تحلیل گفتمان(1)

تحلیل گفتمان (Discourse Analysis) که در زبان فارسی به سخن کاوی، تحلیل کلام و تحلیل گفتار نیز ترجمه شده است ، یک گرایش مطالعاتی بین رشته ای است که در اواسط دهه های ۶۰ و ۷۰ در پی تحولات معرفتی در علوم اجتماعی و انسانی ظهور کرد. این گرایش به دلیل بین رشته ای بودن به زودی به عنوان یکی از روش های کیفی در حوزه های مختلف علوم سیاسی، علوم اجتماعی، ارتباطات و زبان شناسی انتقادی قرار گرفت.

● تعریف گفتمان

گفتمان (Discourse) شکلی از کاربرد گفتگو است، اما به صورتی کلی تر. بدین معنا که در گفتمان تنها معنای ظاهری مطرح شده در گفتگو نقش ندارد بلکه شرایط زمانی، مکانی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را به صورت پنهان با خود در بردارد.
در نظر فوکو، گفتمان ها درباره موضوعات صحبت نمی کنند و هویت موضوعات را تعیین نمی کنند بلکه سازنده موضوعات اند و در فرایند این سازندگی مداخله خود را پنهان می کنند. گفتمان روشن می سازد چه کسی در چه زمانی و با چه آمریتی صحبت می کند.

● تاریخچه تحلیل گفتمان

این اصطلاح برای نخستین بار در سال ۱۹۵۲ در مقاله یک زبان شناس معروف انگلیسی به نام زلیك هریس (Zellig Harris) به كار رفت . زلیك هریس تحلیل گفتمان را صرفا نگاهی صورت گرایانه و ساختار گرایانه می داند. یعنی دیدگاهی که توجه به جمله شکل و صورت متن دارد و نه کارکردگرایانه که به کارکرد متن و واحدهای زبانی متمرکز است.
تحلیل گفتمان (Discourse Analysis) كه در زبان فارسی به سخن كاوی، تحلیل كلام و تحلیل گفتار نیز ترجمه شده است ، یك گرایش مطالعاتی بین رشته ای است كه در اواسط دهه های ۶۰ و ۷۰ در پی تحولات معرفتی در علوم اجتماعی و انسانی ظهور كرد. این گرایش به دلیل بین رشته ای بودن به زودی به عنوان یکی از روش های کیفی در حوزه های مختلف علوم سیاسی، علوم اجتماعی، ارتباطات و زبان شناسی انتقادی قرار گرفت.

● تعریف تحلیل گفتمان

در نگاه نخست شاید تحلیل گفتمان همان تحلیل متن یا نوشتار ( text analysis ) یا تحلیل گفتار به نظر آید. اما واقعیت این است که تحلیل گفتمان چیزی بیش از آرای هارولد لاسول درباره تحلیل فرستنده ، تحلیل پیام ، تحلیل وسیله و تحلیل گیرنده است.
دیری نگذشت كه بعضی از زبان شناسان این مفهوم را در معناهای متفاوتی به كاربردند . به اعتقاد برخی تحلیل گفتمان شامل تحلیل ساختار زبان گفتاری – مانند گفت و گو ها ، مصاحبه ها و سخنرانی ها – و تحلیل متن شامل تحلیل ساختار زبان نوشتاری – مانند مقاله ها ، داستان ها، گزارش ها و غیره – می شود.
آنها معتقد بودند كه تحلیل گفتمان بیشتر به كاركرد یا ساختار جمله و كشف و توصیف روابط آن می پردازد . به عبارت دیگر تحلیل گفتمان عبارت است از شناخت رابطه جمله ها با یكدیگر و نگریستن به كل آن چیزی كه نتیجه این روابط است.تحلیل گفتمان به سازوکارهای زبانی تشکیل متن می‌پردازد و این که چه ابزارهایی به جمله‌های زبان متنیت می‌بخشند.
در تحلیل گفتمان ، برخلاف تحلیل های سنتی زبان شناسانه ، دیگر صرفا با عناصر نحوی و لغوی تشكیل دهنده جمله به عنوان عمده ترین مبنای تشریح معنا سرو كار نداریم ، بلكه فراتر از آن به عوامل بیرون از متن ، یعنی بافت موقعیتی ( context of situation) ، فرهنگی ، اجتماعی ، سیاسی ، ارتباطی و غیره سرو كار داریم.
تحلیل گفتمان، روشی نوین برای پژوهش در متن های ارتباطی است كه برای شناخت پیام و معنی به كار رفته در پیام های ارتباطی كاربرد یافته است.این روش در آغاز تا حد زیادی وامدار زبانشناسی بوده است.
بسیاری از زبانشناسان هم به این قول ”مالینوفسكی “ استناد می كنند كه می گوید: ”مفهوم و معنی در دل كلمات نهفته نیست، بلكه معنی در ”اوضاع و احوال“ اجتماعی، وضع ادای كلمات، ساختمان جمله، اثركلمات مجاور بر یكدیگر و ده‌ها عامل دیگر مبتنی می باشد. “
به این ترتیب ”معنی“ در كُنه ”شرایط اجتماعی“ قرار دارد كه هر پیام با توجه به وضع فرستنده و گیرنده دستخوش دگرگونی می شود.از این منظر معنی شناسی را مطالعه ”معنی“دانسته اند به مفهوم مصداقی که در جهان خارج وجود دارد یا مبتنی بر مصداق‌ها به شكل نوعی تصویر(Image) در ذهن گوینده است و ”تحلیل گفتمان“ به معنی ”تجزیه و تحلیل كلام“ به مطالعه رابطه میان صورت و نقش در ارتباط كلامی می پردازد.
در تحلیل گفتمان مجموعه شرایط اجتماعی ، زمینه وقوع متن یا نوشتار ، گفتار ، ارتباطات غیركلامی و رابطه ساختار و واژه ها در گزاره ای كلی نگریسته می شود.
واژه ها هر كدام به تنهایی مفهوم خاص خود را دارا هستند اما در شرایط وقوع و در اذهان گوناگون معانی متفاوتی دارند.برای مثال رستگاری برای یك انسان دیندار معنایی متفاوت از رستگاری برای یك انسان غیر دیندار دارد.
تحلیل گفتمان اما تنها در زیر چتر زبان شناسی نماند.این گرایش به همت متفكرانی چون میشل فوكو از زبان شناسی وارد مطالعات فرهنگی و مباحث اجتماعی و سیاسی شد و شكل انتقادی به خود گرفت .

● كاربردهای تحلیل گفتمان

تحلیل گفتمان از سطح گفتار فراتر رفته و شامل گفتار، نوشتار و همچنین شامل ناگفته ها و نانوشته های یك متن نیز می شود و مضامین خاصی را با خود به همراه دارد.
تحلیل گفتمان از لحاظ روش در زمره تحلیل های كیفی قرار می گیرد. ادعای تحلیل گفتمان آن است كه تحلیلگر در بررسی یك متن از خود متن فراتر می رود و وارد بافت یا زمینه متن می شود. یعنی از یك طرف به روابط درون متن و از طرف دیگر به بافت های موقعیتی، اجتماعی، سیاسی و تاریخی متن می پردازد.
تحلیل گفتمان در رشته هایی چون زبان شناسی، نقد ادبی، قوم نگاری، جامعه شناسی، روان شناسی ادراكی و اجتماعی، معنی شناسی، علوم سیاسی، علوم اجتماعی، ارتباطات و مطالعات فرهنگی كاربرد دارد.

● اهداف تحلیل گفتمان

مهمترین اهداف تحلیل گفتمان را به این ترتیب خلاصه کرد:
۱) نشان دادن رابطه بین نویسنده ، متن و خواننده
۲) روشن ساختن ساختار عمیق و پیچیده تولید متن یعنی "جریان تولید گفتمان"
۳) نشان دادن تاثیر بافت متن ( واحدهای زبانی) و بافت موقعیتی ( عوامل اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی ، تاریخی و شناختی ) برروی گفتمان
۴) نشان دادن موقعیت و شرایط خاص تولید كننده گفتمان ( شرایط تولید گفتمان )
۵) نشان دادن بی ثباتی معنا؛ یعنی معنا همیشه در حال تغییر است ، هرگز كامل نیست و هیچ وقت بطور كامل درك نمی شود.
۶) آشكار ساختن رابطه بین متن و ایدئولوژی . تحلیل گفتمان از بدو پیدایش همواره در صدد بوده است تا نشان دهد كه هیچ متن یا گفتار و نوشتاری بی طرف نیست بلكه به موقعیتی خاص وابسته است . این امرممكن است كاملا غیر عمدی و ناآگاهانه و باشد.
۷) و هدف عمده تحلیل گفتمان این است كه تكنیك و روش جدیدی را در مطالعه متون ، رسانه ها ، فرهنگ ها ، علوم، سیاست ، اجتماع و ... بدست دهد . مبادی فكری این روش همان پیش فرضهای پسامدرن هستند.

● صاحب نظران تحلیل گفتمان

مهم ترین افرادی كه تحلیل گفتمان را از بعد روش مدنظر قرار داده اند و در سطوح متفاوتی از بررسی های گفتمانی به آن توجه داشته اند ون دایك (Teun A. van Dijk) و فركلاف (Norman Fairclough) هستند.

▪ روش ون دایك

ون دایك، بررسی مقوله ها و مفاهیم زیر را برای تحلیل گفتمان پیشنهاد می كند:
۱) استدلال : كه باید ارزیابی منفی از واقعیت را به دنبال داشته باشد.
۲) معانی بیان: برجسته كردن اغراق آمیز كنش های منفی "دیگران" و كنش های مثبت "ما" از قبیل حسن تعبیرها، تكذیب ها، قصور در بیان كنش منفی "ما".
۳) سبك واژگان: انتخاب كلماتی كه مستلزم ارزیابی های منفی یا مثبت است (واژه هایی دارای بار معنایی خاص)
۴) قصه گویی: گفتن رویدادهای منفی به گونه ای كه انگار فرد، خود آنرا تجربه كرده است و نیز گفتن ویژگی های منفی رویدادها به گونه ای كه پذیرفتنی باشد.
۵) تاكید ساختاری بر منش های منفی "دیگران" در تیترها، لیدها، خلاصه ها و دیگر قلمروهای طرح متن (گزارش های خبری) و ساختارهای انتقالی نحو جمله (اشاره به عوامل منفی در شاخص ها و موقعیت های موضعی)
۶) نقل قول از شواهد، منابع و كارشناسان معتبر مثلا در گفتگوهای خبری

▪ روش نورمن فركلاف

نورمن فركلاف، تحلیل گفتمان را در سه سطح توصیف ، تفسیر و تبیین مدنظر قرار می دهد. او معتقد است: متن در درجه اول دارای كلیتی است كه بدان وابسته است . در داخل متن مجموعه ای از عناصر وجود دارند كه نه تنها به یكدیگر مرتبط بوده بلكه كلیتی را می سازند كه بدان گفتمان می گویند .
متن یا گفتمان به مجموعه ای از عوامل بیرونی متكی است .این عوامل هم در فرایند تولید متن موثرند و هم در فرآیند تفسیر متن.فرآیند تولید و تفسیر با همدیگر دارای تعامل و كنش متقابلند و در نتیجه همدیگر را متاثر می سازند .
یك متن علاوه بر بافت متن و فرآیند و تفسیر متن به شدت متاثر از شرایط اجتماعی است كه متن تولید و یا تفسیر می شود . بافت اجتماعی و فرهنگی ، تاثیر بسیار بیشتری نسبت به بافت متن و فرآیند تولید و تفسیر آن دارد .
با این مقدمه و بیش فرضها سطوح تحلیل گفتمان از منظر نورمن فركلاف قابل هضم تر می شود.او سه سطح را به كار می گیرد :
ـ سطح اول ، گفتمان به مثابه متن
ـ سطح دوم ، گفتمان به مثابه تعامل بین فرآیند تولید و تفسیر متن
ـ سطح سوم كه سطح كلان است ، گفتمان به مثابه زمینه است.

۱) توصیف

مجموعه ویژگی های صوری ای كه در یك متن یافت می شوند می توانند به عنوان انتخاب های خاصی از میان گزینه های مربوط به واژگان و دستور موجود تلقی شوند كه متن از آن ها استفاده می كند . به منظور تفسیر ویژگی هایی كه به صورت بالفعل در یك متن وجود دارند، معمولا توجه به دیگر انتخاب های ممكن نیز ضروری است ؛ یعنی انتخاب از میان نظام های گزینه ای انواع گفتمان هایی كه ویژگی های موجود از آنها گرفته شده اند .
در نتیجه ، در تحلیل متون ، كانون توجه دائما بین آنچه در متن وجود دارد و انواع گفتمان هایی كه متن از آنها استفاده می كند در نوسان است.مثلا به این سوالات در خصوص واژگان در متن باسخ می دهیم:
۱) كلمات واجد كدام ارزشهای تجربی هستند ؟ چه نوع روابط معنایی به لحاظ ایده ئولوژیك بین كلمات وجود دارد؟
۲) كلمات واجد كدام ارزشهای رابطه ای هستند ؟ آیا عباراتی وجود دارند كه دال برحسن تعبیر باشند ؟ آیا كلماتی وجود دارند كه رسمی یا محاوره ای باشند ؟
۳) كلمات واجد كدام ارزش های بیانی هستند ؟
۴) در كلمات از كدام استعاره ها استفاده شده است ؟
و از جهت دستوری :
۵) ویژگی های دستوری واجد كدام ارزشهای تجربی هستند ؟ جملات معلوم هستند یا مجهول ؟ جملات مثبت هستند یا منفی ؟
۶) ویژگی های دستوری واجد كدام ارزش های رابطه ای هستند ؟ از كدام وجه ها ( خبری ، پرسشی دستوری ، امری ) استفاده شده است ؟ آیا ویژگی های مهم وجهیت رابطه ای وجود دارند ؟ آیا از ضمیرهای ما و شما استفاده شده است و اگر پاسخ مثبت است ، نحوه استفاده از آنها چگونه بوده است ؟
۷) ویژگی های دستوری واحد كدام ارزشهای بیانی هستند ؟
۸) جملات ( ساده ) چگونه به یكدیگر متصل شده اند ؟ از كدام كلمات ربطی منطقی استفاده شده است ؟ آیا جملات مركب از مشخصه های همپایگی یا وابستگی برخوردارند ؟ برای ارجاع به داخل و بیرون متن از چه ابزارهایی استفاده شده است ؟
۹) از كدام قراردادهای تعاملی استفاده شده است ؟ آیا روشهایی وجود دارندكه به كمك آنها یك مشارك نوبت سخن گفتن دیگران را كنترل كند ؟
۱۰) متن واجد چه نوع ساختهای گسترده تری است .

منابع

۱.وان دایك، تئون.ای (۱۳۸۲)، مطالعاتی در تحلیل گفتمان: از دستور متن تا گفتمان كاوی انتقادی، گروه مترجمان، تهران: مركز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.
۲. فرکلاف نورمن (۱۳۷۹)– " تحلیل انتقادی گفتمان" .گروه مترجمان. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها. بهرامپور ، شعبانعلی)
۳. بلیك رید و ادوین هارولدس (۱۳۷۸)، طبقه بندی مفاهیم در ارتباطات، مترجم مسعود اوحدی، تهران: انتشارات سروش
۴. اختیار، منصور (۱۳۴۸)، معنی شناسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
۵. یار محمدی، لطف الله (۱۳۸۳)، گفتمان شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس.
۶. صفوی، كورش (۱۳۸۲)، معنی شناسی كاربردی، تهران: انتشارات همشهری.
۷. وان دایك، تئون.ای (۱۳۷۸)، ”تحلیل گفتمان: پرورش و كاربست آن در ساختار خبر، مترجم: محمد رضا حسن زاده ‎‎‏‏‏، تهران :پژوهش معاونت سیاسی صدا و سیمای جمهوری اسلامی.“
۸. فرقانی، محمدمهدی. تحول گفتمان توسعه سیاسی در ایران (از مشروطه تا خاتمی).فصلنامه رسانه. شماره ۵۴ تابستان ۱۳۸۲
۹. آقاگل‌زاده ، فردوس (۱۳۸۵)، تحلیل گفتمان انتقادی. ناشر: انتشـارات علمی فرهنگی
۱۰. یحیایی ایله ای، احمد. وب سایت ارتباطات اجتماعی. http://www.yahyaee.com
۱۱. پایان نامه اردشیر زابلی زاده (۸۴-۸۳) در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مركزی :تحلیل گفتمان هفته نامه های استان كردستان.