستهای انزواگرایانه و تعارضی در منطقه و نظام بین‌الملل به دلیل دارا بودن موقعیت خاص سیاسی و اقتصادی و واکنش قدرتهای ذی‌نفوذ را در منطقه در بر خواهدداشت که این می‌تواند برای امنیت و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران بحران‌زا باشد.
باید گفت درک اوضاع داخلی و بین‌المللی از جمله شرایط سیاست خارجی کارآمد می‌باشد که دولتها در راستای رسیدن به آن تلاش می‌کنند که شناخت و آگاهی کافی خود را از این شرایط و رفتار متناسب با آن افزایش دهند.
افزایش فرایند وابستگی متقابل جهانی و تسریع و نزدیکی ارتباطات دولتها و ملتها با یکدیگر، دولتها را به اتخاذ در پیش گرفتن سیاست خارجی متناسب با تحولات روز ترغیب می‌نماید. جمهوری اسلامی ایران نیز در پی شکل‌گیری شرایط جدید و فرو پاشی نظام دوقطبی با اتخاذ استراتژی تعامل سازنده با سایر کشورها خواهد توانست به اهداف بلند مدت سند چشم‌انداز کشور دست یابد، لذا گفتنی است که مواجهه همه جانبه با دیگر کشورها و افزایش تنش و در‌گیری با طیف زیادی از دولتها، نه تنها به موفقیت در کسب منافع و امنیت ملی کمک نخواهد کرد، بلکه سبب از بین رفتن و هدر دادن امکانات و قابلیتهای سیاسی کشور در نظام بین‌الملل خواهد شد. .

6. دفاع از حقوق مسلمین بطور عام و مبارزه راهبردی با اسرائیل

امام خمینی در طی سخنرانی‌های گوناگون به ارائه دیدگاههای جمهوری اسلامی‌ایران در مورد نقش جنبشها و نهضتهای اسلامی و دفاع از حقوق مردم فلسطین پرداخته اند. ایشان در مصاحبه با مجله فردای افریقا در پاریس مطرح نمودند که «من بیش از 15 سال است که در اعلامیه و سخنرانی‌های خود اسرائیل را محکوم کرده و از ملت فلسطین و سرزمین آنها دفاع کرده‌ام. اسرائیل غاصب است و هر چه زودتر باید فلسطین را ترک کنند و تنها راه حل این است که برادران فلسطینی هر چه زودتر این ماده فساد را نابود گردانند و ریشه استعمار را در منطقه قطع کنند تا آرامش به منطقه باز گردد».
در راستای دفاع از حقوق مردم فلسطین امام خمینی جمعه آخر ماه رمضان را به عنوان روز قدس اعلام و مطرح نمودند که در این روز واجب است بر عموم مسلمین و ملتهای آزادی‌خواه که از حقوق مردم فلسطین در مقابل رژیم صهیونیستی دفاع کنند.
در بطن اهداف و اصول مورد اشاره در افکار امام در باب سیاست خارجی راهکارها و مکانیزم هایی نیز برای عملی ساختن آن وجود دارد که می توان آنها را اینگونه برشمرد.

الف)تحکیم و تثبیت موقعیت داخلی جمهوری اسلامی‌ایران

1. وحدت داخلی
وحدت گروه‌ها و آحاد مردم در درون جامعه می تواند پشتوانه محکمی را برای سیاست خارجی به همراه داشته باشد . امام از این موضوع با عنوان وحدت کلمه نام می برند.
2. حضور و پایداری ملت در صحنه:
امام در طی سخنرانیهای متعدد حضور و نقش مردم را مؤثر و اعلام می‌دارند: «شما (ملت) قیام کردید و قریب به صدهزار کشته دادید و قریب بیشتر از صد هزارمعلول، تا پیروز شدید و به اینجا رسیدید. باید استقامت داشته باشید، پایداری و مقاومت داشته باشید.»
3- اتحاد در روش و حرکت در کلیت سیاست مورد قبول نظام
امام در طی سخنرانی‌های خود مدام بر تفکیک وظایف قوا و تخصص‌گرایی در زمینه امور محوله تاکید می نمودند. چنانچه می‌توان به دیدگاه ایشان در مورد تخصص‌گرایی در نهاد سیاست خارجی اشاره کرد که حاکی از بذل توجه ایشان به کارهای کارشناسی شده در راستای کارآمدی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی‌ایران می‌باشد. لذا کارشکنی و دخالت خارج از حدود اختیارات و وظایف مسئولین دیگر نهادها و ارگانهای خارجی، پیچیدگی و عدم کارایی سیاست خارجی را به دنبال خواهد داشت.
4- متعادل و بهنگام بودن با تحولات و شرایط روز
امام در طرح مطالبی عنوان نمودند که : «یکی از مسائل بسیار مهم در دنیای پر آشوب کنونی نقش زمان و مکان در اجتهاد و نوع تصمیم‌گیریهاست. حکومت، فلسفه عملی برخورد با شرک و کفر و معضلات داخلی و خارجی را تعیین می‌کند. حوزه‌ها و روحانیت باید نبض فکر و نیاز آینده جامعه را همیشه در دست خود داشته باشد و همواره چند قدم جلوتر از حوادث، مهیای عکس العمل باشند. در نتیجه جامعه روحانیت باید با بهره‌گیری از رهنمودهای امام(ره) و با آگاهی از تحولات روز، نیاز آینده را با تأمل و درایت در اجتهاد و نوع تصمیم‌گیری‌ها اتخاذ نمایند، تا جوامع بشری برای حل مشکلات خود به احکام و رهنمودهای اسلام رجوع کنند.

ب) روابط صلح آمیز متقابل با دولتهای غیر محارب

امام علاوه بر تأکید بر تعامل با جهان اسلام و کشور های منطقه، تمایل به برقراری تعامل و رابطه ایران با دیگر دولتها را نیز مورد توجه قرار می دادند. ایشان معتقد بودند که در مورد برقراری ارتباط با دیگر کشورها می بایستی به دو نکته توجه نمود.
1- رعایت منافع جمهوری اسلامی‌ایران و احترام متقابل در تعامل با دیگر کشورها؛
2- نقش جغرافیای سیاسی و مشترکات فرهنگی.

ج) تقویت دیپلماسی کشور

امام در طی سخنرانی‌های خود بر نقش سیاست خارجی کشور در صدور انقلاب ایران و تأمین منافع ملی در عرصه جهانی تأکید می‌کردند . ایشان وزارت امور خارجه را در نظامهای حکومتی کلاسیک جهان با نام دیپلماسی کشور نامبرده ، اشاره می نمودند آنچه را که در حوزه مسئولیت وزارت امور خارجه قرار دارد دارای اهمیت بسیار زیادی می‌باشد. امر کنترل، نظارت، ایجاد ارتباط و تأمین نمایندگی‌ها در دیگر کشورها و همچنین تهیه و جمع‌آوری اطلاعات برای تصمیم‌ گیرندگان و جریان سیاست خارجی از جمله اقداماتی می‌باشد که بر عهده وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی‌ایران می‌باشد.

ﻫ) تبلیغات

تبلیغات، در واقع کوششی برای تأثیرگذاری بر اذهان، احساسات و اقدامات گروهها بخاطر مقصودهای خاص می‌باشد. تبلیغات تفاوت مهمی با دیپلماسی دارد . بدین معنا که، تبلیغات بیشتر خطاب به مردم و دولتهای دیگر است تا به حکومتهای آنها.
امام می‌فرمایند: «ما می‌گوییم اسلام را می‌خواهیم صادر کنیم، معنایش این نیست که ما سوار طیاره بشویم و بریزیم به ممالک دیگر. یک همچین چیزی نه ما گفتیم و نه می‌توانیم. اما آنچه که ما می‌توانیم اینست که بوسیله دستگاههایی که داریم، بوسیله همین صدا و سیما، مطبوعات و ... اسلام را آنطوری که‌ هست معرفی کنیم».
ابزارهای تاکتیکی مانند رادیو و تلویزیون، مطبوعات و سایر رسانه‌های گروهی و ابزارهای استراتژیکی مانند گروه‌های انسانی، نظیر سفرا ، دانشمندان و نویسندگان، هنرمندان، مبلغین مذهبی و دانشجویان طرفدار انقلاب اسلامی‌ در راستای امر تبلیغات مورد توجه قرار می‌گیرند. به نظر می‌رسد مکانیزمها و راهکارهای اجرایی که برای تأمین اهداف و اصول مورد نظر جمهوری اسلامی‌ایران برای مسئولین سیاست خارجی اشاره گردید لزوم استفاده از امکانات و ابزار تاکتیکی در جهت تأمین منافع را مهم و ضروری می سازد.

فرجام

بررسی اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه امام از این حیث حائز اهمیت می باشد که ایشان به نوعی تدوین کننده اصلی و نظریه‌پرداز اولیه انقلاب بودند. شخصیت مذهبی و سیاسی و رویه عملی امام در شرایط مختلف و موضعگیری های ایشان نشان از رویکرد اعتدال ایشان دارد که در سراسر امور جاری است. صرف نظر از شرایط ایدئولوژیک و انقلابی که در اوایل بر دستگاه سیاست خارجی حاکم بود،مسئولین کوشیده اند نگاه مصلحت‌گرایانه و درک متقابل از اوضاع داخلی و نظام بین‌الملل که متآثر از افکار امام می باشد را در کلیه امور بکار گیرند. آنچه در بررسی سیر اندیشه های امام خمینی باید مورد توجه قرار گیرد. نکته ای که در بررسی افکار و اندیشه های امام می بایست به آن توجه نمود این است که بررسی نقش و دیدگاه امام در مورد سیاست خارجی نیازمند درک مکان و زمان می‌باشد که امام در آن به اصول سیاست خارجی اشاره داشته‌اند. لذا در نظر نگرفتن تفاوت ظرف زمانی و مکانی و شرایط مذهبی- انقلابی و سیاسی تجزیه و تحلیل واقعی از افکار ایشان را دچار ضعف می‌گرداند. اصطلاحی که تا حدی می‌تواند افکار امام در مورد سیاست خارجی را بازگو کند، رویکرد آرمانگرایی واقع بینانه می‌باشد. این رویکرد علیرغم اهمیت قائل شدن به نکات و اولویت‌های ایدئولوژیکی وآرمان ها، عملگرایی و مصلحت اندیشی را نیز مورد توجه قرار می دهد تا چنانچه محدودیتها و موانعی بر سر راه اهداف و اصول مزبور قرار گرفت، با درک شرایط داخلی و بین‌المللی به رفتار متناسب در مقابل رویدادها ، اقدام نمود. لذا بنظر می‌رسد تکیه صرف بر اصول مطرح شده و عدم تفسیر آنها با شرایط کنونی در اوضاع داخلی و بین‌‌المللی که گریبانگیر ایران است، تحدید و تناقض‌های متفاوتی را در اصول عنوان شده از طرف امام باعث خواهد شد.