كتابشناسي قصههاي قرآن(1)
نويسنده: محمد حسين صادقپور
منبع: سایت اندیشه قم
منبع: سایت اندیشه قم
مقدمه
قلم، كتاب و كتابت نمودهاي والاي فرهنگ، تمدن و فرهيختگي جامعهها، نسلها و امتهاست. چندي و چوني فرهنگها، ارزشها و باورهاي مردم را ميتوان از آثار مكتوب آنان دريافت و ارزش آنان را به ميزان دانش آنان دانست. ناگفته نماند داشتن ذخاير علمي و ميراث غني فرهنگي گرچه شرط لازم براي ترقي و تعالي هر ملتي تواند بود ولي شرط كافي نيست. ملت و جامعهاي ميتواند در حوزه علم، فنآوري، و پژوهش حرفي براي گفتن داشته باشد كه از ذخاير علمي و ميراث فرهنگي خود استفاده بهينه نمايد و تحقق اين امر در گرو ردهبندي، بازيابي، كتابشناسي و پردازش اطلاعات و آثار گذشته و حال خواهد بود. كتابشناسي و فهرستنگاري آثار گرانسنگ پيشينيان و اطلاعرساني به عالمان و محققان، گامي استبس بلند كه حوصلهاي زياد، عشقي بيكران و توش و تواني فراوان ميطلبد.
كتابشناسي به عنوان كاري علمي عبارت است از ارائه راه و رسم تحصيل اطلاعات درباره كتابها، تحقيق در آنها و عرضه كردن آن به صورت مرتب و منظم، و به عنوان يكي از علوم، به مجموعهاي سازمان يافته از آگاهي اطلاق ميشود كه موضوع بحث آن همه جنبههاي كتاب است. دو ركن مهم كتابشناسي اطلاعات و نظم است، هر كتابشناسي بايد داراي اطلاعاتي كامل و درست و علاوه بر آن از نظمي منطقي برخوردار باشد.
اولين گام در پژوهش و سامانبخشي هر موضوع، آشنايي فراگير، دقيق و ژرف در منابع و متون موجود در آن موضوع خواهد بود، تنكمايگي و نااستواري برخي از پژوهشها گاهي معلول عدم شناخت پژوهنده از سرچشمههاي بحث و منابع قابل مراجعه و عدم بررسي آراء و نظريات ديگران است. حضرت عليعليهالسلام ميفرمايند: ((من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطاء)) عدم اطلاع محققان از كار يكديگر موجب تكرار كارها، هدر رفتن عمر، تلف شدن بودجه و اموال عمومي ميگردد. بدون كتابشناسي هيچ پژوهشي به سامان نميرسد. ساموئل جانسون محقق و فرهنگنويس انگليسي ميگويد: ((دانش بر دو قسم است: يا موضوعي را ميدانيم و يا ميدانيم در كجا ميتوانيم اطلاعاتي درباره آن بيابيم.)) در زبان لاتين جملهاي مشهور وجود دارد كه ميگويد: ((كسي كه ميداند علمي در كجا يافت ميشود به آن كسي كه عالم است نزديك ميشود.))
كتابشناسي را به سدي ميتوان مانند كرد كه در مقابل سيلاب كتاب بايد ساخته شود تا استفاده صحيح از كتابها ممكن گردد. ما در عصر ارتباطات و انفجار اطلاعات به سر ميبريم، تنها با كتابشناسي، طبقهبندي و پردازش اطلاعات ميتوان اين انفجار را مهار كرد. هنگامي اطلاعات قابل برداشت ميشود كه پردازش شده باشد و به هنگام رجوع به مخازن بزرگ اطلاعاتي بدانيم به سراغ كدام طبقه برويم. جامعه ما در اين مرحله از توسعه فرهنگي - اجتماعي خويش به بازيابي، تدوين و گردآوري همه گونه اطلاعات پراكنده در همه زمينههاي علمي و اجتماعي نياز دارد. بايد همه ذخاير و دادههاي اطلاعاتي كه طي ساليان در گوشه و كنار منتشر شده است گردآوري شود تا با سامان يافتن آنها جايگاه ما در هر زمينه علمي و اجتماعي مشخص گردد.
پژوهش جامع در هر زمينهاي بخصوص علوم و معارف اسلامي و بالاخص قرآن و علوم قرآني نيازمند اطلاعات و گردآوري كليه مآخذ، مدارك و منابع مربوط به آن است؛ خاصه قرآن كه اساس قانون و قانون اساسي اسلام و آييننامه فرهنگ، فرهيختگي و دانشوري است. خوشبختانه گستره تحقيقات درباره قرآن و معارف قرآني بسيار وسيع است. آقاي مصطفي صادق الرافعي متفكر مصري در كتاب اعجازالقرآن و البلاغة النبويه ميگويد: ((از آن زمان كه تاريخ به وجود آمده در همه عالم كتابي شناخته نشده است كه به اندازه قرآن يا نزديك به آن شرح و تفسير نگاشته شده يا درباره آن كتاب تصنيف شده باشد.))
آقاي محمدحسن بكائي نيز در مقدمه جلد اول كتابنامه بزرگ قرآن كريم، صفحه 38 اظهار ميدارد كه تاكنون در جهت پژوهشهاي خود بالاتر از چهل هزار عنوان كتاب با تعداد مجلدهاي مختلف شناسايي كردهاند. نيز آقاي بهاءالدين خرمشاهي قرآنپژوه معاصر در كتاب قرآن شناخت صفحه 285 ميگويد: ((فهرست آثاري كه پيرامون قرآن يا قرآنپژوهي از قرون اوليه تا امروز پديد آمده اعم از مقاله، رساله، كتاب و اعم از خطي و چاپي يا به صورت نرمافزار كامپيوتري بر طبق معقولترين برآورد بدون اغراق كمابيش بالغ بر بيست هزار عنوان است.)) تنها 572 پاياننامه تحصيلي فقط در دانشكدهها و مراكز علمي ايران در دانشنامه قرآن جلد اول صفحه 412 ذكر شده است كه شايد پاياننامه دكتر محمد خزائلي تحت عنوان ((اعلام قرآن)) اولين آنها باشد.
در خصوص قصص و داستانهاي قرآن كه از دلچسبترين مباحث علوم قرآني ميباشد نيز تاكنون پژوهشهاي زيادي به انجام رسيده است چه در زمينه نقل قصص قرآني، كه هم سابقه طولاني دارد و هم كارهاي زيادي انجام شده است، و چه در زمينه قصهشناسي و ويژگيهاي هنري و ساختاري داستانهاي قرآن كه عمر زيادي ندارد و طبيعي است در آن باب كار كمتري انجام گرفته باشد. تا به حال چندين كتابشناسي راجع به قصص قرآن در قالب مقاله و حتي كتاب البته ناتمام و ناقص تاليف شده است، از جمله آقاي غلامرضا عرفانيان در مقدمه قصص الانبياء قطبالدين راوندي از انتشارات بنياد پژوهشهاي اسلامي كه به كوشش ايشان انجام شده 174 كتاب و منبع درباره قصص انبياء معرفي كرده است.
از آقاي مهدي خراساني در مجله آينه پژوهش سال سوم شماره 15 نيز مقالهاي تحت عنوان ((پژوهشي در داستانهاي قرآن)) منتشر شده كه در مجموع 55 كتاب راجع به قصص قرآن معرفي كرده است. به دنبال اين مقاله و براي تكميل آن آقاي محمدعلي هاشمزاده مقاله ((استدراك كتابشناسي قصههاي قرآن)) را در آينه پژوهش شماره 20 آورده است، كه در بردارنده 405 مقاله و كتاب ميباشد. البته بيش از نيمي از آن را مقالات عربي و فارسي تشكيل ميدهد كه همگي از جلد دوم كتاب معجمالدراسات القرآنيه آقاي عبدالجبار الرفاعي اخذ شده است. نيز در كتابنامه بزرگ قرآن كريم به اشراف آقاي محمد حسن بكائي كه تاكنون فقط 8 جلد آن چاپ شده و در آن كتابها و پاياننامههاي دانشگاهي مربوط به قصص قرآن به صورت پراكنده آمده است.
در اين مقاله، علاوه بر استفاده از منابع ياد شده از ديگر مآخذ همچون جلد اول دانشنامه قرآن صفحه 412 كه پاياننامههاي تحصيلي را آورده است و جلد دوم صفحه 1838 و همچنين از مجموعه ((الموسوعة مصادر النظام الاسلامي)) كتاب الاعلام و التبليغ آقاي عبدالجبار الرفاعي كتابشناس سختكوش معاصر بهره گرفته شده است. ناگفته پيداست اين كتابشناسي نيز هرگز داعيه كمال و تمام بودن ندارد و در مجموع تعداد 464 كتاب و مقاله جمعآوري شده است.
در پايان نكاتي چند درباره اطلاعات داده شده در اين كتابشناسي و نظم حاكم بر آن يادآور ميشود.
اين كتابشناسي در بردارنده كتابها، مقالهها، پاياننامههاي تحصيلي و حتي كتابچههاي كمحجم و چند نسخه خطي ميباشد، معذلك كتابهاي غيرمستقل كه بخش قصص قرآني آن چندان قابل اعتنا نبوده و نيز آثار منظوم مربوط به قصص قرآن ثبت نشده است.
به خاطر سهولت كار مراجعان و نيز نامشخص بودن لقب بعضي از مؤلفان عربزبان، اين مجموعه براساس حروف الفباي نام كتاب يا مقاله تدوين شده است.
كتابها و مقالاتي بيشتر مد نظر بوده كه اطلاعات كتابشناختي كاملتري داشتهاند؛ از اينرو، كتابهاي خطي با اطلاعات ناقص كتابشناختي كمتر آمده است.
كيفيت ثبت اطلاعات در مورد كتابها به ترتيب زير است:
نام كتاب، نام مؤلف، نام مترجم (اگر مترجم داشته باشد)، وضعيت نشر (به ترتيب شامل: محل نشر، ناشر، تعداد و نوبت چاپ و سال نشر)، و تعداد صفحات كتاب. در پاياننامهها به جاي محل نشر، محل تنظيم آمده است.
كيفيت ثبت اطلاعات در مورد مقالهها چنين است: مقاله، نام نويسنده، نام مجله با مشخصات آن (به ترتيب شامل: سال نشر (س) شماره مجله (ع) تاريخ نشر مقاله، ابتدا و انتهاي صفحات)، مقالات در حد يك يا دو صفحه، كمتر احصا شدهاند.
در مدخلهاي ناقص به جاي علايم ((بيتا)) و ((بينا)) بلافاصله مدخل بعدي آمده است.
ناگفته نماند در اين كتابشناسي، كتابهاي تاريخ و سيره كه به داستان انبياء و قصص قرآن پرداخته، احصا نشده است. علاقهمندان به اين مجموعه كتابها را به ناسخ التواريخ لسانالملك سپهر، الكامل في التاريخ ابن اثير، مروجالذهب مسعودي، تاريخ طبري، گزيده تاريخ بلعمي، تاريخ گزيده حمدالله مستوفي، حيوة القلوب علامه مجلسي، سيره ابن هشام، الفصول في سيرة الرسول، ابنكثير و... ارجاع ميدهيم.
كتابشناسي قصههاي قرآن
((آ))
2- آدم از نظر قرآن، محمد جواد موسوي غروي. تهران: ناشر، مولف، 1364ش،206 ص.
3- آدم عليهالسلام، نمير عنان. بغداد: مطبعة دارالرسالة،1979 م، 88ص.
4- ((آدم عليهالسلام))، البهلي الخولي. المسلمون، ع1،1373 ق، ص 85-87.
5- ((آدم عليهالسلام))، محمود الشرقاوي. الوعي الاسلامي، ع216، 1402 ق، ص 70-79.
6- ((آدم و حوا، اسدالله داستاني بنيسي. قم: بنيسي، 1365 ش،87 ص.
7- آدم و حوا، عبدالكريم بيآزار شيرازي. تهران: نشر فرهنگ اسلامي، 1355 ش، 68 ص.
8- ((آدم و حوا))، سيد مهدي آيتاللهي. تهران: جهان آرا، سوم،1367 ش، 24 ص.
9- الآفاق الفنيه في قصة القرآنيه، محمد ناجي مشرح. جده: دارالمجتمع، اول، 1412 ق، 121ص.
10- آفرينش آدم و سر سجود ملائكه، مريم شعبانزاده. كارشناسي ارشد، محل تنظيم: تربيت معلم،1373ش.
11- ((آفرينش هنري در قرآن))، سيد قطب، مترجم، محمدمهدي فولادوند، تهران: بنياد قرآن، دوم، 1360ش، 208 ص. عنوان اصلي ((التصوير الفني في القرآن)).
12- آنها كه در گهواره سخن گفتند، سيد احمد واحدي. قم: شفق، 128 ص.
13- آيات ذوالقرنين، قرآن با دانش سازگار است، عطاءالله شهابپور. تهران: انجمن تبليغات اسلامي،1323ش، 25 ص.
((الف))
15- ابراهيم، عفيف عبدالفتاح طباره. مترجم، حميد شريفي و كريم زماني، تهران: حكمت، 1358ش، 52 ص.
16- ابراهيم ابوالانبياء، السحار عبدالحميد جوده. قاهره: مكتبة مصر، 1965م، 354ص.
17- ابراهيم اسوه ارزشهاي اخلاقي و انسان برتر و الگوي ارائه شده در قرآن، عبدالعلي بازرگان. تهران: ناشر مؤلف، اول، 1372 ش، 160 ص.
18- ابراهيم بتشكن يا قهرمان توحيد، مصطفي زماني. دوم، 175 ص.
19- ابراهيم خليلالله، غلامعلي شعباني. تهران: ناشر مولف، 1362 ش، 48 ص. اين كتاب تلخيص و برگرفته از كتاب قصص قرآن رسولي محلاتي ميباشد.
20- ((ابراهيم خليلالله))، نصرالدين عبداللطيف. التصوف الاسلامي، س10، ع3، 1988م، ص54-55.
21- ابراهيم در مصاف با شرك نمرود، يوسف صديق. مقدمه و ترجمه محمد شريف حجتي، تهران: نشر فرهنگ اسلامي، دوم، 1372 ش، 52 ص.
22- ابراهيم عليهالسلام پدر توحيد، علي ثقفي. انتشارات هاد، دوم، 1375 ش، 80 ص.
23- ((ابراهيم في التصور الاسلامي))، احمد جنتي. التوحيد، ع27،1407، ص113-119.
24- ابراهيم قهرمان توحيد، محمد نقدي. تهران: اسوه، اول،1373 ش، 111ص.
25- ابراهيم مردي كه خانه كعبه را ساخت، ميرابوالفتح دعوتي. قم: كتابخانه سيار حائري تهراني، 1352 ش، 40 ص، مصور.
26- ابراهيم و لوط راست قامتان جاودانه تاريخ، محمد محمدي اشتهاردي. قم: انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين قم، 1365 ش، 222ص.
27- ابرقو در رابطه با داستان اصحاب رس و زمان و مكان احتمالي آنها، حبيبالله فضائلي. اصفهان: ميثم تمار،1363 ش، 157 ص، مصور.
28- ((ابليس في القرآن و الحديث))، محمد باقر حجتي. الثقافة الاسلامية، ع29، رجب و شعبان 1410 ق، ص 128-162.
29- ابليس و آدم، غلام احمد پرويز. 1954م.
30- ((ابليس و النبوة))، دانيال قبيسي. المعارج، ع10، ربيعالاول 1412 ق، ص 90-94.
31- احسن التواريخ، زندگاني پيامبران از آدم تا خاتم، حسن لواساني نجفي. تهران: كانون شريعت، 2 ج،1363 ش.
32- احسن القصص، ملك حسن علي شرقپور. لاهور: رفيق عام پريس، 80 ص.
33- احسن القصص، سيد محمدبن علي النقوي النصيرآبادي. بيهارهند: صبح الصادق، 1305ق، 812 ص.
34- احسن القصص تفسير سوره يوسف، غلام رسول عالمپوري. لاهور: آكادمي ادبي پنجاب،1916 م،359 ص.
35- احسن القصص، قصص الانبياء باسلوب تحليلي قرآني حديث، كمال مصطفي شاكر. دمشق: دارالمعرفة،296 ص.
36- ((احسن القصص))، احمد هليل. هدي الاسلام، ع7، 1402 ق، ص 680-683.
37- اخبار الامم المبادة في القرآن، عاتقبن غيث البلادي. مكة المكرمة: دار مكة، 1412 ق، 235 ص.
38- الاخلاق القرآنية (التفسير الموضوعي للقرآن)، زهير الاعرجي. بيروت: دارالزهراء، 2 ج، اول،1407 ق،336 ص. بحث مربوط به قصص در فصل چهارم ص303-331 ميباشد.
39- ادريس پيامبر، مرتضي امين فروغي، تهران: اعلمي، 1364 ش.
40- ادريس فضانورد، مصطفي زماني. تهران: اشرفي،1349 ش، 62 ص.
41- ((استدراك كتابشناسي قصههاي قرآن))، محمد علي هاشمزاده. آينه پژوهش، س 4، ش20، مرداد و شهريور 1372، ص 94.
42- اسرائيليات القرآن، محمد جواد مغنيه. بيروت: دارجواد - دارالتيار الجديد،746 ص.
43- الاسرائيليات و اثرها في كتب التفسير، رمزي نعناعة. دمشق: دارالقلم بيروت: دارالبيضاء، 1390 ق،493 ص.
44- اسكندر و ادبيات ايران و شخصيت مذهبي اسكندر، سيد حسن صفوي. تهران: اميركبير، اول، 1364 ش،407 ص.
45- اسلام و هنر، محمود بستاني. مترجم، حسين صابري، مشهد، بنياد پژوهشهاي اسلامي، بحث مربوط به قصص قرآن، صص 158-226.
46- ((اشارات فني بر قصههاي قرآن))، علي وليزاده، بصائر، ش 2 و3.
47- اشعيا نبي بنياسرائيل، محمود احمد المراغي، بيروت:
48- اصحاب الاخدود، محمد احمد برانق. مترجم، كاظم پورجوادي، تهران: نگاه،1366.
49- ((اصحاب الاخدود))، معالي عبدالمجيد. الوعي الاسلامي، س 15، ع180،1399، ص180.
50- اصحاب الاخدود، مرتضي امين فروغي. تهران: اعلمي،16 ص.
51- اصحاب فيل، سعيد بياني. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 20 ص.
52- اصحاب بست، عمادالدين طبسي. قم: 1354 ق، 40 ص.
53- اصحاب فيل، ميرابوالفتح دعوتي. قم: شفق، 1358 ش.
54- اصحاب فيل، محمد صادق موسوي گرمارودي. تهران: كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان،1366 ش،37 ص.
55- ((اصحاب الفيل و طير ابابيل و حجارة من سجيل))، العربي، ع97، دسامبر1966 م، ص140.
56- اصحاب القريه، محمد احمد برانق، مترجم، كاظم پورجوادي، تهران: نگاه،1366 ش.19ص.
57- اصحاب كهف، توفيق حكيم. مترجم، ابوالفضل طباطبايي، تهران: انجمن كتاب،1333 ق، 104 ص.
58- اصحاب كهف، ابوالكلام آزاد. لاهور: انتشارات شعاع ادب، 1962 م، 144 ص.
59- اصحاب الكهف، مير ابوالفتح دعوتي. قم: شفق، 1358 ش، 32 ص.
60- اصحاب الكهف، محمد كامل حسن. بيروت: انتشارات المكتب العالمي.
61- ((اصحاب الكهف))، حامد الجوهري. الهداية، س15، ع169، 1412 ق، ص57-63.
62- ((اصحاب الكهف))، محمد عبدالسلام، منار الاسلام، س10، ع2، 1405 ق، ص67.
63- اصحاب كهف و ذوالقرنين، اسد سزايي سنبلوك. استانبول: انتشارات آيدينلك،1943 م، 48 ص.
64- اصحاب الكهف و الرقيم، محمد امين. استانبول: دارالطباعة العامرة، 1264 ق، 62 ص.
65- ((اصول الدعوة من خلال القصة القرآنية))، محمود عماره. منبر الاسلام، س46، ع11.
66- ((اضواء علي تفسير سورة يوسف من خلال اللغة المصرية القديمة، رمضان السيد. دراسات عربية و اسلامية، ع8،1989 م، ص 14-57.
67- ((امراة العزيز))، ابراهيم علي ابوالخشب. الامة، س5، ع58، شوال 1405 ق، ص34.
68- الانبياء، حياتهم - قصصهم، عبدالصاحب حسني عاملي. بيروت: الاعلمي للمطبوعات، 1391 ق، 525 ص.
69- الانبياء في القرآن، محمود الشرقاوي. قاهرة: مؤسسة دارالشعب، 1982 م، 222 ص.
70- انبياء قرآن، محمد جميل احمد. لاهور: 1954.
71- ((الانبياء... محاولة لدراسة القصة القرآنية))، حسين شحادة. العرفان، ع1،1406 ق، ص 14-27؛ ع2،1406ق، ص 34-51.
72- ((الانبياء و الآباء الاولون في القرآن))، نظير جاهل. المعارج، ع 10، ربيعالاول 1412، ص15-29.
73- ((الانبياء يستقون من نبع واحد))، احمد حسن الباقوري. العروة الوثقي، ع28، 1402، ص11.
74- انساني كه صد سال را در خواب گذراند، مهدي ملايي. اردستان: انجمن اسلامي شهيد رجايي، 1361 ش، 20 ص.
75- ان مثل عيسي عندالله كمثل آدم، حسن عزالدين الجمل، بيروت: دارالكتاب العربي، اول، 1404 ق، 142 ص.
76- انهدام شهر لوط، منوچهر مطيعي. تهران: گوتنبرگ، اول، 1372 ش، 280 ص.
77- اهل الكهف، احمد بهجت، عربستان: دارالشروق.
78- اهل الكهف في التوراة و الانجيل و القرآن، احمد علي مجدوب. قاهرة: الدار المصرية اللبنانية، اول، 1410 ق، 272 ص.
79- اينك سرزمين حجر، محمد صادق موسوي گرمارودي. تهران: كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان، 1362 ش، 39 ص.
80- ايوب، حسن جلاير. تهران: پيام كودك، 1360 ش، 124 ص.
81- ايوب پيامبر، محمد كاظم وافي. قم: نشر تكبير، 31 ص.
82- ايوب و صالح، حسن جلاير. تهران: روزبه،23 ص.
